Joanna Raatz, II rok EEiT, gr. 2
Analiza dokumentów dziecka
Analiza:
Na początku mojej pracy chciałabym wyjaśnić, czym jest analiza, posłużę się definicją W. Okonia: analiza- (gr. Analysis- rozbiór), myślowe lub fizyczne rozkładanie jakiejś całości na części składowe w celach poznawczych, tj. w celu poznania tych części i związków między nimi, lub w celach praktycznych. Każdy z nas był kiedyś dzieckiem i dorośli przyglądali się z mniejsza lub większą uwaga naszym dokonaniom, zachowaniom i próbują dowiedzieć się o nas jak najwięcej.
Jako przyszli pedagodzy także powinniśmy mieć na uwadze prace naszych podopiecznych, gdyż ich dokumenty mają nieocenioną wartość. Pod hasłem dokument mam na myśli nie tylko dokumenty wystawiane maluchom (ich świadectwa, zaświadczenia itp.), ale także rysunki dziecka. Mali autorzy wyrażają w nich swoje marzenia, lęki albo pragnienia. Każdy obrazek odzwierciedla elementy osobowości autora. Analiza dokumentów, to, to samo, co analiza wytworów pracy, czyli „wszelkich obiektywnych przedmiotów będących wynikiem ludzkiej działalności” (dokumentów. Skorny, 1966, s. 74-75)
Analiza dokumentów należy do rzadziej stosowanej metody badań pedagogicznych, choć często stosujemy ją nieświadomie, odwołując się do jakichś dokumentów jako argumentów na poparcie swojej tezy. Jak każda inna metoda i na stosowana w „osamotnieniu”, bez poparcia innymi sposobami poznania problemu jest niewystarczająca, jest ona raczej metodą uzupełniającą. Znacznym utrudnieniem jest niejednoznaczna interpretacja dokumentów, co utrudnia wykazanie trafności i rzetelności dokonywanej analizy.
W mojej pracy postaram się przedstawić nam sposoby analizy dokumentów na tyle, aby każdy z nas nie miał z nią problemów, jednakże wyczerpanie tematu do końca wymagałoby o wiele więcej czasu.
Należałoby zacząć od tego ze w pedagogice analiza dokumentów dotyczy zarówno tych pisanych, jak i niepisanych. Tak, więc cytując Z. Zaczyńskiego analizujemy to, co może „stanowić źródło informacji, na podstawie, której można wydawać uzasadnione sądu o przedmiotach, ludziach, procesach”. Kompletna analiza zawiera w sobie opis i interpretację wytworu wykonywanego z inicjatywy wykonawcy, lub na polecenie osoby inicjującej.
Co ważne, w tej metodzie badań pedagogicznych liczy się sam produkt końcowy, mniejszą wagę przywiązujemy do przebiegu działań. Przyjdzie nam także, analizować dokumenty, które nie były tworzone na potrzeby badawcze, tylko raczej w toku pozabadawczej działalności człowieka, nie towarzyszył im pierwotnie żaden cel badawczy.
Jeżeli już dokument powstaje na potrzebę prowadzonego badania należy o tym poinformować osobę badaną, prace takie będą miały tym większą wartość, im większą swobodę działania pozostawimy ich twórcom.
Jako przedmiot analizy dokumentów na dobra sprawę, możemy wziąć każdą dziedzinę życia człowieka, analizując przy tym jakikolwiek jego wytwór (audycja radiowa, konkursy, literatura, teksty naukowe itd.).
Rodzaje dokumentów:
Kolejna definicja słowa „dokument” zastosowana w mojej pracy, tym razem będzie cytatem z Nowej Encyklopedii (1995), dokument to „Każdy przedmiot będący świadectwem jakiegoś faktu, zjawiska, myśli ludzkiej”, czyli mówiąc prościej ślad pozostawiony przez człowieka. Sposobów na pozostawienie śladu swojej działalności jest wiele (atrament, dłuto, pędzel itd. Stąd też tak wiele rodzajów dokumentów. W pedagogice najbardziej popularne są podziały ze względu na pochodzenie i formę, jaką przybierają.
Ze względu na zawarte w nich treści, dokumenty dzielimy na pisane (werbalne), cyfrowe (statystyczne), i obrazowe lub obrazowo dźwiękowe.
Dokumenty pisane obejmują m. in.: protokoły, sprawozdania, opinie i świadectwa (orzeczenia), szkolne i domowe prace pisemne uczniów, artykuły uwagi w dzienniku, a także różnego rodzaju archiwalia czy samorodna twórczość człowieka. Dla pedagogiki bardzo ważne są oczywiście teksty naukowe, które analizuje się dla potrzeb naukowo-badawczych.
Mniej ważne są dokumenty cyfrowe, jednakże bardzo istotne w przypadku badań pedagogicznych. Mówiąc o dokumentach statystycznych mamy na myśli: opracowania, roczniki statystyczne, statystyki lokalne, liczbowe, często zestawienia dotyczące bezpośrednio jednej płci itd.
Dokumenty obrazowe lub obrazowo-dźwiękowe to dokumenty, których nie da się umieścić w ramach dźwiękowych bądź cyfrowych. To między innymi rysunki dziecka, prace ręczne, nagrania, filmy itd. Dokumenty te dotychczas nie znalazły większego zastosowania w badaniach pedagogicznych, a szkoda. Moim zdaniem dokumenty te mówią o dziecku najwięcej. Prace ich autorstwa, ekspresja artystyczna, jaką wyrażają najczęściej w pracach plastycznych jest o wiele bardziej wymowna niżeli wypracowanie czy świadectwo. Prace plastyczne, tak samo jak wiersze wychodzą z głębi wychowanka, ale może być to również znaczne utrudnienie, gdyż analiza wymaga oceny a ta nigdy nie będzie obiektywna w 100%.
