EKSPERYMENT PROCESOWY.
1. Istota i cel eksperymentu procesowego.
Według Słownika języka polskiego eksperyment jest to doświadczenie naukowe przeprowadzone w celu zbadania jakiegoś zjawiska. Eksperyment procesowy zwany także m.in. eksperymentem kryminalistycznym, eksperymentem karnoprocesowym czy eksperymentem dowodowym uregulowany jest w art. 211 Kodeksu postępowania karnego. Brzmi on następująco: „W celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy można przeprowadzić, w drodze eksperymentu procesowego, doświadczenie lub odtworzenie przebiegu stanowiących przedmiot rozpoznania zdarzeń albo ich fragmentów.”
Z powyższego przepisu wynika, że eksperyment procesowy może być realizowany w dwóch formach: doświadczenia lub odtworzenia, gdy zachodzi potrzeba sprawdzenia istotnych okoliczności. Istota eksperymentu polega na kontrolowanym wywołaniu określonego zjawiska lub regulowaniu uwarunkowań mających wpływ na to zjawisko w celu obserwacji, pomiaru lub wykrycia zależności zjawiska od regulowanych warunków. Sposób badania polega na sztucznym wywoływaniu zjawisk, dowolnej zmianie określonych stron zjawiska i dokładnej obserwacji lub pomiaru zmian. Istotną cechą eksperymentu procesowego jest to, że osoba aranżująca cały proces musi być aktywna i powinna czynnie ingerować w wywołanie zjawiska.
Eksperyment przeprowadza się w celu sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy. Okoliczności te nie mogą być zatem faktami mało znaczącymi zdarzeniami czy znanymi faktami - muszą być w dużej mierze znaczące dla sprawy.
Jak już wyżej wspomniano, eksperyment procesowy może mieć formę doświadczenia lub odtworzenia. Doświadczenie polega na sprawdzeniu możliwości wystąpienia określonych faktów i zjawisk oraz na sprawdzeniu ich w określonych warunkach. Czynność ta nie musi być przeprowadzana na miejscu zdarzenia. Natomiast odtworzenie (inaczej rekonstrukcja) polega na sprawdzeniu, czy zdarzenie mogło mieć określony przebieg, więc musi być realizowane na miejscu zdarzenia, o identycznej porze doby i w identycznych warunkach atmosferycznych. Ponadto w eksperymencie mogą brać udział specjaliści (art. 205 § 1 KPK), a także biegli.
W drodze eksperymentu sprawdza się już zebrane dowody, uzyskuje nowe dowody lub też sprawdza się wersje śledcze. Podczas eksperymentu można dokonywać przesłuchań i innych czynności dowodowych, tak jak przy oględzinach (art. 212 KPK). Eksperyment procesowy jest czynnością zarówno powtarzalną jak i niepowtarzalną.
2. Eksperyment a inne czynności procesowo - kryminalistyczne.
2.1. Eksperyment a ekspertyza.
Od eksperymentu procesowego trzeba odróżnić eksperyment rzeczoznawczy. Eksperyment rzeczoznawczy (inaczej zwany ekspertyzą) realizowany jest w pracowni przy użyciu aparatury naukowej, a podmiotem jest ekspert, którego opinia jest wynikiem eksperymentu. Biegł może także w ramach ekspertyzy stosować odtworzenie, o ile ustalenia lub ich interpretacja wymagają wiedzy specjalistycznej. Przykładem rzeczoznawczego odtworzenia może być odtworzenie pierwotnego położenia zwłok na podstawie śladów na ciele denata. Wynikiem takiego rzeczoznawczego odtworzenia jest opinia biegłego, która staję się środkiem dowodowym i może być wykorzystana np. przy rekonstrukcji zdarzenia dokonywanego przez organ procesowy.
