HISTORIA SPOŁECZNO - GOSPODARCZA
„Społeczeństwo polskie u progu dwudziestolecia międzywojennego na tle Europy”
ad. 1.1
W 1879 roku został zawarty sojusz polityczno-wojskowy między rywalizującymi wcześniej ze sobą Niemcami i Austro-Węgrami. Do sojuszu tego w 1882 roku przyłączyły się Włochy. Sojusz ten nazwano trójprzymierzem.
W 1911 roku Włochy, sojusznik Niemiec, zaatakowały Turcję, która również była niemieckim sprzymierzeńcem i trójprzymierze zaczęło się rozpadać.
W 1904 roku Francja i wielka Brytania zawarły sojusz. Dziennikarze żartobliwie nazwali ten układ entente cordiale, czyli serdeczne porozumienie. Dwa państwa, wcześniej rywalizujące o kolonie, wypracowały więc konsensus. Maroko uznano za strefę wpływów Francji, a Egipt Wielkiej Brytanii. W 1907 roku unormowano również stosunki angielsko-rosyjskie. Wcześniej oba mocarstwa rywalizowały o Afganistan, Persję i Tybet. Wielka Brytania wycofała się z Tybetu, Rosja z Afganistanu, a Persję podzielono na strefy wpływów. Układ zawarty między Paryżem, Londynem i Petersburgiem nazwano trójporozumieniem.
Rewolucja październikowa - przejęcie przez partię bolszewików władzy w Rosji rozpoczęte w Piotrogrodzie w nocy z 7 na 8 listopada 1917 roku (według obowiązującego wtedy w Rosji kalendarza juliańskiego był to 25 i 26 października - stąd nazwa).
Przyczyny
Trwająca od trzech lat I wojna światowa, porażki armii rosyjskiej i pogarszająca się sytuacja gospodarcza spowodowała ogólne zniechęcenie i upadek caratu. Rewolucja lutowa 8-15 marca 1917 nie uspokoiła sytuacji, ponieważ Rząd Tymczasowy, kierowany początkowo przez konstytucyjnego demokratę księcia Lwowa, a od 21 lipca przez socjalistę-rewolucjonistę Aleksandra Kiereńskiego nie zdecydował się na wystąpienie z Ententy i jednostronne zakończenie wojny. Przyjęte decyzje: zniesienie cenzury, zniesienie kary śmierci, rozwiązanie policji politycznej (ochrany) nie uspokoiło sytuacji, a ułatwiło działanie konspiratorom. Władzę w miastach w coraz większym stopniu kontrolowały „rady delegatów robotniczych”, a na froncie - „rady delegatów żołnierskich” (kontrolowane przez partie socjalistyczne: mienszewików i bolszewików). Powrót z emigracji Lenina 16 kwietnia oraz przyłączenie się niezależnych socjalistów pod wodzą Trockiego ożywiło akcję bolszewików, którzy (w przeciwieństwie do mienszewików) występowali za natychmiastowym przerwaniem działań wojennych. (Propaganda bolszewicka była zresztą z tego powodu w znacznej mierze finansowana przez sztab niemiecki.) Narastanie nastrojów antywojennych i antyrządowych przesądziło sprawę i 23 października Komitet Centralny bolszewików zadecydował o powstaniu.
6 listopada Rząd Tymczasowy zadecydował o zamknięciu bolszewickich gazet oraz wprowadzeniu wojska do stolicy, ale tylko przyspieszyło to wybuch powstania. Członkowie Czerwonej Gwardii (partyjnych bojówek bolszewików) oraz popierający ich marynarze i żołnierze bez trudu zajęli strategiczne punkty. Następnego dnia cały Piotrogród (oprócz siedziby rządu - Pałacu Zimowego) był w rękach powstańców. Kiereński uciekł ze stolicy, a obradujący właśnie II Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich ogłosił przejęcie władzy przez "Tymczasowy rząd robotniczo-chłopski - Radę Komisarzy Ludowych", którego przewodniczącym został przywódca bolszewików - Lenin. Oznacza to faktycznie zakończenie okresu dwuwładzy w Rosji
W całej Rosji władzę objęły komitety rewolucyjne oraz rady delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich. Zjazd uchwalił przygotowane przez Lenina "dekret o pokoju" (proponujący walczącym stronom natychmiastowe rozmowy pokojowe) oraz "dekret o ziemi" (przewidujący konfiskatę ziemi obszarniczej oraz jej "socjalizację" i rozdzielenie między chłopów). Wkrótce nowe władze zaczęły kontrolować większość miast Rosji, a głównodowodzącym wojsk został bolszewik - sierżant Nikołaj Krylenko.
Wojna domowa
10 listopada wydano dekret zabraniający wydań "kontrrewolucyjnych" - czyli przywracający cenzurę. Zakazano działalności frakcyjnej w partii. Utworzono 'Cze-Ka', czyli komisję do walki z kontrrewolucją, na której czele stanął Feliks Dzierżyński. Rząd Lenina wydał dekrety o radach robotniczych w fabrykach, bezpłatnym, świeckim nauczaniu i inne postanowienia realizujące postulaty socjalizmu. Bolszewicy nie zdecydowali się na odwołanie wyborów do Zgromadzenia Ustawodawczego, które rząd tymczasowy Aleksandra Kiereńskiego rozpisał na 25 listopada. Wybory te wygrała partia eserów (58% głosów, 410 mandatów) dzięki powszechnemu poparciu na wsi (bolszewicy uzyskali 25% głosów i 175 mandatów - jednak wygrali w Piotrogrodzie, Moskwie i oddziałach wojskowych Frontu Zachodniego i Północnego), ale parlament zebrał się tylko jeden raz 18 stycznia 1918, po czym został rozpędzony przez bolszewików.