Dokumenty ze względu na pochodzenie dzielimy na: zastane (przypadkowe) i intencjonalnie tworzone (systematyczne).
Dokumenty zastane to wszystkie wytwory dzieci, młodzieży, dorosłych wykonane dla celów pozanaukowych (listy, pamiętniki, kroniki, artykuły, robótki ręczne).Dla celów naukowo-badawczych wykorzystuje się je dopiero po ich wykonaniu, gromadząc materiały do analizy.
Dokumenty intencjonalne powstają z zamiarem poddania ich analizie naukowej, ich przykładami są np. wypracowania na temat dotyczący badanych akurat w danym momencie kwestii, czy prace plastyczne przedstawiający konkretną tematykę.
W życiu mamy do czynienia także z dokumentami tzw. oficjalnymi i osobistymi.
Dokumenty oficjalne, czyli te o charakterze państwowym czy też urzędowym dotyczą różnego rodzaju dokumentacji na temat funkcjonowanie jednostki, instytucji, systemu nauczania itd. Dokumenty nieoficjalne, zaś, czyli dokumenty osobiste są materiałami źródłowymi zawierającymi wypowiedzi autora, spostrzeżenia, opinie itd.
Niekiedy mówi się tez o dokumentach kronikarskich jako odrębnym rodzaju dokumentu.
Dokumenty używane do analiz mają dwojaki charakter, wyróżniamy dokumenty podstawowe (pierwotne) i mało ważne, czyli drugorzędne.
Warunki trafnej analizy dokumentów:
Najważniejszymi chyba czynnikami, które musza zostać spełnione przy dokonywaniu analizy dokumentów musi być ich autentyczność i wiarygodność zarówno samego dokumentu jak ich twórców. Spełnienie tych warunków czyni analizę wartościowa poznawczo autentyczność nadaje jej głębszego sensu.
Przez autentyczność rozumiemy to, że wiemy, kiedy i gdzie powstał dokument, mamy porównanie treści w nich zawartych z ówczesną rzeczywistością, wiemy na ile są one naukowe i na ile możemy im zaufać, wiemy czy są one oryginalne czy raczej sfałszowane lub dalekie od oryginału, bądź są jego kopią. Ważne jest także to czy informacje zawarte w dokumentach są obiektywne czy nabrały subiektywności poprzez np. wyselekcjonowanie informacji, aby uzyskać konkretny wizerunek, to bardzo ważne, gdyż często są one podstawą do formułowane wniosków.
W przypadku badań pedagogicznych bardzo ważne jest uświadomienie sobie warunków i okoliczności, w jakich dany dokument powstał. Cennymi informacjami są także warunki estetyczne dokumentu, czyli to, jakie wrażenie wywierana nas dokument, gdy na niego patrzymy, np. charakter pisma, dopiski, ozdobniki, skreślenia, czy chociażby fakt czy jest wygnieciony, czy nie.
Istotna jest również wspomniana już przeze mnie wiarygodność nie tyle samego dokumentu, co osoby, przez, którą dokument jest wypełniany, dostarczany, czyli informatora (niejednokrotnie samego twórcy dokumentu). Nie bez znaczenia dla lepszego poznania jego wiarygodności jest osobista znajomość informatora. Dobrze jest gdy znamy jego motywy działania, czy przekazuje je zgodnie z własnym przekonaniem, bo często zdarza się ze nasze motywy działania zmieniają się wraz ze zmianą środowiska, a nie wypływają bezpośrednio z nas samych. Zdarzają się także przypadki zafałszowywania dokumentów, żeby na przykład postawić swoją osobę w lepszym świetle, co od razy daje nam nieprawidłowy obraz osoby.
Dlatego też, sprawdzając wiarygodność informatora musimy zastanowić się czy nie miałby on jakichś korzyści zafałszowując dokument, czy był świadkiem bezpośrednim/ pośrednim, jak wpływało na niego środowisko. Ważna jest także znajomość podstawowych informacji dotyczących informatora.
Techniki analizy dokumentów:
Dzielimy je głownie na klasyczne i nowoczesne. Maja postać analizy jakościowej, ilościowej i formalnej, czy chociażby pedagogicznej czy psychologicznej itd.
Do najstarszych należą jak się nie trudno domyśleć metody klasyczne, obowiązują w nich zasady analiz źródeł historycznych czy literackich. Badacz podejmuje próbę jakościowego opisu interpretacji danych. Przy analizie klasycznej polegamy przeważnie na własnym wyczuciu czy intuicji, czyli nie dają one obiektywnego wyniku dokonywanym badaniom. Te metody daję dużą swobodę w opisie i interpretacji treści analizowanego dokumentu. W klasycznych metodach analizy dokumentów wyróżniamy także analizę wewnętrzną (dokładne poznanie treści dokumentu, zrozumienie jej i wyjaśnienie, analizuje jakość dokumentu) i analizę zewnętrzną ( uzupełnienie analizy wewnętrznej-ustala czas, warunki powstania dokumentu, kto jest autorem itd.).