2.2. Eksperyment a oględziny.
Oględziny (art. 207 - 209 KPK) oznaczają każdą czynność o charakterze obserwacyjno - badawczym, zmierzającą do wykorzystania w celach dowodowych wszelkich materiałów tzw. rzeczowych źródeł dowodowych. Różnica między eksperymentem a oględzinami polega na tym, że eksperyment ma na celu sprawdzenie i potwierdzenie wiarygodności środków dowodowych. Służy on zatem nie tyle do wykorzystania dowodu rzeczowego - jak w przypadku oględzin, lecz do weryfikacji innego środka dowodowego już przeprowadzonego czyli wykorzystanego pod względem dowodowym. Jeśli eksperyment pozytywnie zweryfikuje wiarygodność dowodu, spełnia on wówczas role potwierdzającą jego moc dowodową. Ponadto eksperyment procesowy służy ocenie właściwego dowodu, a zatem przedmiotem weryfikacji za pomocą eksperymentu procesowego może być również osobowy środek dowodowy (np. zeznanie świadka). Oględziny natomiast wykorzystują zawsze dowód rzeczowy i nigdy nie dotyczą osobowego dowodu pojęciowego.
2.3. Eksperyment a przesłuchanie.
Przesłuchanie to czynność organu procesowego polegająca na uzyskiwaniu informacji od osobowego źródła dowodowego (podejrzanego, świadka, biegłego). Źródłem poznania dla organu procesowego jest relacja osoby. Jeżeli natomiast źródłem środka dowodowego jest własna czynność organu, podjęta w celu sprawdzenia i polegająca na bezpośrednim badaniu związków i zależności między układami rzeczy, efektami działania ludzi bądź procesów mechanicznych, fizykochemicznych lub biologicznych, to mamy do czynienia z eksperymentem procesowym. W eksperymencie istota polega na weryfikacji warunków pierwotnego postrzegania, natomiast w przesłuchaniu o samo spostrzeżenie i jego zapamiętanie.
3. Taktyka realizacji oraz wynik eksperymentu procesowego.
Przed przeprowadzeniem eksperymentu należy go bardzo dokładnie przygotować. W przygotowaniu mieści się:
precyzyjne sprecyzowanie co ma być sprawdzone eksperymentem, a więc jaka okoliczność, w jakich granicach, w jakim celu, a także dlaczego to sprawdzenie jest istotne,
przegląd posiadanych środków dowodowych,
przegląd możliwych do wykorzystania źródeł dowodowych,
ocena realności jednoznacznego wyjaśnienia problemu w drodze doświadczenia,
rozważenie braku negatywnych przesłanek do prowadzenia eksperymentu,
ustalenie metody realizacji eksperymentu,
opracowanie drobiazgowego planu i scenariusza eksperymentu w ścisłym związku z ustalonym przez oględziny lub przez zeznania świadków przebiegiem zdarzenia,
rozdzielenie ról osób biorących udział w eksperymencie.
Przebieg eksperymentu nie powinien naruszać dobrych obyczajów ani stwarzać dla kogokolwiek niebezpieczeństwo. Bieg eksperymentu powinien być zapisywany w protokole (art. 143 § 1 pkt 5 KPK), a także utrwalany za pomocą urządzeń technicznych (utrwalających obraz i dźwięk - art. 147 § 1 KPK). Protokół powinien zawierać oznaczenie czynności, jej czas i miejsce oraz osoby, które w niej uczestniczą. Dodatkowo protokół powinien uwzględniać przebieg eksperymentu oraz wszelkie oświadczenia i wnioski jego uczestników, a także wydane w trakcie eksperymentu postanowienia i zarządzenia.
