Uzasadnienie potrzeb zmian w edukacji wczesnoszkolnej
Przeprowadzone badania nad funkcjonowaniem systemu nauczania początkowego w Polsce wykazały, że system ten obarczony jest wieloma niedostatkami i dlatego też wymaga radykalnych zmian. Szczegółowe badania osiągnięć szkolnych ujawniły, że programy klas 1 - 3 są zbyt obszerne i trudne, ponieważ większość uczniów opanowuje treści w nich zawarte na poziomie dostatecznym. Szkoła przestała być atrakcyjna dla dzieci, obniżyła się ich motywacja do nauki, pogorszyło się samopoczucie uczniów w szkole; coraz więcej dzieci wykazuje objawy zaburzeń nerwicowych. Klasa szkolna, która powinna być dla dziecka w młodszym wieku szkolnym "bezpiecznym" środowiskiem życia
i aktywności, jest dla wielu z nich źródłem zagrożeń, stresów i lęku. Wielu uczniów skarży się na zmęczenie i obciążenie i obciążenie nauką szkolną.
W rezultacie szkoła jest coraz bardziej nie lubianą instytucją.
Poziom gotowości do nauki, zdolność uczenia się i wydolność psychofizyczna uczniów klas niższych są bardzo zróżnicowane. Dlatego właśnie system klasowo - lekcyjny, w którym przeważają zbiorowe formy pracy, wymagające od każdego
dziecka jednakowego wysiłku, tempa i wydajności jest dla uczniów nieodpowiedni.
Czas trwania lekcji jest dla niektórych za długi, a rytm pracy zbyt wolny lub szybki. Konieczne jest dlatego rozluźnienie systemu klasowo - lekcyjnego i zastąpienie go nauką integralną, w której czas przewidziany na różne zajęcia nie jest ściśle wyznaczony.
Cele kształcenia
Naczelnymi celami edukacji wczesnoszkolnej są:
- wspomaganie i stymulowanie harmonijnego rozwoju osobowości
- przygotowanie do nauki na wyższych szczeblach kształcenia
Edukacja wczesnoszkolna ma wspomagać dziecko w:
1. harmonijnym rozwoju wrodzonych predyspozycji we wszystkich sferach: fizycznej, psychicznej, intelektualnej i moralnej
2. nabywaniu wiedzy o sobie i otoczeniu
3. nabywaniu metod poznawania siebie i rzeczywistości
4. opanowaniu umiejętności komunikowania się (porozumiewania się)
Efektem owego wspomagania rozwoju powinna być osobowość dziecka pozwalająca mu na funkcjonowanie jako:
- jednostki biologicznej
- jednostki społecznej
- jednostki kulturalnej
Środkiem realizacji powyższych celów nie jest przekazywanie uczniom gotowej wiedzy, wzorców pożądanego postępowania, ani reguł ukazujących sposoby rozwiązywania zadań. Nowoczesne kształcenie powinno rozwijać dyspozycje intelektualne, dążyć do podejmowania różnorodnych działań, zaznajamiać z wartościami społecznie akceptowanymi. Należy przy tym stworzyć dzieciom poczucie bezpieczeństwa, spokoju, klimatu życzliwości i zaufania, uznania, szacunku oraz sukcesów, jak też pokonywanych trudności. Optymalne warunki ku temu stwarza kształcenie integralne.
Istota integracji
Integracja jest sposobem nauczania mającym na celu pokazanie związków między wszystkimi przedmiotami oraz ukazywanie nauki jako całości.
Profesor M. Cackowska przedstawiła koncepcję integracji w nauczaniu początkowym jako całkowitą (w kl. 0 - 1), gdzie powinno się zmierzać do całkowitego zacierania granic między przedmiotami, aby w umysłach dzieci kształtować scalony obraz świata) oraz częściową (w kl. 2 - 3 polegającą na scalaniu treści pokrewnych dwu lub trzech przedmiotów wokół wspólnego tematu - nauczanie skorelowane).
