W odpowiedzi na agresję możliwe są dwie reakcje:

1. punitywnorestrykcyjna - ten typ reakcji przewidują kodeksy karne (zachowanie agresywne narusza obowiązujące prawo);

2. terapeutyczna - są to zabiegi pedagogiczne i psychokorekcyjne, jakie podejmuje się względem agresywnych.

Kontrola agresji typu terapeutycznego koncentruje się na samej agresji, na redukowaniu jej intensywności i częstości, zmniejszaniu prawdopodobieństwa jej wystąpienia.

Próby terapii jednostek agresywnych napotykają liczne przeszkody. Wg E. Stauba wynikają one z :

• Z wrogości i negatywizmu agresorów względem prób zbliżania się,

• Z faktu, że agresorzy nie widzą potrzeby, sensu ani konieczności terapii, zwłaszcza gdy w ich kulturze agresja jest pożądana,

• Ze słabej kondycji agresorów w zakresie językowego porozumiewania się i braku inklinacji introspekcyjnych, co w oczywisty sposób utrudnia stosowanie terapii werbalno - interpretacyjnych,

• Z braku zainteresowania agresorów zachowaniem społecznie akceptowanym, co ujemnie wpływa na trwałość efektów terapii.

Poglądy na możliwość kontrolowania agresji w skali jednostki, jaki i społeczeństwa uwarunkowane są przyjętym sposobem tłumaczenia jej natury i genezy. Jeżeli za Freudem uznamy akty agresji za przejaw instynktu śmierci, bądź za Lorenzem - jako napędzane instynktem zabijania, to wówczas agresję musielibyśmy traktować jako nieodłączną od ludzkiej natury i nie podlegająca kontroli. Walki z instynktem nie można wygrać, jedynie można organizować bezpieczne wyładowanie agresywnego instynktu.

Nie ulega więc wątpliwości, że najstarszym i zresztą do dziś najpopularniejszym sposobem radzenia sobie z agresją jest dyscyplinowanie. Kontrola agresji stosowana jest przez rodziców w sposób spontaniczny i nie można powiedzieć, że jest to sposób nieskuteczny.

Orientacja behawiorystyczna.

Jednym z kluczowych stwierdzeń teorii społecznego uczenia się agresji związane jest z pojęciem wzmocnień, jakie spotykają agresora w wyniku zastosowania ataku. Wzmocnienia te są pozytywne - jednostka utrwala w sobie nawyk atakowania, w przypadku gdy są negatywne - uczą ją unikania ataku.

W terapii behawiorystycznej przyjmuje się, że agresja, jak i inne zburzenia w zachowaniu, to zespół dezadaptacyjnych nawyków, czyli zachowań wyuczonych, które poddają się procesowi oduczenia. Nawyki te rozumiane są nie tylko jako reakcje motoryczne, ale także jako sposób myślenia i przeżywania. O nawyku mówimy wtedy, gdy mamy do czynienia z powtarzalnością sekwencji czasowej między pojawieniem się bodźców określonego rodzaju a zachowaniem. Nawyki dezadaptacyjne wyróżniają się uporczywością i sztywnością reagowania, a także tym, że kolidują ze społecznie akceptowanymi wzorcami zachowania (Wolpe).

Teoretyczne podstawy terapii behawioralnej znajdują się w pracach Skindera, a także Pawłowa. Wg Skindera proces uczenia składa się z trzech elementów: bodźca różnicującego, reakcji i bodźca wzmacniającego. W odniesieniu do agresji - np. bodźcem różnicującym będzie zaczepka werbalna lub fizyczna, na którą jednostka reaguje kontratakiem, zaś pozytywny skutek , jakim jest odstraszenie prowokatora, czy aplauz ze strony kolegów ma znaczenie bodźca wzmacniającego.

Procedury terapii agresji, oparte na zasadach warunkowania instrumentalnego zmierzają do jej wyeliminowania. Wychodząc z założenia, że agresja jest przejawiana i utrwalana poprzez fakt, że przynosi ,korzyści agresorowi, usiłuje się zneutralizować jej wartość nagradzającą.