Niedługo później (1917-1918) odebrano majątki cerkwi prawosławnej, znacjonalizowano fabryki i banki. Trwała też walka z opozycją. Lenin kierował się ukutą przez Machiavellego regułą polityczną "cel uświęca środki" i wierzył, że w drodze do realizacji idei wolno mu uczynić wszystko, łącznie z masowymi mordami, które traktował jak wyroki śmierci jeśli nie w imieniu, to przynajmniej w interesie ludu. Tymczasem kilku carskich generałów: Denikin, Kołczak i Wrangel sformowało jednostki wojskowe w celu walki z rewolucjonistami i przywrócenia monarchii. Rozpoczęła się wojna domowa i jednocześnie pochód rewolucji na zachód - inwazja na Polskę. Rewolucja "szła" w dwie strony. Celem Lenina, jak sam twierdził, nie było zaprowadzenie dyktatury proletariatu w Rosji, ale na całym świecie.
a) I wojna światowa spowodowała radykalne zmiany na mapie politycznej świata. Upadły
i rozpadły się cztery wielkie monarchie - Austro-Węgry, Niemcy, Rosja i Turcja, co umożliwiałó uzyskanie politycznej niezależności przez wiele narodów. Powstały nowe suwerenne państwa: Austria, Węgry, Polska, Czechosłowacja, Estonia, Łotwa, Litwa, Finlandia i Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (Królestwo SHS, od 1929 roku nazywane Jugosławią).
W Europie nie zapanował jednak spokój, ponieważ wiele narodów nie uzyskało pełnej niepodległości m.in. Ukraińcy, Białorusini i ludy Kaukazu, podbite przez Rosję Radziecką. Wyznaczanie granic nowych państw następowało często w wyniku konfliktów zbrojnych, co w przyszłości mogło być zarzewiem sporów. Jednocześnie w wielu pastwach mniejszości narodowe przejawiały silne tendencje separatystyczne.
b) Konferencja pokojowa w Paryżu, finalizująca I wojnę światową, rozpoczęła się 18 stycznia 1919 roku. Wzięło w niej udział 27 zwycięskich państw sprzymierzonych i stowarzyszonych. Obrady odbywały się pod formalnym kierownictwem Rady Najwyższej, zwanej zwykle Radą Dziesięciu, ponieważ w jej skład wchodzili szefowie rządów i ministrowie spraw zagranicznych pięciu mocarstw: USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch
i Japonii. Decyzje Rady miały charakter obligatoryjny. Na posiedzeniach plenarnych
z udziałem innych państw, najczęściej przekazywano jedynie informacje o podjętych decyzjach. W praktyce najważniejszą rolę odgrywali: prezydent USA Thomas Woodrow Wilson, brytyjski premier David Lloyd George oraz premier Francji Georges Clemencau, tworzący Radę Trzech.
Włosi stracili zainteresowanie obradami, gdy zorientowali się, że nie zyskają żadnych większych zdobyczy terytorialnych, na które liczyli, przyłączając się do ententy w 1915 roku. Japończyków natomiast zajmowały przede wszystkim kwestie Dalekiego Wschodu.
Do udziału w konferencji spośród państw ententy nie dopuszczono Rosji. Uznano, że zdradziła ona koalicję, zawierając bez jej zgody jeszcze w trakcie wojny separatystyczny traktat pokojowy z państwami centralnymi. Oprócz tego kraje zachodnie pragnęły szybkiego upadku rządów bolszewickich i nie chciały obradować przy jednym stole z ich przedstawicielami.
Wszystkie państwa biorące udział w paryskiej konferencji pokojowej musiały się liczyć ze zdaniem Wilsona jako głowy państwa, którego przyłączenie się do wojny zadecydowało o zwycięstwie ententy. Stany Zjednoczone zażądały, aby podstawę obrad stanowiło 14 punktów Wilsona zawartych w orędziu ze stycznia 1918 roku. Prezydent USA zamierzał wprowadzić w Europie system, który pozwoliłby jego zdaniem uniknąć kolejnych wojen. Zasadzał się on na idei wyznaczenia granic państw według kryteriów narodowych oraz utworzenia Ligi Narodów - międzypaństwowej organizacji zapobiegającej międzynarodowym konfliktom. Wilson sądził, że zdoła ustanowić zasady sprawiedliwości i moralności w stosunkach międzynarodowych.
W czasie konferencji paryskiej premier Francji Clemencau w obawie przed ponownym zagrożeniem ze strony Niemiec dążył do ich maksymalnego osłabienia, żądając rozbrojenia, a także jak największego okrojenia ich terytorium, a nawet rozbicia na kilka państewek. Dyplomacja francuska zbliżała się do Polski i Czechosłowacji licząc na utworzenie przez nie frontu wschodniego w razie konfliktu Francji z Niemcami. Stąd też wynikała przychylność Francji dla polskich roszczeń terytorialnych kosztem Niemiec.
Dla Wielkiej Brytanii zwycięstwo w wojnie oznaczało osiągnięcie najistotniejszych celów - pokonane Niemcy przestały być groźną potęgą morską i niebezpiecznym konkurentem handlowym. Lloyd George sprzeciwiał się wzrostowi siły Francji, ponieważ zachwiałoby to równowagę sił w Europie. Kolejna potęga zagroziłaby interesom Wielkiej Brytanii, dlatego dyplomaci brytyjscy nie zamierzali dopuścić do zbytniego osłabienia Niemiec, przeciwdziałając staraniom francuskim, a także m.in. polskim.
Tekst traktatu pokojowego został przedstawiony delegacji niemieckiej jako gotowy dokument na początku 1919 roku. Po zapoznaniu się z nim Niemcy domagali się wprowadzenia szeregu zmian, co częściowo zostało przeprowadzone ze względu na zabiegi dyplomacji brytyjskiej. Ustępstwa dotyczyły m.in. nieprzekazywania Polsce Górnego Śląska
i Mazur i przeprowadzenia tam plebiscytów, w których ludność samodzielnie miała opowiedzieć się za przynależnością państwową. Dyplomaci niemieccy próbowali przeciągać rozmowy, jednak postawiono im ultimatum - albo przyjmą traktat albo wznowione zostaną działania wojenne. Parlament niemiecki po burzliwej dyskusji ratyfikował traktat na dzień przed upływem wyznaczonego terminu ultimatum. Jednak Niemcy, zarówno parlament, jak
i społeczeństwo, uznali go za niesprawiedliwy dyktat narzucony siłą.
c) Traktat wersalski
Uroczyste podpisanie traktatu wersalskiego nastąpiło 28 czerwca 1919 roku. Składał się on z trzech części. Oprócz traktatu pokojowego z Niemcami zawierał także artykuły powołujące do życia Ligę Narodów oraz traktat o ochronie mniejszości narodowych, zwany małym traktatem wersalskim.