Nowoczesne techniki analizy dokumentów są o wiele bardziej obiektywne niżeli klasyczne metody. Polegają głównie na ilościowej analizie dokumentów, w większości wyrażany w liczbach i procentach. Aby je zastosować musi być ustalony dokładny zakres materiału, mającego stanowić podstawę analizy. Nowoczesne metody analizy są bardzo sprecyzowane, nie ma w nich dokumentów zbędnych, błędnych, krótko mówiąc nic nie robi się „ponad” wymagane kryteria. Na wstępie określa się te najważniejsze wskaźniki wynikające z celu badań i zawartości dokumentów, pozostałe określa się w trakcie analizy. W przypadku tek metody analizowanie to nic innego jak porządkowanie. Pomiary wynikające z tego rodzaju techniki analizy daje się wykorzystywać w poźniejszych praktykach dotyczących ogółu np. ustalenie ile złych poprawnych odpowiedzi uzyskiwali uczniowie na przełomie lat wykonując konkretne zadanie matematyczne i jak klasują się wyniki obecnego rocznika na tle poprzednich.
We wstępie tego punktu wymieniał metodę jakościową analizy dokumentów, została ona również wspomniana przy klasycznej metodzie analizy, inna jej nazwa to analiza treściowa, polega ona na jakościowym opisie i interpretacji zawartych w dokumentach treści. Innymi słowy zastanawiamy się nad tym, co autor dokumentu chciał przedstawić, co w nim wyraził, o czym to świadczy i co sprawia ze dokument ten jest oryginalny. Ten rodzaj analizy jest bardzo otwarty w swoim podejściu badawczym, czyli podobnie jak metoda klasyczna pozostawia stosunkowo dużą swobodę osobie dokonującej analizy.
Analiza ilościowa, również wspomniana nie bez powodu przy nowoczesnych metodach badawczych, jak nie trudno się domyśleć jest techniką badawczą służącą obiektywnemu, systematycznemu i ilościowemu opisowi treści zawartych a dokumencie. Prowadzić ma do takich samych efektów, bez względu na osoby, które ją przeprowadzają, aczkolwiek jej dużym minusem jest jej jednostronność, gdyż nie wszystko da się określić ścisłym pomiarem, to też nie należy zapominać o zastosowaniu obu uzupełniających się metod analitycznych.
Ostatnią wspomnianą we wstępie była analiza formalna, sprowadza się ona do przeanalizowania zewnętrznej formy dokumentów, krótko mówiąc dotyczy wyglądu zewnętrznego dokumentów.
Najcelniej dokonamy analizy stosując wszystkie wymienione techniki analizy, gdyż doskonale się one uzupełniają i zastosowane razem pozwalają na pełniejsze zrozumienie problemu.
My, jako przyszli pedagodzy powinniśmy zainteresować się jednym z rodzajów analizy „wrzucanej” do kategorii „inne”, a konkretniej analizą pedagogiczną dokumentów, czyli studiowaniu wytworów dziecka i wysnucia wniosków, aby móc dostosować do konkretnej osoby odpowiedni proces wychowawczo-dydaktyczny. Aczkolwiek możemy także analizować sam program dydaktyczno-szkolny. W badania pedagogicznych wyróżniamy 4 techniki analizy dokumentów: analiza frekwencji, Walencji, intensywności, kontygencji. Analizujemy głownie wypracowania, teksty, filmy, rysunki, dzienniki itd. Nie można zapomnieć o tym, że żadna z technik nie jest samowystarczalna!
Analiza wypracowań i dzienników:
To właśnie analizie tych dokumentów badania pedagogiczne zawdzięczają swój rozwój, a zwłaszcza analizie wypracowań, która stanowi jedną z najczęściej stosowanych technik analizy dokumentów pedagogicznych. Innymi słowy studiowanie tego rodzaju dokumentu polega na opisie i interpretacji swobodnych i w miarę spontanicznych wypowiedzi osób badanych na sugerowany im przez badacza temat. Tym sposobem badamy opinie, sondy, stosujemy ją do techniki obserwacji kategoryzowanej, czy chociażby, mówiąc kolokwialnie badamy samych badanych. Wypracowania mają znaczną przewagę nad dziennikami, chociażby ze względu na ich dostępność dla osób trzecich, szybkość dotarcia do nich jak i czas, jaki pochłonie nam ich zbieranie jest znacznie krótszy. Znacznym minusem z kolei jest ich wiarygodność, nigdy nie jesteśmy pewni czy w wypracowaniu dana osoba nie zmienia faktów, nie zniekształca ich, np. pod wpływem emocji lub celowo.
Ważny jest także temat wypracowania ma on duży wpływ na ocenę wypracowań i wpływa na niektóre zniekształcenia, spowodowane niekontrolowanymi czynnikami towarzyszącymi pisaniu, mam tu na myśli np. nieznajomość problemu poruszanego w temacie wypracowania, dlatego powinien on dotyczyć zagadnienia znanego bliżej osobom badanym, powinien być dla nich interesujący. W temacie wypracowanie interesujący nas problem może znaleźć swe odbicie w sposób pośredni lub bezpośredni, zależy to od celu i grupy osób, z jaka mamy do czynienia. Formułujemy je w postaci pytań, bądź jako twierdzenie. Istotna jest także wartość tematu, zbytnie uszczegółowienie go może być sugerujące dla osoby badanej i wpłynąć na wyniki analizy. Każdy z tematów wymaga uprzedniego poinstruowania osoby badanej, wyjaśnienie jej celów badania, zapewnienie jej o pełnej dyskrecji i anonimowości. W czasie instruowania nieuniknione jest ukierunkowanie wypowiedzi, aczkolwiek nie można tego nadużyć gdyż wypracowanie traci wówczas na wartości. Pamiętajmy także o tym, że zewnętrzne cechy wypracowania również maja znaczenie, charakter pisma, błędy ortograficzne, schludność mają one wpływ na właściwą ich ocenę. Najważniejsza jest jednak ocena ich treści. Kryteria oceny wyznacza problem badawczy im one ściślej określone tym łatwiej je ocenić.