Eksperyment powinien przynieść rozwiązanie problemu, które powinno być jednoznaczne (pozytywne lub negatywne), stabilne (mała zmiana któregokolwiek z czynników powinna powodować małą zmianę wyniku, mieszczącą się w granicach dowodowych). Rezultat eksperymentu może mieć ważne znaczenie dowodowe, dlatego też powinien być on przejrzyście zarejestrowany. Wynik może być pozytywny lub negatywny. Pozytywny jest wtedy, gdy przebiegiem eksperymentu potwierdzona zostaje możliwość określonego przebiegu zdarzenia, słyszalność, widzialność itp. Negatywny wynik jest wtedy, gdy eksperyment takie opcje wykluczy. Z zasady większe znaczenie dowodowe ma wynik negatywny, ponieważ skoro doprowadził do ustalenia, że jakiś przebieg zdarzenia był niemożliwy, to z reguły tak zdarzenie tak nie przebiegało. Wynik pozytywny natomiast pozwala ustalić tylko możliwość określonego przebiegu, co nie oznacza, że w konkretnym przypadku taka możliwość została zrealizowana.
4. Przesłanki zastosowania eksperymentu procesowego.
Według M. Kulickiego efektywne zastosowanie eksperymentu w procesie wymaga: znajomości ogólnych reguł naukowych tej metody, opanowania ogólnej wiedzy o źródłach i środkach dowodowych oraz o czynnościach dowodowych, znajomości ogólnej kryminalistycznej koncepcji eksperymentu procesowego, a także inteligencji realizatora, pozwalającej całą tę wiedzę zastosować do konkretnej sprawy karnej i wykorzystać dla wyjaśnienia wątpliwych dowodów lub zweryfikowania wersji kryminalistycznej.
Odnosząc się do eksperymentu procesowego, można sformułować następujące przesłanki:
istnienie wątpliwości mającej istotne znaczenie dla sprawy, dotyczącej możliwości określonego działania, poczynienia spostrzeżeń, wystąpienia określonego zjawiska lub zaistnienia określonego zdarzenia jako skutku domniemanej przyczyny,
istnienie szansy, że rozstrzygnięcie tej wątpliwości jest wykonalne droga doświadczenia,
istnienie wystarczających ustaleń dowodowych udokumentowanych w sprawie, co do których podjęcie eksperymentu ma szansę powodzenia,
nastąpiło już przeprowadzenie innych czynności dowodowych wobec źródeł dowodowych mogących dostarczyć informacji na temat przedmiotowej wątpliwości.
W praktyce eksperymenty są rzadkością. Z jednej strony - tylko wyjątkowo zachodzą okoliczności uzasadniające przeprowadzenie eksperymentu, z drugiej zaś - organy procesowe ustalają istotne okoliczności dla sprawy, opierając się na innych dowodach.
Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, http://usjp.pwn.pl/, 9.05.2009r.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks postępowania karnego, (Dz. U. 1997r., Nr 89 poz. 555, z późn. zm.).
M. Kulicki (red.), V. Kwiatkowska - Darul, L. Stępka, Kryminalistyka. Wybrane zagadnienia teorii i praktyki śledczo - sądowej, Toruń 2005, s. 439 - 440.
T. Hanausek, Zarys taktyki kryminalistycznej, Warszawa 1994, s. 128.
W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2005, s. 186 - 187.
S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2005, s. 390 - 391.
M. Kulicki (red.), V. Kwiatkowska - Darul, L. Stępka, op. cit., s. 442 i 447.
R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Kraków 2004, s. 338 - 341.
M. Kulicki (red.), V. Kwiatkowska - Darul, L. Stępka, op. cit., s. 453 - 454.
T. Hanausek, op. cit., s. 129.
E. Żywucka - Kozłowska, K. Juszka, Eksperyment kryminalistyczny i jego znaczenie w procesie karnym, (w:) Czynności procesowo - kryminalistyczne w polskich procedurach, pod red. V. Kwiatkowska - Darul, Toruń 2004, s. 250.
T. Hanausek, op. cit., s. 129.
M. Kulicki (red.), V. Kwiatkowska - Darul, L. Stępka, op. cit., s. 455.
M. Kulicki (red.), V. Kwiatkowska - Darul, L. Stępka, op. cit., s. 455 - 456.
E. Żywucka - Kozłowska, K. Juszka, op. cit., s. 249.
6