Ergonomia, jej istota, rozwój i znaczenie
Terminu ergonomia użył po raz pierwszy polski uczony Wojciech Bogumił Jastrzębowski. W roku 1857 napisał artykuł dla tygodnika „Przyroda i przemysł” pt. „Rys ergonomiji czyli nauka o pracy”.
Napisał „Ergonomjia wziętem od wyrazu greckiego (ergon - praca i nomos - prawo, zasada) oznaczamy Naukę o Pracy, czyli o używaniu nadanych człowiekowi od Stwórcy sił i zdolności.”
Przestrzegał przed negatywnymi skutkami zarówno nieużywania, jak i nadużywania sił witalnych.
Wskazywał, że praca - oprócz wynagrodzenia - ma dawać wiele radości i satysfakcji, ma być pożyteczna dla społeczeństwa, ma "ulepszać, doskonalić ludzi, sposobiąc ich do służenia sprawie powszechnego dobra". W hierarchii prac - zdaniem Jastrzębowskiego - praca nauczyciela, czyli wychowawcy, winna znajdować najwyższe uznanie, gdyż czyni człowieka lepszym. "Daje niebiańską radość, zwaną szczęściem”.
Idee Jastrzębskiego nie znalazły sprzymierzeńców za jego życia, zostały następnie zapomniane. W latach późniejszych nastąpił gwałtowny rozwój przemysłu, intensyfikacja procesów produkcyjnych. Wzrosła liczba wypadków przy pracy. Jednocześnie obok motywu humanitarnego pojawił się aspekt ekonomiczny. Rozpoczęto badania nad dostosowaniem narzędzi pracy do rodzaju wykonywanych czynności celem zwiększenia wydajności pracy (tayloryzm). Zauważono jednak, że człowiek nie może obsługiwać maszyn, gdy jest to na tyle skomplikowane , że przerasta jego możliwości. Problem ten nasilił się bardzo podczas II wojny światowej. Rozpoczęto naukowe badania relacji człowiek- maszyna. Pierwsza organizacja ergonomiczna powstała w 1949r. w Wielkiej Brytanii - Towarzystwo Badań Ergonomicznych.
Definicje i cele
Ergonomia jest dziedziną nauki i praktyki, której celem jest kształtowanie działalności człowieka - w tym przede wszystkim pracy - odpowiednio do jego fizjologicznych i psychologicznych właściwości.
Celem ergonomii jest zatem optymalne kształtowanie całego systemu aktywności człowieka, na który składają się wszystkie jej elementy jak: możliwości człowieka, organizacja i środki używane w pracy (działaniu) oraz produkt, który jest wynikiem tej pracy (działalności).
Ergonomiczna optymalizacja warunków pracy jest potrzebna i stosowana we wszystkich gałęziach przemysłu, handlu, komunikacji, w pracy biurowej, w gospodarstwie domowym.
Optymalizacja pracy ma przede wszystkim przesłanki humanistyczne. Człowiek jest podmiotem i najważniejszym jej elementem, produkcja i produkt powinny być kształtowane dla człowieka jako środek do osiągania jego celów, przede wszystkim lepszej jakości życia.
Poza przesłankami humanistycznymi, powodem centralnego zainteresowania człowiekiem i jego możliwościami w tym układzie jest fakt, że człowiek - mimo dużych zdolności adaptacyjnych - pozostaje najbardziej kruchym i nieprzewidzialnym elementem systemu pracy. Coraz powszechniejsza jest świadomość projektantów i pracodawców, że człowiek jest w stanie osiągać dużą wydajność pracy tylko w warunkach harmonijnego współdziałania z technicznymi środkami pracy oraz materialnym i społecznym środowiskiem.
Jest to możliwe tylko wtedy, gdy praca i środki do jej wykonania są zaprojektowane na miarę psychospołecznych możliwości człowieka, co jest celem ergonomii.
Zadania ergonomii
Zadaniem ergonomii jest optymalne kształtowanie systemu pracy, zarówno poszczególnych jego elementów jak i relacji między nimi.
Optymalne kształtowanie systemu pracy oznacza zapewnienie wydajności pracy wykonywanej w warunkach nie tylko pełnego bezpieczeństwa, lecz pozwalających na wszechstronny rozwój pracownika - intelektualny, psychiczny i społeczny. Z kolei optymalne warunki pracy stwarzają możliwości i motywacje zwiększania wydajności.
Ergonomia jest dziedziną działalności naukowej i praktycznej.
Zadaniem ergonomii jako nauki jest adaptowanie potrzebnej wiedzy ze wszystkich dziedzin nauki o człowieku i techniki, następnie opracowanie modelu współzależności układu: człowiek - środki pracy i środowisko. Zadaniem naukowym jest również opracowywanie specyficznych metod i narzędzi dla kompleksowego działania ergonomii.