Techniki jakie są tu wykorzystywane to:

• Wzmocnienia pozytywne

• Wygaszanie

• Procedura time - out

• Procedura kosztu reakcji (ekonomii punktowej)

• Wzmocnienia negatywne

Wzmocnienia jakimi się operuje w terapii behawioralnej są pozytywne lub negatywne. Pozytywne mogą wystąpić w postaci pierwotnej, niewyuczonej lub wtórnej, nabytej. Podobnie jest ze wzmocnieniami negatywnymi (bodźcami awersyjnymi), które występują w postaci pierwotnej lub wtórnej.

Ideą stosowania wzmocnień pozytywnych w terapii osób agresywnych jest uaktywnienie poprawnych, nieagresywnych zachowań, które z czasem zastąpią agresywne. Nagród używa się do wzmocnienia zachowań właściwych, a nie do przerwania agresywnej aktywności. Ważne jest natychmiastowe nagradzanie pożądanego zachowania po każdorazowym jego wystąpieniu. Procedura ta jest bardzo użyteczna w kontrolowaniu niezbyt nasilonej agresji u dzieci.

Wygaszanie. Często zdarza się, że agresywne zachowanie utrwaliło się na skutek zamierzonego lub przypadkowego nagradzania za agresję, dlatego też nagradzanie to należałoby przerwać. Wygaszanie stosuje się zazwyczaj łącznie z pozytywnym wzmocnienie zachowań poprawnych, zwłaszcza konkurencyjnych względem agresji. W początkowym okresie stosowania wygaszania obserwuje się przejściowy wzrost nasilenia agresji, po czym następuje wyraźna poprawa zachowania. Ta technika rekomendowana jest w pracy wychowawczej w szkole, jak i w wychowaniu domowym.

Time - out (chwilowa izolacja). Technika ta polega na usunięciu wszelkich źródeł wzmocnień po każdorazowym wystąpieniu zachowania agresywnego. Osiąga się to po umieszczeniu agresora w oddzielnym, nieatrakcyjnym pomieszczeniu na czas od 5 do około 20 minut. Jest to bardzo efektywna procedura stosowana względem dzieci od 2 do 12 r. ż, przejawiających dużo agresji. Często stosuje się ją w kombinacji z pozytywnym wzmocnienie, zachowań nieagresywnych, społecznie aprobowanych lub z bodźcami awersyjnymi. Wyraźny spadek stosuje się już po 3 - 4 dniach konsekwentnego stosowania. Niezwykle użyteczna jest ona w zakładach dla upośledzonych. Nie praktykuje się jej z dorastającymi agresorami.

Ekonomia punktowa (koszt reakcji). W przypadku agresywnych dorastających stosowanie pochwał, wygaszanie czy odosobnienie nie przynosi oczekiwanych skutków. Wykorzystuje się wtedy wynagradzanie za pomocą żetonów lub punktów, przeliczanych na pieniądze, operując kosztem niepożądanej, agresywnej reakcji, przeliczanej na żetony lub punkty i odliczanej od sumy możliwej do uzyskania. Często sporządza się dwie listy zachowań:

- tych, których przejawianie kosztuje określona liczbę punktów,

- tych, które przynoszą zysk.

Procedura ta silnie motywuje członków klasy szkolnej czy grupy wychowawczej do unikania niepożądanych zachowań, przynoszących straty, jak również do przejawiania właściwych, dających zysk. W terapii szczególnie trudnych wychowanków stosuje się najpierw godzinny , a potem dzienny a w końcu tygodniowy system rozliczania punktów.

Połączenie ekonomi punktowej z pozytywnym wzmocnieniem zachowań pożądanych za pomocą żetonów jest niemal stuprocentowo skutecznym sposobem terapii jednostek agresywnych.

Z pośród wyróżnionych technik behawioralnych, uważanych za przydatne w terapii agresywnych, na stałe do praktyki resocjalizacyjnej wpisała się właściwie tylko ekonomia punktowa. Stała się ona niezwykle popularna w Stanach i w Wielkiej Brytanii.