Niemcom narzucono ciężkie warunki pokoju. Utraciły one wszystkie swoje kolonie, Alzację i Lotaryngię wcielono do Francji, a okręgi Eupen i Malmedy oraz Moresnet do Belgii. Polska otrzymała Wielkopolskę i część Pomorza Gdańskiego. Gdańsk i Kłajpeda uzyskały status wolnych miast pod kontrolą Ligi Narodów. O przynależności państwowej wielu pogranicznych terenów spornych miały zdecydować plebiscyty. W ich wyniku do Czechosłowacji przyłączono Hulczyn, do Danii północny Szlezwik, a do Polski część Górnego Śląska. Zagłębie Saary oddzielono od Rzeszy i przekazano pod zarząd Ligi Narodów na 15 lat, ale kontrolę nad kopalniami węgla przekazano Francji. Po upływie 15 lat planowano przeprowadzić plebiscyt, w którym mieszkańcy opowiedzieliby się za przynależnością do Francji albo Niemiec albo za utrzymaniem dotychczasowego statusu.
Nadrenię ustanowiono strefą zdemilitaryzowaną, w której nie mogły się znajdować żadne niemieckie obiekty o charakterze wojskowym. Niemcy na mocy traktatu pokojowego utraciły 1/3 swojego terytorium, w tym tereny o dużym znaczeniu gospodarczym, w których znajdowało się ¾ złóż rud żelaza, ¾ złóż cynku i ½ złóż węgla, które zamieszkiwała 1/10 ludności państwa. Niemcom w obawie przed odbudową potęgi kraju, zabroniono także jego połączenia z niemieckojęzyczną Austrią, powstałą po rozpadzie Austro-Węgier. Narzucono również wiele klauzul wojskowych, ograniczających siłę ich armii, ograniczających siłę ich armii (m.in. zakazano tworzenia wojska z poboru i ustalono maksymalną liczebność armii na 100 tys. zawodowych żołnierzy, pełniących służbę przez okres16 do 24 lat, ograniczono też możliwość działania wojsk niemieckich, ustalając w traktacie limity uzbrojenia i wprowadzając zakaz posiadania niektórych rodzajów broni np. czołgów, lotnictwa i broni chemicznej, zmniejszono też liczebność marynarki wojennej Niemiec i zabroniono posiadania okrętów podwodnych).
Ententa uznając Niemcy za głównego inicjatora wojny obciążyła je odszkodowaniami wojennymi, zwanymi reparacjami. Miały one pokryć traty materialne oraz zapewnić środki na renty dla inwalidów, wdów, sierot w państwach zwycięskich.
Zobowiązano także Niemców do wydania międzynarodowym sądom Wilhelma II i 900 innych osób oskarżonych o zbrodnie wojenne, jednak żądania te nie zostały zrealizowane.
d) Liga Narodów
Traktat wersalski z 28.06.1919 roku powołał Ligę Narodów z siedzibą w Genewie
w neutralnej Szwajcarii. Głównym celem działalności tej międzynarodowej organizacji było utrzymanie pokoju i zapobiegania konfliktom, a także rozwijanie współpracy międzynarodowej. Na początku do Ligi Narodów przystąpiło 27 państw ententy, 4 brytyjskie dominia (Australia, Nowa Zelandia, Kanada, Związek Południowej Afryki, mające znaczną polityczną samodzielność) oraz 13 państw neutralnych.
Formalnie najwyższa władza w Lidze Narodów należała do Zgromadzenia Ogólnego. W jego skład wchodzili delegaci wszystkich państw członkowskich, a podczas głosowania obowiązywała zasada, że każde państwo dysponuje jednym głosem. Ustalono także, że najczęściej decyzje będą podejmowane jednogłośnie. W rzeczywistości największą władzę posiadała Rada Ligi, która była organem kompetentnym w sprawach dotyczących pokoju, nakładania sankcji za jego naruszenie czy usunięcie któregoś z członków Ligi. Początkowo w skład Rady będzie wchodziło 5 stałych członków: Japonia, Francja, Włochy, Wielka Brytania i USA. Jednak parlament amerykański nie ratyfikował traktatu wersalskiego i nie delegował swoich przedstawicieli do Rady. W jego skład weszły natomiast w 1926 roku Niemcy (do 1933), a w 1934 ich miejsce zajął Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Oprócz członków stałych do Rady należało 4 członków niestałych, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na trzyletnią kadencję. W 1936 roku listę członków niestałych rozszerzono do 11 państw. Wszelkie decyzje Rada podejmowała jednogłośnie. Bieżącymi pracami Ligi kierował Sekretarz Generalny.
Jednym z podstawowych niedostatków Ligi Narodów był brak mechanizmów umożliwiających skuteczna walkę z agresorami naruszającymi międzynarodowy pokój. Mogła ona uchwalić wyłącznie sankcje ekonomiczne i dyplomatyczne. Prowadziła też prace nad inicjatywami rozbrojeniowymi. Wieloletnie obrady przyniosły wprawdzie definicję „agresora”, nie wpłynęły jednak w większym stopniu na politykę na świecie, nie doprowadziły też do ograniczenia zbrojeń. Do nielicznych sukcesów Ligi należały akcje humanitarne, pomoc dla ofiar klęsk głodu i epidemii.
Liga Narodów wobec porażki swojej polityki w 1940 roku zawiesiła działalność. Formalnie została rozwiązana w 1946 roku, a jej agendy i majątek przejęła powstała nieco wcześniej Organizacja Narodów Zjednoczonych.
e) Mały traktat wersalski
Stanowił on część traktatu wersalskiego i dotyczył ochrony praw mniejszości narodowych
i musiały go podpisać Polska, Rumunia, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców oraz Czechosłowacja i Grecja. Przedstawicieli mniejszości narodowych zamieszkujący terytoria tych państw zyskali prawo składania skargi na własne rządy w Lidze Narodów. Pozostałe państwa, np. Niemcy, nie musiały podpisywać tego układu.
f) Tereny mandatowe
Byłe kolonie niemieckie po podpisaniu traktatu paryskiego rozdzielono za pośrednictwem Ligi Narodów na tereny mandatowe, czyli powierzone pod zarząd państwom alianckim. Wielka Brytania otrzymała Niemiecką Afrykę Wschodnią (Tanganikę), Togo i skrawek Kamerunu, Francja - Kamerun, Belgia - kraj Ruanda-Urundi, Związek Południowej Afryki - Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią, Australia - niemiecką część Gwinei, Nowa Zelandia - wyspy Samoa, a Japonia - Wyspy Marshalla, Mariany i Karoliny.