Bardzo użyteczna w badaniach pedagogicznych, jest wspomniana już analiza dzienników, nazywana przez J. Szczepańskiego metoda biograficzną. Analizując dzienniki trzeba mieć na względzie spontaniczność ich powstawania, czyli nie zapominajmy o tym, że często treści umieszczane w nich są nanoszone pod wpływem emocji. Dzienniki, bardziej niż treści wypracowania wypływają z wnętrza ich autora, treści w nich zamieszczone są niejednokrotnie rozmową osoby piszącej z samym sobą, często bardzo osobiste i intymne. Dziennik pełni funkcje powiernika, pocieszyciela, zwierciadła, może być formą autoterapii. Wymienione cechy są dużym plusem, jeśli chodzi o analizę tego rodzaju dokumentu na potrzeby analizy psychopedagogicznej. Za ich pomocą możemy wysnuć wnioski na temat życia uczuciowego, pragnień, marzeń itp. osoby badanej. Dzięki pisanym już od wczesnych lat dzienników (pamiętników) możemy po ich przeanalizowaniu odnaleźć związki zachowania teraźniejszego, bądź spotykanych zaburzeń z wydarzeniami z lat wcześniejszych.
Na niekorzyść tego rodzaju dokumentów przemawia to, że nie wszyscy prowadza dziennik, a grupa ludzi, która je prowadzi stanowi „osobliwą” część (skłonności do refleksji, a nie do praktycznego działania). Nie pisuje się pamiętników w środowiskach wiejskich czy gorzej wyedukowanej warstwie społeczeństwa. Niektórzy twierdza, że szczerość w dziennikach jest tylko pozorna, zwracają uwagę na ich subiektywny charakter.
Zwolennicy analizy dzienników zdają sobie sprawę z minusów, jakie niesie za sobą analiza pamiętników, można je zmniejszyć dzięki dokładnemu ustalaniu autentyczności i wiarygodności. Wyróżniamy także analizę wewnatrzpamiętnikową i międzypamiętnikową. Wykorzystując analizę dzienników w swoich badaniach, należy zapewnić autorowi całkowita anonimowość i dyskrecję. Współcześnie analiza dzienników uchodzi za obiecującą technikę analizy dokumentów w badaniach pedagogicznych. Ale czasu wymaga poddanie jej ocenie.
Analiza rysunków
Chociaż każde dziecko rozwija się w indywidualny sposób i w swoim tempie, a jego zdolność wyrazu odpowiada jego osobowości, można jednak ukazać w rysowaniu, malowaniu charakterystyczne cechy dziecięcego rozwoju, które z reguły dotyczą każdego dziecka. Rozwój ten nigdy nie przebiega harmonijnie i prosto, według ustalonych standardów, lecz w sposób bardzo różny i skokowy. W rozwoju ekspresji poprzez kształt i kolor występują fazy, które zostają pominięte i opuszczone, oraz opóźnienia i okresy regresji, w których dziecko powraca do swojego poprzedniego poziomu rozwoju.
Dzieci z natury rzeczy są czynne i cechuje je pęd do działania. Wynika to z fundamentalnego prawa aktywności organizmów. Każda aktywność jest konsekwencją pewnej potrzeby, toteż jednym z podstawowych warunków uaktywniania ucznia jest stawianie go w takiej sytuacji, aby odczuwał potrzebę wypełniania tych czynności, których od niego oczekujemy.
Wytwory działalności dziecka dostarczają wielu informacji o jego zainteresowaniach, poziomie wykonywanych czynności, wyobraźni. Psycholog na podstawie analizy wytworów wnioskuje o przejawach osobowości dziecka oraz ewentualnych defektach sensorycznych.
Należy również pamiętać o tym, że każde dziecko rozwija się w sposób indywidualny, a jego droga rozwoju jest samorodna i naturalna (Szuman). Odczuwa ono spontaniczna potrzebę ekspresji graficznej, poziom jego ogólnego rozwoju psychicznego wyznacza zaś, co i w jaki sposób za pomocą plam, kresek czy innego tworzywa dziecko przedstawia.
Wielu amerykańskich psychologów podkreśla, że rysowanie jest dla dziecka raczej środkiem ekspresji, niż:sposobem tworzenia piękna”, (Hurlock, 1960). Zapał do rysowania bywa, więc i dziecka większy niż jego możliwości i umiejętności. Owszem, nie twierdzę, że prace dzieci nie są pełne artyzmu, aczkolwiek aczkolwiek mojej pracy będę się bardziej skupiała na ekspresyjnej stronie wytworów plastycznych dzieci i na tej podstawię postaram się stworzyć arkusz diagnostyczny rysunku dziecka, a także postaram się wyjaśnić jak poszczególne kryteria interpretować.
W pracy na temat analizy wytworów rysunkowych dzieci, nie można pominąć badań Marii Parnowskiej - Kwiatkowskiej, która badając grupę 3-4 latków stwierdziła, że w tym wieku dzieci rzadko tylko podejmują tematy zaproponowane przez nauczycielkę, jeśli zaś to czynią, przetwarzają je wg. własnych pomysłów. W wytworach dzieci przejawia się przede wszystkim ich własna inicjatywa oraz bezpośrednie i osobiste zainteresowania.