Zadaniem ergonomii w praktyce jest optymalne projektowanie wszystkich elementów pracy w oparciu o tę wiedzę oraz analiza i ocena istniejących warunków pracy w celu jej optymalizacji.
Optymalizacja warunków pracy to nie tylko dobre projektowanie, lecz także nieustanne korygowanie i uwzględnianie zmian zachodzących w organizacji i wyposażeniu stanowiska. Powinien być to proces ustawicznej analizy i oceny warunków pracy, dokonywanej na podstawie kryteriów systemowych.
Zakres ergonomii
Wszystkie trzy elementy występujące w układzie człowiek - środki pracy - środowisko ze względu na wzajemne oddziaływanie są ważne w celu prawidłowego kształtowania warunków pracy. Kluczowym zagadnieniem jest jednak wiedza o człowieku.
Podstawą tworzenia zasad kształtowania optymalnych warunków pracy jest znajomość możliwości psychofizycznych człowieka. Ważna jest zwłaszcza znajomość ograniczeń tych możliwości.
Gdy praca przekracza możliwości adaptacji, pojawia się zmęczenie umysłowe i fizyczne, rozwijają się dolegliwości i choroby zawodowe.
Cechy człowieka w procesie pracy
Konieczna jest znajomość takich cech człowieka istotnych w procesie wykonywania pracy, jak:
wydolność fizyczna i umysłowa,
cechy psychiczne,
obciążenie fizyczne (dynamiczne i statyczne) i psychiczne wynikające z danej pracy.
Na wydolność fizyczną składa się aktywność układów:
mięśniowo-szkieletowego,
krążenia,
oddechowego,
nerwowego (zarówno układ nerwowy obwodowy (zwłaszcza układ współczulny), jak i układ nerwowy ośrodkowy (mózg), który jest koordynatorem działalności motorycznej, intelektualnej i emocjonalnej).
Ergonomia jest to wiedza z wielu dziedzin:
fizjologii pracy - w zakresie zmian jakie dokonują się w organizmie podczas pracy
psychologii (inżynieryjnej) - w zakresie specyfiki psychologicznej procesów poznawczych: przyjmowania i przetwarzania informacji, podejmowania decyzji, procesów zmęczenia psychicznego
antropologii - w zakresie cech pomiarowych statycznych i dynamicznych (wymiarów kończyn, zasięgów, pozycji ciała) człowieka na stanowisku pracy
biomechaniki - w zakresie rozwijania sił, zakresów ruchu kończyn i całego ciała oraz ich optymalnych wartości podczas wykonywania pracy
higieny pracy - w zakresie zasad ochrony zdrowia przed zagrożeniami wynikającymi z występowania w środowiskach pracy czynników szkodliwych i ustanawiania norm higienicznych (oświetlenia, hałasu, mikroklimatu, zanieczyszczenia powietrza itp.)
socjologii - w zakresie relacji w grupach społecznych, socjotechniki, czyli działań mających na celu kształtowanie tych relacji w sposób optymalny.
Rola ergonomii
Rolą ergonomii jako nauki jest tworzenie wiedzy kompleksowej oraz opracowywanie metod i narzędzi integrujących te dziedziny.
W zakresie działań stosowanych wyróżnia się dwa kierunki ergonomii:
ergonomia koncepcyjna, projektowa - zajmuje się optymalizacją układu człowiek - technika - środowisko na etapie projektowania. Projekty te dotyczą przede wszystkim środków i środowiska pracy, natomiast możliwości psychofizyczne człowieka są tu punktem odniesienia. Bazą do ergonomicznego projektowania są wyniki badań podstawowych i stosowanych oraz metody: diagnoza i modelowanie.
Jej celem jest takie zaprojektowanie narzędzia, urządzenia, maszyny czy wreszcie całego obiektu przemysłowego, aby spełniał on podstawowe wymagania ergonomii.
Ergonomia korekcyjna - zajmuje się analizą już istniejących stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych możliwości pracowników oraz formułowaniem zaleceń mających na celu polepszenie warunków pracy, zmniejszenie istniejących obciążeń oraz poprawą wydajności i jakości pracy.
Przykład - wyciszenie stanowisk pracy, poprawa oświetlenia.
Analiza i ocena systemu pracy
W analizie i ocenie konieczne jest systemowe ujęcie takich elementów systemu pracy na stanowisku, jak:
sposób i efektywność systemu komunikacji między pracownikami, (przekaz informacji wzrokowej i słuchowej)
podział zadań dla pracownika i maszyny (np. dla komputera)
analiza wysiłku i pozycji przy pracy
ocena dostosowania narzędzi i parametrów środowiska pracy do zadania (oświetlenia, hałasu, mikroklimatu)
ocena organizacji, podziału zadań i odpowiedzialności według kompetencji pracowników.
Wynikiem analizy i oceny ergonomicznej stanowiska pracy powinno być opracowanie planu korekty warunków pracy w zakresie, jaki jest możliwy w danej sytuacji.