Dzieci w młodszym wieku szkolnym spostrzegają świat całościowo. Toteż integralna edukacja wczesnoszkolna powinna ułatwiać im poznawanie przedmiotów i zjawisk w całości możliwie wszechstronnie; powinna ułatwiać poznawanie rzeczywistości tak, aby mogły odkrywać związki między poznawanym przedmiotem a jego otoczeniem.
W procesie kształcenia integralnego powinny być uwzględnione różne płaszczyzny integracji:
- integracja treściowa - polega na scalaniu treści poznawczych wszystkich przedmiotów wokół wspólnych tematów
- integracja metodyczna - zakłada integrowanie w procesie kształcenia różnych strategii nauczania - uczenia się: podająco - ilustracyjnej, badawczej, praktycznej, metod eksponujących (przeżywanie)
- integracja czynnościowa - opiera proces edukacyjny na różnorodnych formach aktywności dzieci
- integracja psychiczna - umożliwia jednocześnie oddziaływanie na różne sfery osobowości: poznawczą, emocjonalną i wykonawczą
Tak przyjęta integracja procesu nauczania - uczenia się stwarza sprzyjające warunki dla integracji wewnętrznej dokonującej się w samym dziecku i wspomaga rozwój jego osobowości.
W edukacji wczesnoszkolnej elementem integrującym, scalającym różne rodzaje aktywności dzieci, jest język pojmowany w aspekcie semiotycznym, jako system znaków. Znaczy to, że dzieci w ramach różnych rodzajów aktywności poznają różne języki jako systemy znaków. Umożliwiają im one poznanie rodzaju rzeczywistości. Efekty tego poznania wyrażają za pomocą określonych języków: języka mówionego, języka symboli matematycznych, technik plastycznych, języka motoryki, itp.
System znaków językowych jest więc pośrednim elementem między dzieckiem, a poznawaną rzeczywistością. Dziecko napotykając znak, dowiaduje się o rzeczywistości, którą ten znak symbolizuje.
Integracja w edukacji wczesnoszkolnej to propozycja pracy z dzieckiem zorientowana na dziecko jako podmiot i indywidualność.
Istotą tej koncepcji jest:
- postrzeganie dziecka jako niepowtarzalnej całości
- respektowanie indywidualnego tempa rozwoju - szkołę należy dopasować do dziecka i jego możliwości
- bardzo indywidualne traktowanie dziecka poprzez odpowiednią symulację zdaniową, tzn. pobudzanie dziecka do podejmowania takich zadań, które są
- ważne dla jego rozwoju
- nabywanie kompetencji poprzez aktywne działanie, uczenie się wszystkimi zmysłami, czyli doświadczenie
- wspomaganie dziecka w całościowym rozwoju, a nie tylko umysłowym.
Podstawę zmian w zachowaniu jednostki stanowi jego własna zdolność do wzrostu i rozwoju, zdolność uczenia się na podstawie posiadanych przez dziecko doświadczeń. Nie można więc nikogo zmieniać, ani przekazywać gotowych "recept na życie". Należy jedynie stworzyć atmosferę, która sprzyja rozwojowi dziecka, dziecka. Jedną z zasad takiej edukacji jest nie przeszkadzać rozwojowi dziecka, wspomagać i wspierać jego rozwój, zachęcając do działania. Z powyższych założeń wynika, że w centrum uwagi jest dziecko-uczeń:
- jego potrzeby i zainteresowania np. czego i jak chce się uczyć
- jego opory i bariery, np. czego nie może lub nie chce się uczyć
- jego potencjalny dyskomfort psychiczny np. zmęczenie, stres, poczucie nie radzenia sobie, poczucie mniejszej wartości
- sposoby motywowania go do uczenia się tak, aby nauka była satysfakcjonującym wyzwaniem (aby był szczęśliwy z pokonania trudności)
Zatem odchodzi się od stylu pracy, w którym dzieciom "mówi się
o życiu". Dziecko ma być aktywne w działaniu i współżyciu, wypełniać różne zadania, tworzyć, eksperymentować. Wówczas będą rodziły się w dziecku pytania, wątpliwości i problemy, które będzie samodzielnie rozwiązywać.