Parnowska - Kwiatkowska wyszczególniła także kolejne stadia rozwoju rysunków dzieci. Czego również nie można pominąć przy objaśnieniu arkusza diagnostycznego.
Dla dokonania wnikliwej i rzeczowej oceny rysunków dziecka oprócz kryteriów, które zaraz wymienię należy brać pod uwagę również wiek dziecka i jego poziom rozwoju psychicznego.
Rysunek łączy w sobie ikoniczne i symboliczne aspekty oznaczania. Ogólny trend rozwojowy prowadzi od bazgroł do symboli graficznych.
Każde zdrowo rozwijające się dziecko przechodzi przez następujące fazy rysowania:
bazgranie (1,5- 2 lata) Jest pierwszym okresem w rozwoju plastycznym człowieka. Polega na bezładnym stawianiu pojedynczych, prostych lub łamiących się kresek. Dziecko w tym okresie przeważnie nie patrzy na papier w trakcie rysowania. Długość i kierunek kresek zależy od budowy dłoni i ramienia, temperamentu, nastroju dziecka. Okres bazgrania najczęściej jest niedoceniany, a to niezwykle ważny etap. Psycholodzy porównują tę fazę do gaworzenia, która jest warunkiem koniecznym, by rozwinęła się mowa.
gryzmolenie (2-4 lata) "Gryzmoły" są podstawą każdego języka obrazkowego. Rozwija się on, podobnie jak język werbalny, według własnych praw, mając własną, przekonywującą i wewnętrzną logikę.
Gryzmolenie to niekończące się kreślenie linii, spirali, bez odrywania kredki od papieru. Jest poruszanie kredki w różne strony, poziomo, pionowo, bez końca jednej linii do drugiej, także w formie krzyżującej się; jest to wicie się, zygzakowanie, kołysanie się linii; są to też punkciki albo kreseczki, krótkie rytmiczne, ucięte ruchy kredki"
Około trzeciego roku życia dziecko dorysowuje kreski do linii już istniejącej. Powstają tzw. głowonogi. Ich charakterystyczną cechą jest głowa w kształcie nieregularnego koła lub kwadratu. Poszczególne elementy rozmieszczone są przez dziecko początkowo na głowie, bez jakiegokolwiek sensu. Dziecko śledzi ruch posuwającej się kredki.
preschematyzm (4-6 lat) To, okres, w którym w sobie tylko właściwy sposób dziecko rysuje dom, psa, drzewa i ludzkie postaci (głowonogi maja już owale wypełnione kropeczkami i kreskami symbolizującymi oczy, nos, usta). Zdanie dziecka, co do tego, co chce przedstawić na rysunku, może zmieniać się w trakcie pracy. Dzieci w wieku przedszkolnym przedstawiają w rysunkach wszystkie nurtujące je problemy, bez względu na stopień trudności wykonania.
schematyzm (7-9lat) W szkole dziecko zaczyna rysować "na temat" (podejmuje prace, mając określoną wizję). Zaczynają zauważać dekoracyjność układów rytmicznych i odgrywający związek między kolorem a przedmiotem. Powstają kompozycje wielofigurowe powiązane ze sobą w zależności przestrzennej. Dzieci intuicyjnie zaczynają stosować perspektywę.
Analizując kilka stadialnych koncepcji rozwoju umiejętności rysowania sporządzonych przez badaczy dziecięcego rysunki takich jak: G. Kerschensteiner, M. Verwom, G. H. Luquet, V. Lovenfeld czy S. Szuman pochodzących z różnych okresów XX wieku stierdzieć można, że poszczególne fazy nie różnią się od siebie znacznie.
Teraz, zachowując w miarę logiczną chronologię, należałoby przejść do tego JAK mamy analizować rysunki dziecka. Analizując różne formy ekspresji plastycznej zwracamy uwagę na preferowaną przez dziecko tematykę, a także na poziom wykonania. Przy analizie tej konieczna jest znajomość prawidłowości rozwoju rysunkowego dziecka (wymienione wyżej stadia). Bardzo istotny jest także wiek dziecka. Prawidłowości te mogą być traktowane jako punkt odniesienia przy dokonywaniu analizy.
Odchylenia od poziomu rysunków odpowiadającemu danej fazie rozwoju dziecka występują na korzyść, bądź niekorzyść dziecka. Odchylenia na korzyść dziecko zawdzięcza temu, że ma rysunków domu możliwości rozwoju swojej ekspresji artystycznej, czyli np. często rysuje. Odchylenia na niekorzyść, zaś są częstokroć spowodowane organiczeniem możliwości ćwiczenia się w rysowaniu. Niski poziom grafizmu może świadczyć rysunków zaniedbaniu środowiskowym, ale także rysunków zaburzeniu rozwoju umysłowego dziecka.
Analiza rysunków stanowi przeważnie próbę opisu i interpretacji odnoszących się do nich treści, barw i warunków, w jakich powstały. Badacz ogranicza się przy tym najczęściej do przeprowadzenia jakościowej analizy rysunków i kieruje się przeważnie ogólnym wrażeniem, jakie wywierają na nim te rysunki. Tak, więc jest ona zabarwiona wyraźnie subiektywnie. Rzecznikiem tego typu analizy był w Polsce m.in. S. Szuman.
