D.Okres rozkwitu filozofii średniowiecznej
Wiek XIII.
Przyczyny rozkwitu:
Pozafilozoficzne: powstanie nowych zakonów na początku wieku XIII (franciszkanie, dominikanie) - nazwano je zakonami żebraczymi.
1215 r. - Sobór zabronił zakładania nowych zakonów. 10 lat później papież złamał sobór i zatwierdził zakon franciszkanów i dominikanów. Pojawili się mnisi wędrujący - Kościół był negatywnie nastawiony.
Panował wszechobecny arianizm, kaznodzieja (np. św. Franciszek) musiał być dobrze wykształcony, aby walczyć z herezją.
W Kościele demokracja jest tylko przy wyborze papież. W zakonach wszystkie stanowiska były wybierane demokratycznie. Zakonnik na stanowisku niczego nie otrzymuje. Benedyktyni składali cztery śluby wieczyste. Czwarty ślub to stałość miejsca. Dominikanie i franciszkanie z tego zrezygnowali, co było dobre - byli bardzo ruchliwi, przez co wyjątkowo skuteczni. Zakonnicy mogli dostosować się do potrzeby miejsca.
Życie gospodarcze i społeczne:
Pojawiła się kościelna instytucja licencjatu - pozwolenie na nauczanie. To zrzeszenie uczonych nazwano universis magistrerum (zrzeszenie mistrzów). Dalej powstało Scholarium (uczniowie) - w ten sposób powstało auxilianum (ogół, zrzeszenie).
Absolwent uniwersytetu - on będzie mógł nauczać w każdym miejscu - nie będzie musiał mieć licencji legendis (licencjatu miejscowego).
Uniwersytety powstały na początku XIII wieku. Pierwszy w 1200 roku powstał w Paryżu. Szkoły paryskie zebrano i nazwano Sorboną od mieszczanina Sorbona, który fundował stypendia dla biednych ludzi - dla dobra państwa i kościoła. Ok. 1215 rok powstaje Uniwersytet państwowy w Neapolu, założony przez Fryderyka I, w którym ludzie kształcili się za carskie pieniądze.
Uniwersytet paryski miał 4 wydziały: Wydział Sztuk Wyzwolonych (studiowano od 15/16 roku życia - studia trwały nawet do 10 lat!) Studentów tego wydziału nazywano artystami, Wydział Prawa, Wydział Medycyny i Wydział Teologii (związana z Kurią Rzymską) Można było studiować na dwóch wydziałach. Biskup był kanclerzem tego wydziału.
1364 r. - Kazimierz Wielki założył Akademię Krakowską (bez wydziału teologii). Jadwiga dołączyła wydział teologiczny.
Językiem wykładanym była łacina - wszędzie można było studiować znając język łaciński.
Nowe treści filozoficzne:
Do końca XII wieku źródłem filozofii była logika Arystotelesa. Metafizykę kategorii od św. Augustyna, Boecjusz i Pseudodionizego. Pod koniec wieku XII dołączona pisma Arystotelesa: Analityk I i II, Topiki, II cz. Logika tzw. „logika nowa” - nowy wzorzec wiedzy naukowej.
„Analityki” - dwie koncepcje:
1.Wiedza, która będzie zespołem zdań o jednym przedmiocie, przy czym zdania będą powiązane tzn. w naukach są miejsca tylko dla zdań udowodnionych.
2.Przedmiotem wiedzy intuicyjnej są pierwsze zasady wszystkich nauk oraz pierwsze zasady każdej nauki.
Przesłanki są ważniejsze od wniosków.
Każda dziedzina ma swoje pierwsze zdania. Obok logiki będzie ważna metoda scholastyczna opracowana przez Abelarda.
Nowe treści przyszły od fizyki Arystotelesa, potem od metafizyki Arystotelesa, a na końcu średniowiecza poznają się na etyce Arystotelesa.
Ta znajomość Arystotelesa będzie mieć charakter pośredni - przyjdzie z Afryki północnej przez Żydów i Arabów do Aten.