Ważnym więc aspektem jest uczenie się poprzez działanie, czyli uczenie się wszystkimi zmysłami oraz odwoływanie się do wewnętrznej motywacji dziecka - czyli do jego pasji, ciekawości, ochoty poznania, doświadczenia czegoś. Dziecko działa, coś wytwarza, bo to je ciekawi, bo samo chce.
Duże znaczenie ma użyteczność wykonywanych zadań, rozwiązywanych problemów, aby to, co dziecko podejmuje, miało dla niego istotne znaczenie
i zastosowanie.
Organizacja zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej
Mając na względzie całościowe oddziaływanie na osobowość uczniów proponuje się w edukacji wczesnoszkolnej całkowitą eliminację nauczania przedmiotowego i zastąpienie go kształceniem integralnym.
Podstawą zintegrowanej w sensie organizacyjnym aktywności dzieci jest dzień pracy. Rozluźnieniu ulega zatem sztywny system klasowo - lekcyjny. Rezygnuje się z podziału na przedmioty nauczania. W ich miejsce organizuje się całodzienne zajęcia sytuacyjno - zadaniowe.
W planie tych zajęć jest jasno określone pojęcie bazowe (kluczowe, centralne). Wokół owego pojęcia koncentrujemy wszystkie rodzaje działalności dziecka oraz zadania przewidziane do wykonania przez dzieci.
Pojęcia bazowe powinny mieć związek z najbliższym otoczeniem dziecka, gdyż dziecko zainteresowane jest tym, co ma wokół siebie. Główny nacisk kładzie się na sam proces działania dziecka, a nie jak dotychczas na wytwory, rezultaty, końcowe efekty pracy. Nauczyciel określa samodzielnie kolejne rodzaje aktywności dzieci w ciągu dnia (polonistyczna, matematyczna, środowiskowa itp.) jak i czas ich trwania. Podstawową zasadą obowiązującą przy projektowaniu integralnych jednostek tematycznych jest przeplatanie pracy intelektualnej zajęciami praktycznymi, ekspresyjnymi i ruchowymi, które zaspokoją potrzebę ruchu i aktywności, jak też relaks i radość
z wykonywanych działań.
Wszystkie rodzaje edukacji (siedem) mają dla rozwoju dziecka w klasach początkowych jednakowo ważne znaczenie.
Edukacja wczesnoszkolna przestaje być "sumą przedmiotów", a staje się ośrodkiem wielokierunkowej aktywności dziecka.
W proponowanym systemie kształcenia zadawanie prac domowych mających na celu utrwalenie treści opracowanych na lekcjach powinno zostać ograniczone do minimum.
Rezygnuje się z oceny cyfrowej oraz jej najrozmaitszych zastępników. Likwiduje się w ten sposób problem rywalizacji, zbyteczne napięcia i strony lękowe. W założeniu zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej mamy na uwadze rozwój dziecka na miarę jego możliwości, a nie rywalizację o dobre oceno.
Ocena bieżąca ucznia przyjmuje formę pochwały za wysiłek, a więc nauczyciel nagradza słowem, gestem, uśmiechem i zachęca do naszej pracy. W ocenie tej należy eksponować osiągnięcia indywidualne dziecka i nie porównywać go
z innymi.
Ważnym elementem oceny bieżącej postępów ucznia w nauce są "Karty pracy indywidualnej pracy ucznia" - "zintegrowane zeszyty". Na koniec semestru oraz roku szkolnego nauczyciel dokonuje oceny opisowej ucznia, charakteryzując postępy rozwojowe ucznia oraz jego braki.
Prawidłowa organizacja nauki integralnej wymaga też przestrzegania partnerstwa nauczyciela i uczniów przy realizacji zadań edukacyjnych. Partnerstwo to musi się opierać na pełnej akceptacji i poszanowaniu dziecka, stworzeniu klimatu życzliwości i bezpieczeństwa oraz składaniu dzieci do podejmowania różnorodnych działań.