Schemat programu ekonomii punktowej, stanowiącego kompletny system resocjalizowania:

1. definiowanie zachowań. Należy poprawnie zdefiniować zachowania, jakie będą włączone do systemu ekonomii punktowej. Będą to dwie listy: z których pierwsza obejmie zachowania, za które zdobywa się punkty, a druga zaś - za zachowania, które odejmuje się punkty. Zachowania powinny być dobrze sprecyzowane. Wychowanek powinien wiedzieć, czy punktowane zachowanie jest obowiązkowe, czy dobrowolne.

2. zdefiniowanie sposobu wynagradzania

3. selekcja wzmocnień. Trzeba ustalić jakie zdarzenia są dla jednostki wzmocnieniem - powinny one z detalami być opisane.

4. określenie, ile punktów będzie się zyskiwać za określone zachowania. Zasadą jest, by wyżej punktować te pożądane zachowania, których przejawianie przychodzi wychowankowi z trudnością niż te, które lubi.

5. określenie, ile punktów będzie się tracić za przejawianie określonych zachować. Należy zadbać, by koszty reakcji nie były aż tak duże, że wychowanek nie będzie w stanie zarobić żadnych punktów, ani tak małe, że nie będzie się opłacało uniknąć niepożądanych zachowań.

6. ustalenie, jak często będzie odbywać się wymiana punktów. Na początku terapii ma ona miejsce raz dziennie, z czasem można przejść na system tygodniowy.

7. reklamowanie i monitowanie wzmocnień. W dobrze widocznych miejscach wywiesza się odpowiednio duże plakaty z informacją o zdobytych i straconych punktach i dodatkowo wręcza się każdemu wychowankowi kartkę z listą zachowań objętych programem.

8. zaprzestanie procedur. Docelowo dąży się do przejścia od systemu ekonomii punktowej, który traktuje się jako przejściowy, do naturalnego systemu kar i nagród. W oparciu o dotychczasowy przebieg terapii podejmuje się decyzję o przydzieleniu wychowanka do ostatniego poziomu, gdzie ocena zachowania nie opiera się już na punktacji.

Na gruncie resocjalizacji za pomocą technik behawioralnych osiąga się zasadniczo trzy cele:

1. wyrównywanie braków w zachowaniu, będących w istocie rezultatem niedostatków dotychczasowego uczenia się. Chodzi tu o nawyki kulturalnego zachowania, umiejętność wysławiania się, nawyki higieniczne itp. Braki w tym zakresie u nieletnich są przerażająco duże, o czym można łatwo się przekonać wizytując jakikolwiek zakład resocjalizujący.

2. eliminowanie zachowań negatywnych, traktowanych w ramach orientacji behawiorystycznej jako rezultatu wyuczenia się ich na drodze warunkowania. Zachowań wyuczonych można skutecznie oduczyć, doprowadzić do ich wygaszania lub zastąpienia innymi, konkurencyjnymi.

3. wzmocnienie autokontroli w wyrażaniu negatywnych emocji i reagowaniu agresją oraz wzmocnienie umiejętności odkładania gratyfikacji potrzeb.

Przykre jest to, że w Polsce nie ma zakładu resocjalizującego, który opierałby psychokorekcję wykolejonych podopiecznych na terapii behawioralnej i niestety nie jest ona też stosowana w systemie edukacji masowej. Na przeszkodzie stoją: fundusze, brak podręczników metodycznych, a co za tym idzie brak przygotowania metodycznego z twgo zakresu pedagogów.

Terapia agresywności poprzez wzmacnianie samokontroli.

Jednostki reagujące w wyważony sposób, zrównoważone i nieskore do agresji, skłonne raczej do łagodzenia niż zaogniania sytuacji konfliktowych są określane mianem dobrze kontrolujących się. Zdolność do samokontroli jest umiejętnością, którą się nabywa. Sprawna kontrola to ważny cel zabiegów socjalizacyjnych, podejmowanych względem jednostki przez rodzinę i szkołę, zaś braki w tym zakresie są źródłem konfliktów jednostki z otoczeniem.