FILOZOFIA ARABSKA - Arabowie chcieli wykorzystać filozofię do tworzenia państwa. Stolica była w Bagdadzie. W VIII wieku Arabowie dobrze zorganizowani. Przez północną Afrykę dostali się do Europy zachodniej. Dostali się do dzisiejszej Hiszpanii. Tam założyli miasto Toledo i Cordoba. Połączono na tych terenach trzy kultury: islamsko-muzełmańską, żydowską i katolicką. Arabowie IX - XII wiek - filozofia odgrywa bardzo ważną rolę (Przez prawie 300 lat)
Myśleli jednak, że uprawiali filozofię Arystotelesa, opierali się na dwóch dziełach: „Księgi o przyczynach” - „Liber de Tausis” i „Teologii Arystotelesa” - myśleli, że napisał to Arystoteles (pomylili się).
Porównano te dwa traktaty z filozofią Plotyna i okazało się, że były to streszczenia poglądów filozofii Proklosa (neoplatonika)
„Liber de Tausis” były streszczeniem V i VI Eneidy Plotyna.
Filozofowie arabscy:
Wszyscy zajmowali się dwoma problemami.
1.Problem metodologiczny.
2.Problem antropologiczny. Związane obydwa były z ekspansją arabską i z teorią świętej wojny. Wierzono, że kto zginie na świętej wojnie, ten zostanie od razu zbawiony.
Problem 1: Istniało pytanie: Jak się ma filozofia do Koranu?
Biblioteka aleksandryjska została przez Arabów spalona, uważano, że czy te dzieła tam znajdujące są zgodne z Koranem, czy nie - to i tak nie są one potrzebne. KALIF kazał spalić wszystko - polityka zawsze jest ważniejsza.
Problem 2: Związany z nieśmiertelnością indywidualnej duszy ludzkiej.
Było podobieństwo do myślenia chrześcijańskiego (tak, jak Boecjusz): Wiarę z rozumem połączyć! Z jednej strony była wiara, z drugiej rozum.
Na temat duszy i nieśmiertelności nawet Arystoteles nie umiał powiedzieć wiele.
AL FARABI - syn Farabiego - między Koranem filozofią ważniejszy jest Koran. W Arabii pierwszeństwo ma zawsze religia.
Arystoteles powiedział, że z ciałem gniją zmysły - narzędzia poznawcze, które przyjmują bodźce ze świata zewnętrznego i one wprowadzają do rozumu biernego - „Działanie takie, jakie byt działający”.
Niektóre nasze działania, odbywają się bez udziału czynników zewnętrznych.
Czym jest umysł czynny?
1.Jest to inteligencja ponadjednostkowa - każdy dopóki istnieje jest do niego podłączony.
2.Umysł czynny jest częścią duszy, to wtedy dusza jednostkowa jest nieśmiertelna.
Każdy u Arystotelesa może coś znaleźć. Al Farabi powie: „Umysł czynny jest częścią duszy ludzkiej, dlatego chodźmy na świętą wojnę - umrzemy - będziemy żyli wiecznie”.
AL KINDI - syn Kindiego - szukał idealnego państwa, zwrócił się do państwa związanych z Platonem
Co pierwsze Koran czy filozofia?
Odpowie, że to zależy od człowieka. My wszyscy nie jesteśmy sobie równi - nie mamy tych samych zdolności.
Podzielił ludzi na trzy grupy:
1. Dzięki genialnemu umysłowi są w stanie przy pomocy logiki dojść do tego, co napisane w Koranie. Im jest Koran niepotrzebny - wystarczy logika. Oni nie wierzą, oni wiedzą! Najlepsza grupa ludzi.
2. To ci, co trochę potrafią a trochę nie. Średnia grupa ludzi - przeciętni. Wiara im pomaga - jest dla nich czymś wiodącym. Ludzi w tej grupie jest najwięcej.
3. To teolodzy. Ci, co nie umieją nauczyć się logiki, a poznają poprzez kazania praktyczne - nie mogą zrozumieć - nie myślą.
Ukryta jest tutaj interesująca postawa/myśl. Bez poznania prawdy nie ma mowy o zbawieniu wiecznym. Można prawdę częściowo poznać przez religię i częściowo przez logikę. Teologowie prawdę poznają powoli na swój sposób.
Stwierdzono, że dla głupich nie ma zbawienia!