Zalety nauczania integralnego
- ciekawość zajęć
- różnorodność wykonywanych zadań przez uczniów
- uczniowie mogą sugerować nauczycielowi czym chciałyby się zająć
- uczniowie mają więcej czasu na ulubione zajęcia
- możliwość pracy z różnymi kolegami z klasy
- praca dzieci na zajęciach bez obaw o to, że nie zdążą na czas wykonać zadania
- dziecko ma prawo do błędu podczas wykonywania zadania
- dzieci mogą pracować bezstresowo
- nauczyciel z dziećmi ustala, kiedy będzie odpoczynek
- dzieci uczęszczają na zajęcia bez napięć, lęków i obaw
- nauczyciele mają większą możliwość przejawiania własnych inicjatyw
- nauczyciele nie są krępowani żadnymi ograniczeniami czasowymi
- nauczyciele mają większą dowolność podczas planowania, doboru metod
i form pracy
- atutem jest stworzenie dziecku okazji do wszechstronnego rozwoju poprzez dostosowanie ofert edukacyjnych do indywidualnych możliwości
i zainteresowań uczniów
- dzieci i nauczyciele mogą pracować z większym poczuciem bezpieczeństwa, bez stresu
- nauczyciele mają wiele okazji, by dostrzegać indywidualne dziecko i jego potrzeby, sukcesy i porażki
Wady nauczania integralnego
- ograniczenie kontaktów z pozostałymi rówieśnikami z innych klas
- zjawisko izolacji, brak więzi pomiędzy dziećmi z najmłodszych klas
- podczas niektórych form pracy może istnieć w klasie zbyt duży hałas, bałagan, zamieszanie - trudności w utrzymaniu dyscypliny
- brak metodycznego przygotowania nauczycieli do tej strategii edukacyjnej
- mało jest literatury dotyczącej nauczania integralnego
i praktycznych rozwiązań
- brak podręczników korespondujących z założeniami nauczania integralnego oraz odpowiednich pomocy (np. przykładowych projektów zintegrowanych kart pracy)
- brak doświadczeń nauczycieli w planowaniu i przygotowywaniu integralnych jednostek tematycznych
- może istnieć problem dla niektórych nauczycieli w przeniesieniu posiadanej wiedzy dotyczącej założeń koncepcji nauczania integralnego na grunt codziennych rozwiązań
- uboga baza szkoły
Literatura
1. Cackowska M. - "Koncepcja integracji w nauczaniu początkowym". Życie Szkoły 4/1994.
2. Cackowska M. - "Podstawa programowa dla klas I - IV".
3. Duniewska T. - "W trosce o precyzję słowa o nauczaniu łącznym, korelacji i integracji". Życie Szkoły 6/1997.
4. Hanisz J. - "Zintegrowana edukacja wczesnoszkolna". Klasy I - III". Warszawa 1998, WSiP.
5. Jakowicka M. - "Teoretyczne i praktyczne aspekty integracji w klasach początkowych". Życie Szkoły 10/1995.
6. Kujawiński J. - "Zasada systematyczności w integralnej edukacji wczesnoszkolnej". Życie Szkoły 10/1996.
7. Misiorna E. - "Dynamika zmian w edukacji wczesnoszkolnej"
w "Integracja w edukacji wczesnoszkolnej". Poznań 1997, Polski Dom Wydawniczy "Ławica".
8. Muszyńska Ł. - "Integralne wychowanie i nauczanie w kl. I - III". Warszawa - Poznań 1974, PWN.
9. Więckowski R. - "Kontrowersje wokół integracji wczesnoszkolnej". Życie Szkoły 4/1995.
10. Więckowski R. - "Organizacja edukacji wczesnoszkolnej". Życie Szkoły 6/1998.
11. Więckowski R - "Pedagogika wczesnoszkolna". Warszawa 1993, WSiP.