Braki w zakresie samokontroli charakteryzują nie tylko agresorów, są one także rzucającą się w oczy właściwością osób wykolejonych. Wg Czapówa i Jedleńskiego osłabienie mechanizmów kontroli wewnętrznej wiąże się z ich - osób wykolejonych - swoistym infantylizmem, niezdolnością do emocjonalnej więzi z innymi i bezinteresownej dla nich życzliwości a także z antyspołeczną strukturą charakteru. Procesy autosterowania psychicznego osób wykolejonych określają mianem „krótkich przebiegów”, przez co należy rozumieć niezdolność do długofalowych działań, a jednocześnie nastawieni na osiąganie celów o bliskim zasięgu.

Pomoc terapeutyczną, jaką można świadczyć jednostką agresywnym, to nauczyć ich kontrolować skutecznie swój gniew, a także zachowania agresywne, zaś nabycie tej umiejętności możliwe jest poprzez:

1. systematyczny trening relaksacyjny, będący podstawowym sposobem usprawnienia samokontroli w zakresie wyrażania gniewu i przejawiania agresji

2. techniki oparte na podejściu poznawczym, w tym zwłaszcza przez terapię racjonalno - emotywną Ellisa,

3. trening asertywności.

Terapia relaksacyjna. W rozumieniu terapeutycznym jest to zmniejszenie stanu napięcia somatopsychicznego w całym ciele. Metodyczne wprowadzenie w stan relaksu jest formą inwencji terapeutycznej, nazywaną relaksacją, treningiem relaksacyjnym lub relaksacją neuromięśniową.

Stosowanie relaksacji zwykle wiąże się z likwidowaniem lęku. Osiąga się to ucząc pacjenta skutecznego redukowania nadmiernego napięcia mięśniowego, związanego z pobudzeniem układu współczulnego. Naprężenie, a następnie rozluźnienie kolejnych grup mięśni doprowadza do rozluźnienia całego ciała, a wyniku częstego , systematycznego treningu wytwarza się nawyk odprężenia, odczuwany przez podmiot jako postawa mniejszego napięcia i pobudzenia.

Gniew ma identyczne z lękiem podłoże w postaci pobudzenia układu współczulnego. Jeżeli przez relaksację pobudza się układ parasympatyczny, osłabiając jednocześnie aktywność układu współczulnego, wyklucza się przeżywanie lęku i gniewu, uniemożliwiając tym samym przezywanie agresji.

Zakres terapeutycznej stosowalności relaksacji obejmuje skuteczne leczenie bezsenności, nadciśnienia, bólów głowy, lęku ogólnego pobudzenia układu autonomicznego oraz pobudzenia stresowego.

Klasycznymi metodami osiągania relaksu są:

1. trening autogenny Schultza- jest formą psychicznej gimnastyki, opartej na autosugestii. Tradycyjna metodyka treningu autogennego zakłada stopniowe, rozłożone na wiele tygodni uczenie się kolejnych umiejętności: przyjmowanie odpowiedniej postawy ciała, następnie koncentrowania się na reakcjach własnego ciała, uczenie się kierowania reakcjami somatycznymi i reakcjami emocjonalnymi, a w końcu - dokonywania zmian we własnej osobowości. W latach 80 - tych uległa ona znacznym zmianom, a przede wszystkim dzięki rozpowszechnieniu nagrań treningu na kasetach magnetofonowych.

2. relaks stopniowy - to trening Jacobsona, ćwiczący zajmuje wygodną pozycję leżącą, a następnie wykonuje, według instrukcji terapeuty, kilkusekundowe napinanie, a potem rozluźnienie poszczególnych mięśni. Korzyści płynące z oponowania sztuki relaksacji obejmują nie tylko przywrócenie kontroli nad aktywnością neuromięśniową, rozpoznawania nadmiernego napięcia i jego rozładowania, ale też poprawę funkcjonowania poznawczego, za sprawą wyraźnej poprawy zdolność i koncentracji uwagi. Ćwiczenia relaksacyjne są skuteczną drogą łagodzenia, a nawet pozbywania się uczuć negatywnych, co może mieć bezpośredni związek ze spadkiem skłonności agresywnych.