IBN SHINA (czyt. Szina) z łac. Avicenna pochodził z Tadżykistanu. Przełom X i XI wieku. Uzdolniony arab. Zaczął od medycyny (dorobił się na niej fortuny) - już w wieku
16 lat. Studiował prywatnie nauki przyrodnicze - owocem studiów było dzieło: „To, co wystarczy” - ówczesna encyklopedia nauk. Doszedł do wniosku, że trzeba studiować trudne nauki. 40 razy sam przeczytał „Metafizykę” Arystotelesa i nic nie zrozumiał. Poszedł pewnego dnia na targ i znalazł „Komentarze do metafizyki Arystotelesa” autorstwa
Al Fariego. Stała się wtedy metafizyka jasna - zrozumiał! Z radości rozdał połowę swojego majątku ubogim. Metafizyki od razu pojąć nie można - jeżeli się ją pozna, to nic już nie trzeba się uczyć. Metafizyki samemu się jednak nie da nauczyć - trzeba mieć nauczyciela!
AWERROES - działał w Cordobie. Zwany komentatorem pism Arystotelesa. U podstaw leży jego przekonanie, że innej filozofii niż tej być nie ma. Nic więcej powiedzieć się nie da. Aby znać prawdę, trzeba znać Arystotelesa.
Jego komentarze były trojakiego rodzaju:
- MAŁY traktat - przytaczał naukę Arystotelesa
- ŚREDNI traktat - dodawał już pewne uwagi od siebie
- WIELKI traktat - napisał rozważanie pojęć z filozofii Arystotelesa.
Awerroes zrezygnował z podziału na bierny i czynny umysł - mówi tylko o jednym umyśle. Powiedział, że nie warto iść na Świętą Wojnę, bo nieśmiertelności nie ma!
Jako, że był sędzią najwyższym unikną kary śmierci. Zabrano jednak cały majątek i wypędzono w góry do niedostępnej wioski.
Cordoba mieściła 3 kultury:
a)muzułmańską, arabską, islamską,
b)katolicką,
c)żydowską
Wszystkie te religie są monoteistyczne (Przedstawicielami: papież, kalif i cesarz)
TEORIA DWÓCH PRAWD - O jednym i tym samym problemie można powiedzieć tak i nie. Np. w religii powiemy, że TAK dusza jest nieśmiertelna, a w filozofii NIE dusza jest śmiertelna - i oba stwierdzenia są poprawne.
DOMINIK GUNDISALVI - katolik pochodzenia hiszpańskiego, archidiakon. Tłumaczył filozofię arabską na łacinę. Powstają ośrodki tłumaczeń na Monte Cassino.
WILHELM Z MERBEKEL - z greckiego na łacinę przetłumaczył „Metafizykę Arystotelesa”. Znaleziono innego znawcę, który sprawdził tłumaczenie Wilhelma i okazało się, że dobrze tłumaczył.
Arystotelizm XIII wieku - 2 typy:
1.Arystotelizm heterodoksyjny
DAWID Z DINANT - chciał spalić pewne pisma. W każdej rzeczy, materię można potraktować jako materię pierwszą to jest u Platona i Arystotelesa. Ponieważ materia nie posiada formy to nigdy jej nie poznamy. Jeżeli jest w nas materia pierwsza, to my między sobą się nie różnimy. Dawid zajął się duszą ludzką - mówił o niej: „Tabula rasa” - czysta karta - między nami nie ma różnicy. Materia pierwsza i dusza są sobie tożsame.
Bóg to istota niepoznawalna - to czystej wody panteizm. To jest nie do pogodzenia z wiarą - strzeżmy się Arystotelesa.
ZIGER Z BRAWANTU powie, że Teoria Podwójnej Prawdy jest nie do pogodzenia, bo dobro byłoby złem i zło byłoby dobrem. W wieku XIII filozofię arystotelesowską potępiono i uznawano jako herezję.
2.Arystotelizm ortodoksyjny - mimo niezgodności rozszerzał się arystotelizm. Do fizyki nawiąże dominikanin św. Albert Wielki
Św. ALBERT WIELKI był botanikiem. Stworzył klasyfikację roślin. Poznawał wędrując po świecie. Jak można poznawać przyrodę? Trzeba porównywać znajomość pojęć. Nie ma w przyrodzie autorytetów - trzeba wszystko samemu tworzyć.
Św. TOMASZ Z AKWINU - uczeń św. Alberta Wlk. Urodził się ok. 1224/5 w Akwinie. Studiował w zakonie na Monte Cassino. Brat matki był tam opatem (Wuj miał godność książęcą jako opat). Po naukach, mając 16 lat udał się do Neapolu - tam studiował cztery sztuki wyzwolone (ok. 1240/1). Przestrzegano zakazu studiowania Arystotelesa.