Liga Narodów podzieliła tereny mandatowe na 3 kategorie według kryterium planowanego terminu przyznania im suwerenności. Terytoria uznane za najlepiej rozwinięte gospodarczo i politycznie zaliczano do mandatów A. Miały one jako pierwsze uzyskać niepodległość. Spośród tych państw najwcześniej niepodległość uzyskał Irak (w 1932 roku).
g) Największego zniszczenia dokonała wojna w Europie - zginęło lub zmarło w wyniku ran i chorób około 10 mln ludzi, a 3,5 mln stało się kalekami. Wkrótce po zakończeniu wojny wybuchła epidemia grypy zwana hiszpanką. Pochłonęła ona prawdopodobnie więcej ofiar niż działania wojenne, bo wyczerpani ludzie nie byli w stanie walczyć z chorobą.
Gospodarki państw obciążyły ogromne wydatki finansowe związane z prowadzeniem wojny oraz olbrzymie zniszczenia.
W wojnie decydująca okazała się ekonomiczna siła państw. Odniesienie zwycięstwa było uzależnione nie tyle od odwagi żołnierzy, ile od ilości i jakości broni. W okresie wojennym wyprodukowano i udoskonalano nowe rodzaje broni - czołgi, samoloty, broń gazową, czy okręty podwodne. Okazało się, że armię musi wspierać przemysł i rolnictwo.
Gdy mobilizowano mężczyzn, ich miejsca pracy zajmowały kobiety, co wywołało olbrzymie zmiany w świadomości społecznej. Kobiety zyskiwały samodzielność finansową i po zakończeniu wojny nasiliły się ich żądania równouprawnienia. Wówczas w wielu państwach zrównano je w prawach politycznych z mężczyznami.
ad. 1.2 i 2.1
Sytuacja międzynarodowa
W ostatnich latach I wojny światowej rosły szanse Polaków na odbudowę niepodległego państwa. Rosja, w której władzę przejęli komuniści, pogrążała się w kryzysie i stopniowo się rozpadała, a Niemcy i Austro-Węgry ponosiły klęski na frontach i zmagały się z trudnościami wewnętrznymi. W Niemczech w wyniku rewolucji, która wybuchła 9 listopada 1918 roku obalona została monarchia, a władzę przejęli socjaliści. Austro-Węgry już w październiku 1918 roku zaczęły się rozpadać na szereg niezależnych państw, a w listopadzie abdykował Karol I, ostatni cesarz z dynastii Habsburgów. Niepowodzenia państw zaborczych skłaniały do wzmożonej aktywności powstałe w czasie wojny polskie ośrodki polityczne i wojskowe zarówno na ziemiach polskich jak i na emigracji. W środowisku emigracyjnym największą rolę odgrywał Roman Dmowski, a na ziemiach polskich Józef Piłsudski przebywający w niemieckim więzieniu w Magdeburgu.
Pierwsze ośrodki władzy polskiej
Spośród wszystkich ziem polskich jako pierwsze niezależność uzyskały obszary wchodzące w skład imperium Habsburgów. Już 19.10.1918 r. powstała w Cieszynie złożona z Polaków Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, będąca lokalnym polskim rządem. Porozumiała się ona z lokalnymi czeskimi władzami i w rezultacie Śląsk Cieszyński został wstępnie podzielony według kryterium etnicznego. Jednak władze nowo utworzonej Czechosłowacji sprzeciwiły się tej decyzji, uznając że Śląsk Cieszyński z historycznego punktu widzenia należy do Czech. W styczniu 1919 roku wojska czeskie zaatakowały jego polską część i zajęły większość terenów. W lipcu 1920 roku ententa narzuciła Polsce niekorzystny podział Śląska Cieszyńskiego z granicą na rzece Olzie. Odebranie tego obszaru, zwanego Zaolziem, Polacy uznali za rażąco niesprawiedliwe. Po stronie czeskiej znalazło się zagłębie węglowe w Karwinie oraz ok. 120 tys. Polaków.
Przejęcie władzy przez Polaków na obszarach zaboru austriackiego zależało w dużym stopniu od stosunków narodowościowych na danym terenie. W Galicji Zachodniej, której główny ośrodek stanowił Kraków, większość mieszkańców była Polakami i przejęcie władzy odbyło się tam niemal bezkrwawo. Władze administracyjną obejmowała Polska Komisja Likwidacyjna, czyli lokalny koalicyjny rząd. Została ona utworzona w Krakowie 28.10.1918 roku, a w jej skład weszły polskie partie polityczne z Galicji m.in. PSL „Piast” z Wincentym Witosem na jej czele. Grupy Polaków w nocy z 30 na 31 października rozbroiły żołnierzy austriackich w Krakowie. Akcja przebiegała niemal bez użycia siły, gdyż nie stawiali oporu.
Mniej korzystna dla Polaków była sytuacja w Galicji Wschodniej, gdzie mieszkało 60% Ukraińców, 30% Polaków i 10% Żydów. Władze austriackie przekazały tam rządy Ukraińcom, którzy 1.11.1918 roku utworzyli Zachodnioukraińską Republikę Ludową (ZURL). Jednak pojawienie się ukraińskich flag we Lwowie wywołało gwałtowny protest Polaków, będących większością mieszkańców miasta. Opanowali oni Lwów, a dzięki posiłkom napływającym z Polski do połowy lipca 1919 roku wyparli Ukraińców za linię rzeki Zbrucz, będącą przedwojenną granicą austriacko-rosyjską.
Obszary Królestwa Polskiego od 1915 roku okupowały siły państw centralnych. Formalnie władzę sprawowała tam Rada Regencyjna złożona z Polaków powołana przez rządy w Berlinie i w Wiedniu, która jednak nie cieszyła się przychylnością większości Polaków ze względu na współpracę z okupantami. W rezultacie skompromitowana Rada nie była w stanie utworzyć rządu narodowego mającego większe poparcie.