Ścisłe przestrzeganie jego metodyki jest czasochłonne i kłopotliwe. Jednak modyfikacja przez Morrisa pozwoliła na opanowanie umiejętności relaksacji już w czasie 2- 4 seansów. W pracy z terapeutycznej z wykolejonymi jest ona użyteczna i w krótkim czasie daje efekty.

Terapia emotywno - poznawcza. Wg Ellisa najprostszym sposobem na zmianę irracjonalnego myślenia pacjenta, będącego źródłem jego problemów przystosowawczych, jest poddanie mu argumentów przeciwnych, czyli kontrpropaganda. Terapia ta zmierza do przekształcenia treści myślenia i zmiany postaw pacjenta, zaś sposoby, jakich się używa w owym procesie przekonywania to przede wszystkim dyskusja, prezentacja pouczających przypadków, oglądanie i omawianie filmów, odgrywanie ról, a nawet stosowanie technik behawioralnych.

Celem terapii jest przekonanie agresora, by zmienił swój sposób myślenia i potrafił racjonalnie spojrzeć na sytuację, co wiąże się ze zmiana autowerbalizacji. Uczony jest on nawyku, by po każdorazowym pojawieniu się złości analizował i rozwiązywał swój problem w sposób racjonalny.

W terapii osób agresywnych wykorzystuje się w pierwszym rzędzie tzw. wyobrażeniową prezentację. Na początku terapeuta wspólnie z agresorem ustalają listę sytuacji najczęściej wzbudzających gniew, konstruując ich hierarchię od najmniej do najbardziej złoszczących. Terapeuta nie tylko kieruje tu dialogiem, naprowadzając na racjonalne i nie wzbudzające gniewu komentarze agresora na temat otoczenia, lecz służy jako model racjonalnego podejścia i przekonań.

Opisana terapia może odbywać się indywidualnie, jak i grupowo. Wielokrotnie udało się wykazać użyteczność terapii w redukowaniu lęku, w tym zwłaszcza u jąkających się oraz w leczeniu depresji. Są też dowody na jej skuteczność w terapii jednostek antyspołecznie agresywnych i impulsywnych. Natomiast w terapii wykolejonych przestępczo w warunkach izolacji jest trudna i długotrwała. Większą przydatność widać w resocjalizacji wolnościowej - kontakt kuratora z nieletnim.

Trening asertywności. Jednostka asertywna potrafi walczyć o swoje prawa, wyrażać swoje myśli i pragnienia, tak pozytywne i negatywne, lecz respektujące przy tym prawa i uczucia innych ludzi. Asercja i agresja występują często i są ze sobą mylone.

Podstawy teoretyczne treningu asertywności SA podobne do postaw całej tzw. Poznawczej orientacji terapeutycznej: jest on zaliczany do werbalnej terapii zachowania. Punktem wyjścia jest diagnoza wadliwych przekonań, dokonywana przy użyciu specjalnych kwestionariuszy, zawierających pytania dotyczące umiejętności bronienia swych praw w sytuacjach społecznych i kontaktach osobistych, umiejętność otwartego wyrażania uczuć i opinii.

Asertywność trenuje się grupowo w czasie kilku lub kilkunastu sesji. Na koniec prowadzi się ćwiczenia indywidualne, oparte na własnych doświadczeniach życiowych. W wyniku ćwiczenia asertywności wyraźnie spada wyrażanie wrogości, jak i otwartej agresji. Stanowi to uzasadnienie włączenia treningu asertywności do terapii osób agresywnych. Trening ten w przypadku agresorów jest uczeniem, jak sobie radzić z agresywnymi prowokacjami ze strony otoczenia oraz jak wyrażać swój gniew czy wrogość w umiarkowany, możliwy do przyjęcia sposób.

W trening asertywności „wmontowane” są elementy terapii poznawczej, a ponadto psychodrama, modelowanie, wzmocnienia pozytywne. Jest to grupa technik funkcjonujących jako zwarty program terapeutyczny.