PIOTR Z IRLANDII - nauczyciel Tomasza, on przekazał miłość do Arystotelesa. W Irlandii wstąpił do zakonu dominikanów. Zawędrował do Paryża, by i tam studiować (Tam dopadła go rodzina - to już znana historia)
Św. Tomasz - przełom w myśleniu teologicznym. Przełom polegał na: (w filozofii człowieka) do czasu św. Tomasza wszyscy definiowali człowieka po platońsku (sprawił to św. Augustyn - człowiek to dusza - Tomasz się z tym nie zgodził. Tomasz był gruby!
Tomasz: Kim jest człowiek?
„Człowiek to istota cielesno-duchowa. Byt jednostkowy o charakterze względnie złożonym. Obydwa czynniki są tak samo ważne - nie można tego lekceważyć.
Ciało i dusza dają o sobie znać - w takim działaniu, jakim wypływa z natury. Takie działanie to POZNANIE - w nim wyraża się cała struktura bytowa. Miał odwołać się do Arystotelesa: nie ma niczego w umyśle, czego nie byłoby w zmysłach.
Powstaje problem z naturalnym poznaniem Boga. Trzeba szukać takiego poznania naturalnego w świecie przyrody - supernaturalizm i naturalizm.
- Teologia SUPERNATURALIZM - poznanie Boga przez wiarę - wierzę! Jest ona bardzo bogata treściowo (wierzę we wszystko) - nazwana wołem sycylijskim.
- Teologia NATURALIZM - prawdy wiary można uzasadnić naukowo, bez pomocy wiary np. prawdę o tym, że Bóg jest.
Bóg może być przedmiotem filozoficznego dochodzenia - podobnie z duszą, stworzeniem świata - tego, że czas istniał przed światem nie da się udowodnić. Niektóre twierdzenia są złe, ale trzeba próbować.
Tomasz sformułował drogi prowadzące do Boga (dowody kosmologiczne, bądź metafizyczne) tzn., że dowód oparty jest o dowody/tezy metafizyczne.
Wartość: Trwałość domu zależy od jego fundamentów. Jeżeli udałoby się obalić twierdzenia, to nie dałoby się udowodnić istnienia Boga.
Wiele jest błędów NT. Boga! Aby dowody przedstawić trzeba długo studiować filozofię - nie wszyscy umieją pojąć filozofię - do dowodów również nie można się ograniczać. Filozofia tylko dla wybranych!
PIĘĆ DOWODÓW NA POZNANIE BOGA:
1.Na podstawie metafizycznej analizie ruchów.
2.Na podstawie badania bytów koniecznych i niekoniecznych.
3.Na podstawie teorii sprawczej.
4.Na podstawie bytów w sferze jego doskonałości.
5.Na podstawie działania celowego.
Wszystkich dowodów odrzucić się nie da. Tomasz człowieka podprowadza do nowej rzeczywistości, ale do wnętrza trzeba wejść samemu.
Tomasz chciał udowodnić realność Boga. Kim jest Bóg? Tego nie można udowodnić. Do poznania Boga potrzebny jest dialog - wiara. Tutaj filozofia nic nie pomoże. W metafizyce trzeba podkreślić odmienność Boga - trzeba znaleźć różnice między Bogiem i człowiekiem i element wspólny. Tak rodziła się metafizyka bytu. Tu ważna jest analogia jako poznanie informujące - ani jednoznaczne, ani wieloznaczne.
Tomasz znalazł pewien element wspólny dla Boga i człowieka, ale tylko analogicznie - ISTNIENIE - wszyscy istniejemy, ale czy tak samo? I tu zaczyna się metafizyka istnienia św. Tomasza. Było to myślenie rewolucyjne - był potępiany i nielubiany przez współbraci. Tomizm jest bardzo interesujący nawet dziś.
1274 r. - zmarł św. Tomasz i Bonawentura (augustianizm XIII w.)
Element arystotelesowski - przyroda, chodziło o to, aby znaleźdź drogę do Boga.
Człowiek może na 3 sposoby poznać Boga na podstawie wiedzy o świecie (słaby i niedoskonały sposób).
BONAWENTURA - scholastyk, dążył do doskonałego poznania.