W badaniach pedagogicznych przydatna okazuje się analiza rysunków zarówno na tematy ściśle określone (zadane), jak i dowolne. Warto jednak pamiętać, że bez względu na temat rysunków i sposób ich analizy doniosłe znaczenie z metodologicznego punktu widzenia ma z reguły uwzględnienie większej liczby rysunków, znajomość warunków, w jakich one powstały, oraz sprawdzanie nasuwających się wniosków z dokonanej analizy z pomocą innych metod i technik badawczych.
Rysunki niektórych dzieci są wesołe, innych smutne. Jedne dzieci rysują i lepią z plasteliny postacie i przedmioty świadczące o ich bujnej wyobraźni, inne nigdy nie wychodzą poza raz przyjęty ubogi schemat. Analizując wytwory dzieci zwracamy także uwagę na staranność wykonania. Oceniając tego typu wytwory zwracamy także uwagę na stosunek dziecka do wykonywanego zadania i na poziom jego wykonania. Obserwujemy dłużej te dzieci, które nie potrafią poprawnie odtworzyć wielokrotnie pokazywanych im wzorów, nie potrafią pisać liter (znaczków) w linii prostej, zachować odstępów. Analizując pismo dziecka, które przecież także jest formą plastyczną (znaki, symbolika), można postawić wstępną diagnozę o zaburzeniu w funkcjonowaniu analizatora wzrokowego, albo też słuchowego i w dalszym ciągu rozpocząć z dzieckiem pracę korekcyjną.
Zaburzenia rozwoju ruchowego mogą się ujawnić przy analizie taki wytworów dziecięcych, jak: wycinanki, naklejanki i różnego rodzaju konstrukcje z klocków.
Ważnym czynnikiem jest również stosunek samego dziecka do swojej pracy, wspomniany już w mojej pracy, ale w tym aspekcie nabiera nieco innego znaczenia. Chodzi mi konkretnie o to, że prawidłowo rozwijające się dziecko jest dumne ze swojego dzieła i bardzo chętnie pokazuję je innym, domaga się pochwał. Zdarza się jednak, że dziecko zauważa, iż jego wytwory SA gorsze od prac innych dzieci, a jednocześnie spotyka się z nagana nauczyciela czy rodziców; zraża się wtedy do wszelkich prac ręcznych. Dlatego też zawsze trzeba zachęcać dziecko do kontynuowania pracy i pomagać mu, gdy wiadomo, że u podłoża tych niepowodzeń tkwią mikrozaburzenia w rozwoju psychoruchowym.
Psychologowie wykorzystują rysunki dzieci do oceny ich osobowości, poziomu umysłowego, do wykrywania zaburzeń analizatorów, leworęczności, anomalii rozwoju ruchowego, rozwoju intelektualnym, zaburzeniach osobowości.
Jedna z metod testowych opartych na wytworach działalności dziecka jest skonstruowany, przez Charlottę Buhler test „Świat”. Materiałem, którym dziecko bawi się jest zbiór miniaturowych zabawek przedstawiających ludzi, domy, drzewa, samochody, elementy krajobrazu. Dziecko posługując się tymi zabawkami konstruuje „świat”- ustawiając domy, drzewa i ludzi w jakiś specyficzny dla siebie sposób. Interpretując utworzone przez dziecko konstrukcje możemy wykryć ewentualne zaburzenia w zachowaniu, w kontaktach z ludźmi i w sferze emocjonalnej.
Informacje o przeszłości dziecka oraz jego środowisku rodzinnym uzyskujemy dzięki stosowaniu metody wywiadu lub rozmowy (Gerstmann, 1972, PPsO, s 38-40).
Prawidłowy przebieg wywiadu powinien być poprzedzony uświadomieniem sobie celu, dlaczego akurat tę metodę wybraliśmy. Pomieszczenie, w którym się będzie dobywał powinno być miłe i przytulne, stwarzać atmosferę intymności. Przy rozmowie nie powinno być osób trzecich. Należy pamiętać także o dostosowaniu sposobu wypowiedzi.
Przeprowadzenie rozmowy z dzieckiem powinno być wcześniej przemyślane i zaplanowane. Im młodsze dziecko, tym mniejsze możliwości wypowiadania się o sobie w skutek zarysowującego się dopiero w świadomości dziecka obrazu samego siebie i otaczającego świata. Często tez, zatem rozmowa z psychologiem przeplatana jest zabawą, opowiadaniem historyjek itd.
Dla poznania wpływu wczesnych doświadczeń a obecne postępowanie dziecka konieczne jest przeprowadzenie wywiadu anamnestycznego. Wywiady te składają się z dużej liczby, szczegółowych pytań o konkretne zachowanie się rodziców w konkretnej sytuacji. Na przykład pytamy rodziców o zachowanie dziecka w stosunku do obcych dorosłych osób w różnych okresach życia, o jego reakcje na nagrody, kary itd.
Dla przeprowadzenia wywiadu środowiskowego należy przygotować uporządkowany zestaw pytań. Wywiad środowiskowy pozwala na ustalenie aktualnych warunków środowiskowych jednostki, której wywiad dotyczy, pozwala on na jej pełniejsze poznanie. Pytania dotyczą dokładnych danych personalnych dziecka, np. o przebyte choroby, ewentualne zaburzenia w zachowaniu itd.
Teraz może kilka słów o tym jak interpretować i rozumieć dzieła młodego artysty, czyli wrażenia osoby uzupełniającej arkusz.