Terapia agresji w treningu umiejętności społecznych.

Terminem trening umiejętności określa się program edukacyjno - terapeutyczny, umożliwiający wyuczenie się sprawności interpersonalnych, istotnych do normalnego funkcjonowania społecznego jednostki. Nauka tych sprawności odbywa się poprzez tzw. Strukturalizowane uczenie się. Ponieważ terapia ta, w zamierzeniu, uzupełnia braki edukacyjne, dlatego też nazywana jest terapią psychoedukacyjną. Nawiązuje i wykorzystuje ona dotychczasowe osiągnięcia podejścia behawioralnego, tak w zakresie tłumaczenia dewiacyjnego zachowania jednostki jako w zasadxie wyuczonego, jak i w sposobach terapii, rozumianej jako uczenie i sięgającej w związku z tym po cały arsenał technik, w tym głównie po modelowanie, operowanie wzmocnieniami, itd.

Wyraźnie ukierunkowanym programem jest program Goldsteina nazywany przez niego terapia uczenia się strukturalizowanego, przed którą postawił dwa cele:

1. skuteczność w sensie korzystnych zmian zachowania

2. satysfakcja w sensie zadowolenia efektami terapii obu stron - terapeuty i osób poddanych terapii.

Terapia osób z zaburzeniami socjalizacji jest uczeniem całego zespołu nawyków, metodami najlepiej sprawdzonymi jako skuteczne. Do celów terapii, pojętej jako uczenie, najlepiej nadają się:

1. modelowanie

2. odgrywanie ról

3. informowanie zwrotne poprzez wzmocnienia

4. transferowanie ćwiczonych zachowań na realne sytuacje życiowe.

Wg Goldsteina za pomocą modelowania można uczyć się całkiem nowych zachowań, których jednostka jeszcze nie potrafi (np. wyrażać gniew w sposób aprobowany społecznie), można też umocnić lub osłabić zachowania już istniejące, dając odpowiednie wzorce do naśladowania.

Modelowanie traktuje on jako konieczne w uczeniu zachowania, lecz jeszcze nie wystarczające, gdyż nie gwarantuje ono, że jednostka będzie przejawiała określone zachowanie w różnorodnych sytuacjach, stąd bierze się konieczność ich dalszego ćwiczenia w trakcie odgrywania ról.

Odgrywanie ról. Jest to dalszy etap uczenia nowych zachowań, wykorzystując ogólny scenariusz psychodramy. Odgrywanie ról trwa tak długo, aż każdy uczestnik wystąpi w głównej roli, brak w tym czasie komentarzy.

Najważniejszymi technikami psychodramatycznymi są:

1. granie roli samego siebie (odtwarzanie konfliktów)

2. monolog (rozważanie, ocenianie i komentowanie własnych myśli, motywów i innych)

3. sobowtór (protagonista jest widzem, jak ktoś inny gra jego myśli i uczucia)

4. wymiana roli (protagonista zamienia się rolami z partnerem interakcji)

5. zwierciadło (aktorzy pomocniczy odgrywają rolę pacjenta, jego zachowanie w różnych sytuacjach, on sam jest widzem, który komentuje i obserwuje).

Zazwyczaj psychodrama rozpoczyna się od rozgrzewki - tańca, zabawy ruchowej itd., co ma na celu pobudzenie spontaniczności. Następnie ustalany jest problem, potem następuje rozdanie ról i granie poszczególnych scen.

Klasyczna psychodrama Moreno, rekomendowana przez Sobockiego, jako forma oddziaływań wychowawczych w szkole. Jej terapeutyczne i edukacyjne wartości wiążą się z wyzwoleniem twórczej samodzielności, możliwością rozwiązywania za jej pomocą osobistych problemów uczniów, przełamaniem trudności w kontaktach z innymi, lepszym poznaniem siebie i rówieśników.

Odgrywanie ról włączone do treningu umiejętności społecznych, nazywane jest psychodramą behawioralną.

1

---