Początkowo Polacy przejęli władzę na południowych obszarach Królestwa Polskiego, okupowanych przez wojska austriacko-węgierskie. Lublin w nocy z 6 na 7 listopada1918 r. opanowały uzbrojone grupy, głównie z Polskiej Organizacji Wojskowej, kierowanej tam przez płk. Edwarda Rydza-Śmigłego. Tej samej nocy sformowano też Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. W jego skład weszli niepodległościowi politycy z partii socjalistycznych i ludowych. Rząd ten 7 listopada ogłosił manifest, w którym zapowiadał, że Polska będzie „republiką ludową” z szerokimi swobodami obywatelskimi, z powszechnym prawem wyborczym, także dla kobiet. Robotnikom obiecano ośmiogodzinny dzień pracy, chłopom - reformę rolną, dzięki której otrzymaliby ziemię z parcelacji, czyli z podziału majątków ziemskich. Zapowiadano też upaństwowienie kopalń i bezpłatne szkolnictwo. Reformy te miały zapewnić możliwie największe poparcie społeczne dla walki o niepodległość Polski.
Józef Piłsudski, cieszący się sławą antycarskiego rewolucjonisty, przywódcy legionów i niemieckiego więźnia, powrócił z Magdeburga do okupowanej przez Niemców Warszawy 10 listopada 1918 r., Rada Regencyjna przekazała mu dowództwo nad polskim wojskiem, tworzonym pod kontrolą państw centralnych od czasu ogłoszenia aktu 5 listopada1916 roku. Jedną z pierwszych decyzji wydaną przez Piłsudskiego było wydanie rozkazu rozbrojenia Niemców. Nie stawiali oni oporu, ponieważ chcieli powrócić do swoich domów - tego dnia w podparyskim lasku Compiegne Niemcy podpisały rozejm kończący wojnę światową. Po raz pierwszy od 123 lat w Warszawie sytuację kontrolowały wojska polskie.
Rada Regencyjna pod naciskiem większości stronnictw rozwiązała się 14 listopada, przekazując Piłsudskiemu całą władzę cywilną. Z kolei Piłsudski powołał rząd z socjalistą Jedrzejem Moraczewskim na czele. Rząd ten 22.11 wydał dekret, powierzający Piłsudskiemu urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa, czyli przekazujący mu najwyższą władzę państwową. Do jego uprawnień należało powoływanie i odwoływanie rządu oraz stanowienie prawa. Najwyższą władzę miał sprawować do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego.
Ententa a sprawa polska
Państwa ententy , decydując o polskich granicach, nie ustaliły ich na wschodzie, co wynikało głównie z niejasnej wizji przyszłości Rosji. Gdyby władzę przejęli tam biali wówczas ententa uznałaby wrogą Niemcom Rosję za sojusznika. Biali planowali odbudowę rosyjskiego imperium w przedwojennych granicach z 1795 roku. Jeżeli jednak zwycięstwo w wojnie domowej w Rosji odnieśliby komuniści, wówczas Francja wolałaby dysponować silną Polską, stanowiącą zaporę przed bolszewikami i Niemcami. Dlatego też Clemencau opowiadał się za przyłączeniem do Polski Wielkopolski, całego Górnego Śląska i części Pomorza wraz z Gdańskiem. Wpływy Clemencau ze względu na pogorszający się stan zdrowia stopniowo malały, a prezydent Wilson skoncentrował się na sprawach Ligi Narodów. W rezultacie o polskich granicach decydował brytyjski premier Lloyd George. Był on przeciwny odbudowie silnej, wielonarodowej Rzeczypospolitej i przeforsował projekt przeprowadzenia plebiscytów, które miały zadecydować o ustaleniu naszych zachodnich granic. Lloyd George nie zgadzał się na włączenie do Polski ziem zamieszkiwanych przez ludność białoruską i ukraińską.
Traktat wersalski usankcjonował istnienie państwa polskiego. Zgodnie z jego postanowieniami Polska otrzymała Wielkopolskę wraz z Bydgoszczą, której powstanie wielkopolskie nie objęło. Przyłączono także Pomorze Gdańskie, rozcinające państwo niemieckie na 2 części. Dzięki temu nasz kraj zyskał dostęp do morza o szerokości ok. 70 km., z Mierzeją Helską. Gdańskowi nadano status wolnego miasta pod zarządem komisarza Ligi Narodów. Polsce przyznano szereg przywilejów w Gdańsku, m.in. włączono go w polską strefę celną. Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego na Warmii, Mazurach i Powiślu w lipcu 1920 roku zostały przeprowadzone plebiscyty. Zmuszono również Polskę do podpisania małego traktatu wersalskiego. Był on integralną częścią traktatu wersalskiego i nie podlegał negocjacjom.
Powstania śląskie - trzy konflikty zbrojne na Górnym Śląsku, jakie miały miejsce w latach 1919-1921 między ludnością polską i Niemcami. Odbyły się one w okresie formowania się porozbiorowego państwa polskiego.
I powstanie śląskie
I powstanie pod wodzą Alfonsa Zgrzebnioka wybuchło samorzutnie 16/17 VIII 1919 w związku z aresztowaniem śląskich przywódców POW i niezadowoleniem ludności polskiej z terroru i represji niemieckich, których przejawem była m.in. masakra w Mysłowicach. Powstanie objęło głównie powiaty pszczyńskie i rybnicki oraz część okręgu przemysłowego.
Powstanie stłumione zostało przez Niemców do 26 VIII 1919 roku. Rząd polski, który był zaangażowany w politykę wschodnią, powstania nie poparł. Jedynym celem, jaki osiągnięto, było zmuszenie władz niemieckich do ogłoszenia amnestii, zaś na obszarze plebiscytowym wciąż panowały siejące terror liczne bojówki.
II powstanie śląskie
II powstanie pod wodzą Alfonsa Zgrzebnioka i Wojciecha Korfantego wymierzone było w niemiecką dominację we władzach administracyjnych i bezpieczeństwa. Wybuchło po licznych aktach terroru wymierzonych w Polaków na Śląsku (w tym zamordowanie dr. Andrzeja Mielęckiego). Niemal od razu objęło swym zasięgiem cały obszar Górnego Śląska.
Komisja Międzysojusznicza zażądała wstrzymania walk, ale Korfantemu udało się uzyskać dostęp Polaków do tymczasowej administracji, likwidację znienawidzonej przez Ślązaków policji Sipo oraz udział w nowych organach bezpieczeństwa. W ten sposób cele powstania zostały osiągnięte, zaś Polacy uzyskali znacznie lepsze warunki do kampanii przed plebiscytem.