Przy pierwszym oglądaniu rysunku należy zadać sobie zasadnicze pytanie: Jakie uczucia wywołuje we mnie ten obraz?
Przy bliższym przyjrzeniu się jego treściom, można zadać kolejne pytania:
Co nietypowego można w nim zauważyć?
Co znajduje się w centrum?
Czego nie ma?
Jakie przeszkody można zaobserwować?
Jaka jest wielkość i kształt przedstawionych obiektów i w jakim kierunku się one poruszają?
Czy są widoczne różne perspektywy, pominięte elementy, coś odciętego, zamkniętego, odwrotne kierunki rysunków, zniekształcone formy?
Jaki element jest wciąż powtarzalny?
Oglądając rysunek, który zwrócił naszą uwagę, należy uwzględnić trzy podstawowe zasady:
Zapamiętać pierwsze wrażenie, jakie on na nas wywarł, ale nie ograniczać się do niego; "wsłuchiwać się" w obraz, wczuwać, oglądać jak badacz, bez pośpiechu poznawać jego treść.
Uwzględnić wielkość i format kartki papieru, jakość wykorzystanego materiału, zwrócić uwagę na punkty centralne oraz na wypowiedź autora na temat rysunku , a także jego zachowanie w trakcie jego powstawania.
Powiązać informacje o poszczególnych komponentach, w celu stworzenia z nich pewnej całości.
Analiza prac plastycznych dzieci to jeden ze sposobów diagnozowania ich rozwoju z tego względu, iż właśnie w rysunku dziecko "najpełniej oddaje swe cechy, właściwości (...) czynność rysowania i jej produkt finalny stają się częścią systemu komunikacji między dzieckiem i światem zewnętrznym. Są manifestacją stanu psychicznego, fizycznego dziecka" (D. Waloszek, 1998, s.63).
Przy analizowaniu rysunków uwzględniamy: podział obrazu i przestrzeni, symbolikę kolorów, wykorzystany materiał, policzenie powtarzających się przedmiotów sposób posługiwania się linią i plamą, precyzję i pewność ręki.
Planowanie przestrzeni sprawia dzieciom pewne trudności, dlatego bywa, że duża część kartki jest po prostu pokolorowana jedną kredką. W pracach młodszych dzieci zachwiane są również wzajemne zależności i związki między zjawiskami i przedmiotami.
Symbolika kolorów
Według terapeutów "przesadne stosowanie czerwieni często wiązane jest z przeżywaną agresją. Systematyczne posługiwanie się głównie ciemnymi kolorami uważa się za oznakę depresji. Nadmierna ilość różnorodnych, jaskrawych barw sugeruje możliwość tendencji maniakalnych. Jeśli zaś na rysunkach pojawiają się wciąż jasne, ledwo widoczne kolory, istnieje prawdopodobieństwo, że ich autor próbuje ukryć swoje prawdziwe przeżycia" ( G.D.Oster, P.Gould, 1999, s.24-25). Należy jednak pamiętać, że są to tylko hipotezy.
Posługiwanie się linią i plamą jest jednym ze wskaźników rozwoju dziecięcego. Obserwując prace dzieci przedszkolnych pod tym kątem, zauważyć można rozwój ich sprawności manualnych. Dzieci młodsze nie panują w pełni nad pracą ręki (linie są krzywe, nieprecyzyjne wypełnianie konturów). Starsze dzieci rysują już z większą dokładnością - w sposób przejrzysty i komunikatywny. Starannie wypełniają kontury. Linie w ich pracach mają zamierzoną długość i kształt, wykonane są z dużą dbałością o estetykę pracy.
Precyzja i pewność ręki
Ten aspekt rozpoznawania rozwoju dziecka, podobnie jak analiza dziecięcego sposobu posługiwania się linią i plamą, uwarunkowany jest stanem rozwoju zdolności manualnych. Wraz z rozwojem tych zdolności dziecko nabiera pewności ręki, a jego prace stają się bardziej precyzyjne.
Dziecięce rysunki to kopalnia wiedzy o dzieciach, ich myślach i uczuciach. Aby odgadnąć co nasze dziecko myśli, powinniśmy obejrzeć kilka jego rysunków na temat rodziny. Interpretowanie jednego czy dwóch może prowadzić do błędnych wniosków. Tylko stale powtarzające się cechy czy elementy w pracach dziecka mogą stanowić dla nas cenne informacje.
Dla osób analizujących sztukę dziecka szczególnie ważne są rysunki "nie na temat". Proces tworzenia u dziecka kieruje się "wewnętrznymi priorytetami" i dorośli powinni darzyć go zaufaniem. Dziecko przy tej okazji zajmuje się "prawdziwymi", najistotniejszymi dla niego w danej chwili treściami, co ma korzystny wpływ na próby rozwiązania jego konfliktów. Dlatego też są to rysunki, które zawierają ważne, czasem nawet egzystencjalne informacje, a przez nas krytykowane. Odbiera się wówczas dzieciom radość tworzenia i odwagę w wyrażaniu rysunkiem tego, co czują.
Spontaniczne, swobodne rysowanie i malowanie ma ogromne znaczenie, którego nie wolno pomijać. Dotyczy to zarówno dzieci mających problemy, jak i tych, których rozwój przebiega prawidłowo.
Dzieciom, które znajdują się na początku swojego etapu rozwoju w malowaniu, nie należy ciągle zadawać pytań: "Co tutaj namalowałeś? A co to jest? Co to ma być"?- ponieważ to, co powstaje, podlega procesowi myślenia, i jego treść wciąż się zmienia. Początkowo wynika to z "wewnętrznych wyobrażeń form", a w wieku przedszkolnym podlega dynamicznemu i magicznemu myśleniu.