Ważna jest kultura, w której dany tekst powstał - znać kulturę ludzi ze Starego Testamentu. Język jest podobny do kultury. Trzeba najpierw przestudiować np. „Życie Izraela w dawnej kulturze” itd. Czytanie Pisma Świętego bez wiedzy towarzyszącej jest niepotrzebne.
Napisał 3 drogi (sposoby) w 2 małych traktatach: „Droga wstępowania duszy ku Bogu” i „O potrójnej drodze”. Drogi te są tożsame z mistyką bonawenturiańską.
Ta droga posiada 3 etapy:
1.Oczyszczania - purativa via
2.Kontemplacyjna - contemptatio via
3.Zjednoczenia - unitiva via
W duszy odbija się Bóg - aby ten obraz był jak najbardziej prawdziwy to potrzebne jest „oczyszczenie duszy”. Wtedy w duszy odbije się obraz Boga jako PIĘKNO - to nowość!!! Bóg jest pięknem! Piękno posiada w sobie pewną moc, która nas przyciąga. Człowiek Pięknemu Bogu będzie się przypatrywał i będzie go pragną. Zycie religijne to stopień oczyszczania duszy. Św. Bonawentura na temat 3 drogi (zjednoczenia) nie powiedział wiele, bo człowiek za życia raczej nie doznaje. Tutaj na ziemi jest to tajemnica. Bonawentura trochę ją rozświetlił: Zjednoczenie polega na aspekcie poznania wiedzy - kiedy poznam trochę Pismo Święte to trochę będę z Bogiem zjednoczony - bo i Bóg i ja wiem to samo. Wiem to co chce Bóg, pragnę to co pragnie Bóg - jesteśmy po trochu zjednoczeni - wiemy to samo.
Bonawentura twierdził, że popełniono wiele błędów. Na podstawie wiedzy o skutkach. Nie da się poznać doskonałej wiedzy o przyczynach - był zapoznany z filozofią św. Augustyna (on mówił o wolności ludzkiej - tam gdzie jest wolność nie da się niczego obliczyć).
Dzięki analogiom możliwe jest poznanie Boga.
Drugi sposób to poznanie Boga przez studiowanie Pisma Świętego - zauważył zasadę, że aby zrozumieć tak jak myślał autor tekstu i rozumieć tak, jak adresat tego tekstu. Trzeba czytać oryginalne teksty w języku hebrajskim i greckim.
W duszy odbija się Bóg - aby ten obraz był jak najbardziej prawdziwy to potrzebne jest „oczyszczenie duszy”. Wtedy w duszy odbije się obraz Boga jako PIĘKNO - to nowość!!! Bóg jest pięknem! Piękno posiada w sobie pewną moc, która nas przyciąga. Człowiek Pięknemu Bogu będzie się przypatrywał i będzie go pragną. Zycie religijne to stopień oczyszczania duszy.
Robert GROSCETESSCE (Wielkogłowy - miał dużą wiedzę) i Roger BACON dali piątą dyscyplinę: OPTYKĘ.
ROREG BACON - postawił pytanie o źródła błędu!
Wymienił kilka źródeł:
a)Unikanie opinii publicznej - zgoda wszystkich = prawda - to bzdura! Opinia publiczna zawsze dąży do zaniżenia poziomu (złe jest powiedzenie - sztuka dla wszystkich)
b)Przyzwyczajenia - ktoś myśli w określony sposób (ludzie mogą się do wielu rzeczy przyzwyczaić)
c)Udawanie pozornej uczoności (najgorszy!!!) - Prym wiedzie to na egzaminie;-) Udawanie wiedzy - zamyka na wiedzę.
Bacon stworzył również MODEL UCZONEGO:
Trzeba mieć zdolności (zdolności uzależnione od uprawianej nauki)
Mamy trzy typy nauki: Filozofię, teologię i nauki przyrodnicze. Aby uprawiać teologię ważna jest znajomość języka: hebrajskiego i greckiego. Trzeba poznać to, co jest w duszy ludzkiej. Aby studiować filozofię trzeba znać język grecki i arabski. Nauki o przyrodzie - tutaj nie trzeba znać języków obcych - trzeba jednak znać matematykę!
I trzeba mieć umiejętność obserwowania.
R. Bacon przybył do Paryża - tam spotkał wielu znanych filozofów. Zniechęcił się, bo nie rozumiał tego, co oni mówią. Zauważył optykę. Tutaj wpadł na pomysł Wielkiego Wybuchu.