III powstanie śląskie
III powstanie, pod wodzą Wojciecha Korfantego, miało na celu poprawę niekorzystnej dla Polaków interpretacji wyników plebiscytu. Na mocy postanowień traktatu wersalskiego decyzję, do jakiego państwa należeć będzie Górny Śląsk, oddano w ręce ludności mającej się wypowiedzieć w plebiscycie. Większość ludności (59,6%) opowiedziała się za Niemcami. Duże znaczenie dla wyników plebiscytu miały głosy Niemców, pochodzenia śląskiego, którzy w chwili głosowania mieszkali poza Górnym Śląskiem (ok. 180 000 osób).
III powstanie śląskie wybuchło w nocy z 2/3 maja 1921 r. i było największym zrywem powstańczym Ślązaków w XX wieku. W jego trakcie powstańcy opanowali obszar prawie do Linii Korfantego po czym nastpił kontratak niemiecki, ustabilizowanie frontu i zawieszenie broni. Rząd polski ponownie nie poparł zdecydowanie powstania.
W 1922 roku podpisano w Genewie konwencję w sprawie Śląska, według której obszar przyznany Polsce powiększony został do ok. 1/3 spornego terytorium. Konwencja była korzystna dla Polski jeśli chodzi o istniejące na nim obiekty przemysłowe. Polsce przypadło 50% hutnictwa i 76% kopalń węgla. Na obszarze przyznanym Polsce mieszkało 736 tys. Polaków i 260 tys. Niemców. Natomiast po stronie niemieckiej 532 tys. mieszkańców stanowili Polacy a Niemcy 637 tys.
Włączenie części Górnego Śląska do Polski
Po wydaniu decyzji dotyczącej podziału Górnego Śląska polskie stronnictwa polityczne i organizacje zawodowe utworzyły Naczelną Radę Ludową z Józefem Rymerem na czele. Na czele analogicznego organu niemieckiego - Wydziału Niemieckiego - stanął Hans Lukaschek. Rozpoczęła się ewakuacja wojsk Komisji Międzysojuszniczej, podczas której bojówki niemieckie rozpoczęły gwałtowną akcję terrorystyczną, w wyniku której zginął m.in. oficer francuski. 20 czerwca wojska polskie przekroczyły granicę koło Szopienic i wkroczyły na Śląsk. Władze polskie objęły powiat katowicki. Pierwszym wojewodą śląskim został Józef Rymer. 16 lipca 1922 roku podpisano w Katowicach dokument upamiętniający przejęcie części Śląska przez Rzeczpospolitą.
W tym czasie na terenach przyznanych Niemcom rozpoczął się odwet na tych Ślązakach, którzy w okresie plebiscytowym działali na rzecz Polski. Zabraniano rozmawiać po polsku w lokalach publicznych, znieważając tych, którzy zakazu tego nie przestrzegali. Bojkotowano działaczy polskich, wprowadzano ograniczenia w działalności polskich organizacji.
ad. 2.2.1 i 2.2.2.
Polskę zamieszkiwało około 27 mln ludności. W ciągu dwudziestolecia międzywojennego liczba ludności wzrosła z 26 mln do ponad 35 mln. Polska zajmowała prawie 390 tys. km2. to przy takim wzroście liczby ludności gęstość zaludnienia podniosła się z około 70 do 90 osób na km2. Prawie 64% ludności utrzymywało się z rolnictwa. Znaczną większość ludności rolniczej stanowili chłopi-gospodarze.
W Polsce międzywojennej można wyróżnić następujące klasy społeczne: chłopi-rolnicy, robotnicy miejscy i wiejscy, drobnomieszczaństwo, inteligencja i pracownicy umysłowi, kapitaliści, wielcy posiadacze ziemscy.
Chłopi stanowili większość społeczeństwa. Kraj miał charakter rolniczy. Poza chłopami w rolnictwie pracowali też robotnicy rolni oraz niewielka liczba rzemieślników, urzędników oraz wąska grupa wielkich właścicieli ziemskich. Podstawowa masa ludności chłopskiej to chłopi małorolni (gospodarstwa do 2,5 ha), a następnie średniorolni (pola o powierzchni 5-10 ha). Najwięcej przybywało gospodarstw małorolnych i karłowatych (do 2 ha), dlatego można mówić o postępującej pauperyzacji wsi polskiej. Na niekorzyść cen działały „nożyce cen”, tj. względna taniość produktow rolnych i drożyzna przemysłowych.
Robotnicy stanowili sporą część całej klasy robotniczej w Polsce. Więcej niż połowa wszystkich robotników w Polsce międzywojennej mieszkała na wsi. Robotnicy rolni stanowili początkowo 40, a później 30% ogółu robotników. Zmiana ta wynikała z szybkiego wzrostu zatrudnienia w przemyśle przy stagnacji, bądź spadku liczby robotników folwarcznych i zatrudnionych u bogatych gospodarzy-chłopów. 1,5 mln ludności to robotnicy folwarczni, należący do takich kategorii jak „ordynariusze”, czy „deputatnicy” (od otrzymywanego w naturze wynagrodzenia zwanego ordynarią lub deputatem. W zasadzie mieszkali oni w mieszkaniach służbowych, w tzw. „czworakach”, co podnosiło stopień zależności tej kategorii od pracodawcy. W okresach kryzysów coraz chętniej dwory zatrudniały robotników sezonowych, wobec których nie miały zobowiązań socjalnych i mieszkaniowych. Liczba fornali - stałych robotników folwarcznych - zmniejszała się. Służba chłopska oraz półproletariat rolny to kategorie należące do najbardziej gospodarczo i społecznie upośledzonych. Trzonem klasy robotniczej byli zawsze robotnicy wielkoprzemysłowi. Stopień uprzemysłowienia Polski był niewysoki, toteż ta kluczowa kategoria robotników była nieliczna. Byli oni też najlepiej wykwalifikowani, stali na najwyższym wśród robotników poziomie kulturalnym, a ich zarobki były najwyższe. Inną wysoko stojącą w hierarchii robotniczej grupą byli pracownicy zakładów i instytucji państwowych i samorządowych: przemysłu zbrojeniowego, monopolów,, a także kolejarze, tramwajarze, pracownicy elektrowni, gazowni itd.
Najgorzej żyło się wyrobnikom, pracownikom dniówkowym, sezonowym, bez stałej pracy, chałupnikom i wszelkiego rodzaju pracownikom niewykwalifikowanym. Do pracowników fizycznych zaliczano też bardzo liczną, kilkusettysięczną grupę służby domowej.