Aby nie burzyć harmonii rozwoju malowania u dziecka, powinniśmy zaprzestać również szkicowania wyglądu "prawidłowo" namalowanego domu, człowieka albo kwiatu. Zamiast tego powinniśmy dodawać dzieciom odwagi i zachęcać je, by rozwijały swój indywidualny język kształtów, doceniając ich dzieła takie, jakie one są, również wtedy, gdy ich nie rozumiemy, na których początkowo nie potrafimy nic rozpoznać, albo też, których sens nie jest dla nas jednoznaczny na pierwszy rzut oka.
Czasem zdarza się, że rysunek dziecka, na którym miało ono przedstawić swoją rodzinę jest „wybrakowany”, w sensie, że brakuje tam któregoś ze członków familii, co to może oznaczać? Brak jakiegoś członka rodzin lub pominięcie go Dziecko może pokazywać, że ma z tą osobą trudne relacje, może budzi ona w dziecku niechęć, lęk lub chciałoby ją z rodziny usunąć (np. brata, o którego jest zazdrosne lub ojca, bo jest przez niego źle traktowane)
Dziecko rysując rodzinę pomija siebie Może to oznaczać, że dziecko nie akceptuje pozycji jaką zajmuje w rodzinie, czuje się nieważne, niepotrzebne, ma poczucie wyobcowania, braku przynależności do swojej rodziny
Dziecko rysuje tylko siebie Może jest nadmiernie skoncentrowane na sobie, z powodu nadopiekuńczości rodziców lub jest zawiedzione opieką i musi koncentrować się na sobie, bo czuje się zaniedbane, opuszczone
Dziecko przedstawia siebie mniejszym lub młodszym niż jest w rzeczywistości Ukazuje chęć powrotu do czasu, gdy było dzidziusiem i nie miało kłopotów, było mu wtedy dobrze. Może ma poczucie, że nie może sprostać wysokim wymaganiom rodziców, może rodzice się rozwiedli i dziecko nie może się z tym pogodzić
Dziecko dodaje osoby, których nie ma w jego rodzinie Być może w ten sposób sygnalizuje, że chciałoby mieć jeszcze rodzeństwo, że jest samotne bądź jest wychowywane tylko przez jednego rodzica.
Jedne osoby są wyraźnie powiększone, górują nad całym rysunkiem Może to oznacza, że dziecko postrzega je jako dominujące w rodzinie, czasem wręcz groźne lub może to wyrażać, jak ważna jest ta osoba w jego życiu.
Praca indywidualna z uczniem z zaburzeniami opisanymi powyżej wymaga od pedagoga terapeuty lub nauczyciela prowadzącego zajęcia korekcyjno-kompensacyjne :
rozpoznania sytuacji edukacyjnej, wychowawczej i rodzinnej dziecka;
sporządzenia diagnozy wstępnej w oparciu o wyniki badań psychologiczno-pedagogiczne;
opracowania indywidualnego programu terapii pedagogicznej;
korekcji i kompensacji zaburzonych funkcji psychomotorycznych w oparciu o opracowany program terapii;
obserwacji i monitorowania umiejętności dziecka;
analizowania wyników przeprowadzonych badań kontrolnych;
wysuwania wniosków do dalszej pracy z dzieckiem;
ścisłej współpracy z nauczycielami uczącymi danego ucznia;
współpracy z pedagogiem lub psychologiem i logopedą zatrudnionym w szkole;
współpracy z rodzicami ucznia;
współpracy z pracownikami poradni psychologiczno-pedagogicznej, która diagnozuje dziecko.
Na koniec posłużę się słowami prof., Marii Tyszkowej, zajmującej się twórczością dzieci: "Piękno niektórych rysunków dzieci, ich niezamierzony, nieświadomy artyzm, wiąże się z radością poznawania świata i tworzenia jego reprezentacji, ze świeżością percepcji dziecięcej". Nie odbierajmy tej radości małemu artyście. Z prawdziwym zaciekawieniem pochylaj się nad jego pracami. To pierwsze listy, jakie twoje dziecko pisze do Ciebie. Podarowane rysunki są drobnymi gestami dzieci na rzecz związku z innymi osobami.
Zadaniem naszym jest przyjęcie postawy zachęcającej, wspierającej i akceptującej, ponieważ rysunek to nieocenione źródło informacji, to sygnały, jakie dzieci do nas wysyłają.
Wszystko, co ma dla dzieci istotne znaczenie znajduje się na zamalowanej kartce papieru. Nie marnujmy szansy, by poznać pragnienia, potrzeby dzieci.
Bibliografia:
Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, wydanie V, 2006.
Waloszek D., Nauczyciel i dziecko. Organizacja warunków edukacji przedszkolnej, 1998.
Żebrowska M.: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, 1986.
Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G.: Psychologia rozwojowa
i wychowawcza wieku dziecięcego, 1992.
Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999
Harwas- Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, 2005.
Skorny Z., Metody badań i diagnostyka psychologiczna.
Zazzo R., Metody psychologicznego badania dziecka, 1976, (tom I, II).
Przetacznikowa M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, wydanie III, 1981.
Baley S., Psychologia wychowawcza w zarysie, wydanie V, 1960.
Wallon P, Zambie A., Engelhart D, Rysunek dziecka, 1990-1993, tłum. R. Gałkowski.