TEORIA WIELKIEGO WYBUCHU - Co było na początku?
Był punkt świetlny - on wysłał promienie w każdym kierunku. Im dalej promień docierał, tym był słabszy.
Tak powstała siatka wszechświata nazwano to METAFIZYKĄ ŚWIATŁA. Heraklit powiedział, że wszystko powstaje od ognia - to też jest metafizyka światła.
WITELON - pierwszy POLAK filozof w średniowieczu, który bardzo się przysłużył. Napisał podręcznik optyki. Urodził się koło Legnicy. Jego dzieło nosi tytuł: „Perspectiva”. W niej odpowiada na pytanie, czy obraz świata jest obiektywny, czy subiektywny? Czy zależy to od naszych zmysłów?
Obiektywne są: barwy, płaszczyzna.
Subiektywne są: wielkości przedmiotu (np. perspektywa) siła głosu itd.
To dzieło obowiązywał przez 300 lat w całej Europie!
Podobne pytania postawił Emanuel Kant: Co w nauce jest obiektywne, a co pochodzi od umysłu?
Metafizyka światła wprowadziła problem poznania zmysłowego:
- Co można filozoficznie udowodnić z prawd wiary? Istnienie Boga może tak, ale istnienie duszy?
WILHELM OKHAM (franciszkanin) - podpadł w Stolicy Apostolskiej i zakonowi franciszkanów, ponieważ wytykał im przepych.
Teoria nauki: Okham zauroczony był nauką Bacona - odnoszącego, jako źródło teorii poznania. Co w ogóle istnieje? Istnieją tylko rzeczy jednostkowe (skrajny nominalizm) - nie istnieją rzeczy ogólne - ogólne pojęcie natura, substancja itd. - to są tylko puste rzeczy. Przez to powstał tylko zaciemnienie rzeczywistości sformułował zasadę:
„Ensa nons da dupliconta…”
„Bytów nie należy mnożyć ponad konieczność”
Istnieją tylko rzeczy konieczne, jednostkowe. Skoro istnieją tylko rzeczy jednostkowe, to możemy podać tylko zdania jednostkowe w określonym czasie: „Dziś Stanisław Bafia nie wygląda na duchownego”. Zdania ogólne są tylko prawdopodobne. Zdania ogólne i niezmienne, nawet bardzo długo obowiązujące są jedynie prawdopodobne i nie ma dla nich miejsca w nauce. Powiedział, że tyle jest nauk ile przedmiotów. On doprowadził do absurdu. U niego nie ma mowy o teologii racjonalnej - obalił Orygenesa: „Nie ma nauki o Bogu, wierzyć można, ale nie ma żadnego dowodu na istnienie Boga”.
JAN BURYDAN - profesor z Paryża, zauważył błąd z teorią ruchu Arystotelesa. Coś, co porusza się ruchem wymuszonym to jest unoszone przez powietrze - w próżni nie ma powietrza i ruchu. Burda stwierdził, że skoro to prawda to Arystoteles nie ma racji (przykład z łucznikami) - trzeba problem ruchu wymuszonego rozwiązać. Stworzył on TEORIĘ IMPETU.
TEORIA IMPETU (Impetu z łac. jakiś ruch)
Ciało by się poruszało, gdyby nie opór powietrza, który przeszkadza ruchowi. Rozpoczyna się rozwój nowej fizyki. Z rozwojem fizyki rozwija się myśl o kosmosie i o początkach świata.
To, co jest najcenniejsze znajduje się w środku - czy ziemia jest najważniejsza (czy jest w centrum?) Nie!
Najważniejszy jest ogień! To on musi być w centrum. Pitagorejczycy uważali, że to, co jest najdoskonalsze jest nieruchome. Powstała myśl, że ziemia obraca się ruchem kwaz lokalnych. Doszło do tego, że stwierdzono, że ziemia jest kulą! A skoro tak to pojawia się problem ANTYPODÓW:
Cysters opisał zjawisko magnetyzmu. W ziemi jest magnes, który przyciąga - dlatego ludzie nie spadają. A, że ziemia jest tak duża to się tego nie dostrzega, że stoimy głową w dół. To wszystko zebrał i udowodnił Mikołaj Kopernik, ale to już inny dział i inna historia.