Drobnomieszczaństwo liczyło około 3 mln ludności. Jego bolączką była słabość ekonomiczna. W wielu krajach drobnomieszczaństwo stanowi trzon klasy średniej, jest więc wyraźnie zamożniejsze od pracowników fizycznych najemnych - robotników. W Polsce tylko mniejsza część część drobnomieszczaństwa odpowiadała temu kryterium. Większość stanowiło spauperyzowane, biedne drobnomieszczaństwo; wędrowni handlarze, skupywacze, kramarze, biedni szewcy i krawcy, pracujący kilkanaście godzin na dobę chałupnicy. Pozycja wykwalifikowanego robotnika w wielkim przemyśle była dla nich przedmiotem zazdrości. Zdegradowane rzemiosło przechodziło do kategorii chałupników. Liczne były też nielegalne warsztaty, nie płacące podatków.
Było też zamożne drobnomieszczaństwo, posiadające dobrze prosperujące sklepy i renomowane warsztaty i zakłady w niektórych branżach. Polskie drobnomieszczaństwo stało wogóle wyżej pod względem materialnym.
Charakterystyczną cechą drobnomieszczaństwa w olsce był w zasadzie jego dwunarodowy, tj. żydowsko-polski charakter. Przewagę liczebną miało drobnomieszczaństwo żydowskie - w handlu stanowiło ok. 70%, a w rzemiośle ok. 40%.
Granice inteligencji i pracowników umysłowych nie były ostre. Stopniowo, wraz ze wzrostem wykształcenia w społeczeństwie, przestawano stawiać znak równości między inteligencją, a pracownikami umysłowymi. Do inteligencji zaliczano wówczas przede wszystkim ludzi wykonujących zawody wymagające wykształcenia wyższego czy ponadśredniego. Zaliczali się do niej także ludzie wolnych zawodów. Pracownikami umysłowmi byli natomiast wszyscy pracownicy najemni, którzy nie wykonywali pracy fizycznej i zaliczeni byli do tej kategorii przez prawo pracy, w tym także najliczniejsza grupa pracowników biurowych administracji i gospodarki oraz wszelkiego rodzaju instytucji. Wielu z nich nie miało żadnego przygotowania specjalnego, połowa nie ukończyła szkoły średniej.
Burżuazja w Polsce nie była zbyt liczna (około stu kilkudziesięciu tysięcy). Jej skład narodowościowy był mieszany i stanowili ją Żydzi, Polacy i Niemcy. Nie można powiedzieć, że cieszyli się wysokim prestiżem społecznym, w dużym stopniu zależeli od państwa. Wielka burżuazja stanowiła grupę bardzo nieliczną - kilkaset osób. Byli to ludzie, którzy żyli na poziomie niewyobrażalnym dla większości społeczeństwa. Reprezentatywny dla burżuazji był Centralny Związek Przemysłu Polskiego, zwany popularnie „Lewiatanem”. Burżuazja domagała się pomocy i opieki ze strony państwa, które jednocześnie miało nie ingerować w prywatną przedsiębiorczość. Pozycje burżuazji w Polsce międzywojennej raczej nie wzrosły. Wzrosła natomiast jej zależność od państwa.
Wielcy właściciele ziemscy to najmniej liczna klasa - liczyła ona kilkanaście tysięcy rodzin władającym sporym, , choć zmniejszającym się zapasem ziemi. Istniały latyfundia Zamoyskich, Potockich, Radziwiłłów liczące nawet 200 tys. ha, były i niewielkie majątki. Prestiż ziemiaństwa w Polsce międzywojennej był znaczny. Dziedzic odgrywał wielką rolę w społeczności lokalnej i w samym regionie.
Jak widać na powyższych przykładach społeczeństwo polskie okresu międzywojennego było zróżnicowane pod względem klasowym. Stosunkowo słabe były w nim kategorie społeczne, które można określić jako klasy średnie.
Ludność Polski należała do wielu narodowości. Polacy byli najliczniejsi i stanowili większość. Procentowy udział poszczególnych narodowości stanowił zawsze przedmiot sporów między ich przedstawicielami. Władze polskie starały się podnieść liczbę Polaków, więc na danych pochodzących ze spisów ludności bez zastrzeżeń odnosić się nie można. Ludność językowo polska stanowiła równo 2/3 ludności kraju, ukraińska około 15%, żydowska 8-9%, białoruska 5%, niemiecka 2-3%. Ludność polska stanowiła większość na całym terenie byłego Królestwa Polskiego i zaboru pruskiego, a także w Białostockiem i na Wileńszczyźnie oraz w zachodniej części byłej Galicji. W Galicji wschodniej i na Wołyniu przeważali Ukraińcy, a w północnej części Polesie i w Nowogródzkiem, we wschodniej Wileszczyźnie i wschodniej Białostocczyźnie przeważała ludność białoruska i językowo do niej zbliżona. Ludność żydowska zamieszkiwała miasta i miasteczka byłego zaboru rosyjskiego i austriackiego. Stanowiła tam od 20 do 50%. W byłym zaborze pruskim Żydów było bardzo mało.
Polacy mieszkali również poza zwartym obszarem polskim, a mianowicie na terenach wschodnich i w Galicji wschodniej.
Problemy etniczno religijne odrodzonej Polski
Zdecydowana większość Polaków była katolikami, a Kościół rzymskokatolicki cieszył się dużymi wpływami w społeczeństwie. Odegrał on ogromną rolę w walce z germanizacją i rusyfikacją, dlatego polskość utożsamiano z katolicyzmem. Organizacja Kościoła w rodzącej się II Rzeczypospolitej odzwierciedlała wpływy zaborów - istniały aż trzy prowincje: gnieźnieńsko-poznańska, warszawska i lwowska. W 1918 roku prymasem Polski został arcybiskup gnieźnieńsko-poznański, Edmund dalbor.
Kościół grekokatolicki podlegał metropolicie arcybiskupowi halicko-lwowskiemu Andrzejowi Szeptyckiemu. i liczył około 3 mln wyznawców. W ogromnej mierze przyczynił się on do podtrzymania ducha odrębności narodowej Ukraińców. Prawosławnych Białorusinów, Ukraińców i Rosjan było w II Rzeczypospolitej ok. 3 mln. Liczba protestantów wynosiła około 1 mln. Najwięcej z nich było narodowości niemieckiej, choć na Śląsku cieszyńskim ewangelizm wyznawali prawie wszyscy Polacy.
Polska formalnie była krajem tolerancyjnym wobec różnych narodowości i religii, rzeczywistość zaś kształtowała się różnie. Wśród polityków II Rzeczypospolitej ścierały się 2 poglądy. Część, głównie zwolennicy Piłsudskiego opowiadała się za przyznaniem autonomii mniejszościom, oczekując w zamian lojalności wobec państwa polskiego. Drugi pogląd, głoszony głównie przez zwolenników obozu Dmowskiego zakładał ich polonizację.
Do uzyskania autonomii dążyła większość ugrupowań ukraińskich. Prowadziły one pracę organiczną i pozostawały w zasadzie lojalne wobec Polski. Część Ukraińców dążyła natomiast do uzyskania niepodległości. Najbardziej radykalna Ukraińska Organizacja Wojskowa (UWO) prowadziła szeroko zakrojone akcje terrorystyczne przeciwko polskim władzom oraz przeciwko Ukraińcom opowiadającym się za ugodą z Polakami. Słabiej rozwinięte życie polityczne cechowało Białorusinów, co wynikało głównie z ich niewielkiej świadomości narodowej.
Rozdrobniona politycznie była społeczność żydowska. Jedną z jej najliczniejszych organizacji, lojalną wobec rządu polskiego, stanowiła prawicowa Aguda, religijne ugrupowanie ortodoksyjne, działające na rzecz ochrony praw wyznaniowych
i ekonomicznych. Inną postawę prezentowali syjoniści, postulujący masową emigrację do Palestyny. Silnie uwidaczniały się też wpływy socjalizmu wśród Żydów - partią żydowską liczącą największą liczbę członków był Bund. Jego członkowie odrzucali syjonizm, a szansę na poprawę sytuacji widzieli w ogólnoświatowej rewolucji socjalistycznej.
Część przedstawicieli mniejszości narodowych w II Rzeczypospolitej była przeciwna istnieniu państwa polskiego i współpracowała z ruchem komunistycznym. Stosunkowo dużo Żydów należało do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Komuniści ukraińscy i białoruscy należeli do Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy i Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, które współpracowały z KPRP.
ad. 2.3.
W odrodzonej Polsce 30-40% ludności było analfabetami. Dlatego już w 1919 roku wydano dekret o obowiązku nauki dzieci w wieku od 7 do 14 lat. Do 1922 roku nauczaniem objęto ponad 66% dzieci, mimo ogromnych trudności, głównie ze względu na brak nauczycieli. Dużą rolę w likwidacji analfabetyzmu odegrało także wojsko, które organizowało przymusową nauką czytania i pisania dla żołnierzy. Analfabetyzacja wsi postępowała szybko, ale brak środków finansowych w praktyce uniemożliwiał młodzieży chłopskiej i robotniczej naukę w gimnazjach i na uniwersytetach. Stopniowo zwiększano także liczbę szkół średnich i wyższych. Oprócz istniejących wcześniej we Lwowie i Krakowie uniwersytetów oraz Politechniki Lwowskiej utworzono wyższe uczelnie cywilne i wojskowe. Już w 1915 roku okupowanej przez Niemców Warszawie powstały uniwersytet i politechnika. W 1918 roku utworzono Uniwersytet w Lublinie, przemianowany później na Katolicki Uniwersytet Lubelski, a rok później powołano uniwersytet w Poznaniu oraz reaktywowano uniwersytet w Wilnie.
Sanacja w momencie przejmowania władzy głosiła potrzebę zwiększania nakładów na oświatę i naukę, ale kryzys w 1929 roku znacznie ograniczył możliwości budżetu. Mimo to wprowadzono wiele reform, m.in. w 1932 roku z inicjatywy ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego, Janusza Jędrzejewicza, uchwalono nową ustawę o szkolnictwie. Zapewniała ona ujednolicenie systemu oświaty oraz modernizację programów nauczania, przerzucając punkt ciężkości z kształcenia klasycznego na profil matematyczno-fizyczny. Jednocześnie zapewniono podwyższenie poziomu kształcenia kadry nauczycielskiej. Z inicjatywy Jędrzejwicza w 1933 roku ograniczono autonomię uniwersytetów, podporządkowując je ministerstwom. Z uczelni usunięto wielu opozycyjnych wobec władz profesorów. Koła lewicowe i postępowe krytykowały reformę przede wszystkim za to, że uwieczniła upośledzenie wsi, dopuszczając na stałe do istnienia i zwiększając liczbę szkół powszechnych tzw. I stopnia o jednym i dwóch nauczycielach i ograniczonym zakresie nauczania, nie dających w praktyce możliwości przejścia do wyższych szczebli szkolnictwa. Natomiast na plus tej reformy należy zapisać troskę o podniesienie rangi szkolnictwa zawodowego i zrównanie zawodowych szkół średnich z ogólnokształcącymi. Unowocześniono także programy i metody nauczania.
Oprócz szkół polskich istniały także szkoły dla dzieci i młodzieży mniejszości narodowych. Nie zaspokajały one jednak potrzeb tych mniejszości, zwłaszcza Ukraińców i Białorusinów. Mało było szkół państwowych z innym niż polski językiem nauczania, a system szkolny miał być narzędziem asymilacji mniejszości, zwłaszcza słowiańskich. Wykorzystano w tym celu ustawę przewidującą tworzenie szkół rzekomo dwujęzycznych i likwidowano szkoły ukraińskie na ich rzecz. Szkolnictwo białoruskie zlikwidowano całkowicie. Dużą rolę odgrywało prywatne szkolnictwo mniejszościowe, zwłaszcza żydowskie żydowskie i niemieckie. Dotyczyło to szkół powszechnych, a jeszcze bardziej szkół średnich
W przededniu II wojny światowej działało w Polsce 28 szkół wyższych, w których kształciło się ok. 50 tys. studentów. Poziom nauczania był w nich naprawdę wysoki mino trudnej sytuacji ekonomicznej. Międzynarodową sławę zdobyli matematycy prof. Stefan Banach i prof. Wacław Sierpiński.
Wyższe uczelnie nie były jedyną formą organizacyjną nauki. Naczelną polską instytucją naukową byłą Akademia Umiejętności w Krakowie, która została później przemianowana na Polską Akademię Umiejętności. Drugą korporacją naukową, grupującą najwybitniejszych uczonych polskich i aspirującą do roli reprezentacji nauki polskiej było Towarzystwo Naukowe Warszawskie powstałe w 1907 roku.