Najbardziej racjonalne jest podejmowanie odpowiednich działań w zakresie ergonomii koncepcyjnej, łatwiej i ekonomiczniej jest bowiem wprowadzać wymogi ergonomiczne do nowej koncepcji projektu, niż później go korygować.
Metody i narzędzia w ergonomii
W ergonomii stosowane są metody służące kształtowaniu warunków pracy w obydwu zakresach: w fazie projektowania pracy i fazie oceny istniejącej sytuacji, w celu określenia kierunku jej optymalizacji (harmonijnego powiązania możliwości psychofizycznych pracownika i jego wydajności).
Jedną ze specyficznych dla ergonomii metod, jest kompleksowa analiza i ocena materialnych i psychospołecznych warunków pracy.
Narzędziem w tych działaniach są listy kontrolne, których zadaniem jest umożliwienie systemowej analizy czynników decydujących o warunkach pracy. Zawierają one listy pytań, tak sformułowanych, że zwracają one uwagę na czynniki decydujące o jakości warunków pracy, tkwiące w organizacji, środkach i środowisku pracy.
Najbardziej znaną jest klasyczna już lista ergonomiczna nazywana Listą dortmundzką. Opracowana została na zlecenie I Kongresu Ergonomicznego i przedstawiona na II Kongresie w Dortmudzie we wrześniu 1964 r. przez zespół pod kierunkiem G.C. Burgera. Zawiera ona ponad 300 pytań ogólnych i szczegółowych, pozwala na kompleksową analizę prawie wszystkich elementów pracy, nie zawiera jednak kryteriów oceny.
Na podstawie Listy dortmundzkiej lub na podobnej zasadzie powstało wiele, bardziej lub mniej szczegółowych, ergonomicznych list kontrolnych.
W Polsce pierwsze listy kontrolne, powstały w latach 30.
Projektowanie zgodne z zasadami ergonomii wymaga zastosowania szerokiej wiedzy z wielu omawianych wyżej dziedzin. Kompleksowa metodologia projektowania jest obecnie możliwa dzięki programom komputerowym, zawierającym wiedzę ze wszystkich przydatnych dziedzin nauk: biologicznych, humanistycznych, technicznych, organizacyjnych i ekonomicznych.
Takie programy, to eksperckie bazy danych ergonomicznych, ale przede wszystkim dwu, lub trójwymiarowe fantomy człowieka, pozwalające na symulacje procesów pracy i teoretyczne badanie możliwości psychofizycznych w czasie symulowanych czynności i na symulowanym stanowisku pracy.
Jednym z ważniejszych narzędzi ergonomii w pracy projektowej czy kontrolnej są dyrektywy, rozporządzenia i normy. Zaczęły powstawać w latach 70. jako wynik procesów integracji w Europie, co spowodowało zapotrzebowanie na tworzenie wspólnych podstaw w celu ujednoliconego projektowania.
Normy z dziedziny ergonomii przygotowywane są przez specjalistów, tak aby łączyły interdyscyplinarną wiedzę w sposób możliwy do wykorzystania przez użytkowników nie związanych z daną dziedziną, ułatwiając jej zastosowanie w praktyce.
Podstawowymi międzynarodowymi regulacjami prawnymi w tym zakresie, stały się dyrektywy Wspólnoty Europejskiej. Wszystkie państwa członkowskie WE obwiązuje wprowadzenie dyrektyw do własnego prawodawstwa. Zawierają one minimalne wymagania bezpieczeństwa pracy i ergonomii w zakresie:
zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem
ręcznego dźwigania ciężarów
pracy z monitorami ekranowymi
użycia ochron osobistych
użycia maszyn i urządzeń
projektowania stanowiska pracy.
W związku z przystąpieniem do Unii Europejskiej, jednym z obowiązków Polski jest harmonizowanie wszelkich regulacji prawnych i normatywnych z obowiązującymi w Unii. Dotyczy to również norm z zakresu ergonomii, które są tłumaczone i wprowadzane do systemu norm polskich.
Konieczne jest również wspomnienie o coraz częściej stosowanej ergonomicznej metodzie analizy, kontroli i korekty warunków pracy, polegającej na zaangażowaniu w kształtowanie warunków pracy wszystkich osób, które powinny być zainteresowane optymalizacją pracy:
pracodawców,
służby pracownicze,
a przede wszystkim samych pracowników.
Partycypacyjne metody optymalizacji pracy kształtują postawy zaangażowania i odpowiedzialności za warunki pracy oraz pozytywne motywacje do pracy.
Przykłady działań ergonomicznych:
- redukcja hałasu np. piły do cięcia rur - poprzez zastosowanie obudowy dźwiękochłonnej i izolacyjnej
Wg raportu Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy:
Bilbao, monitoring 2000r.
czynności powtarzalne - 57% populacji
wymuszona pozycja ciała przy pracy - 45 % populacji
niekorzystne warunki psychospołeczne środowiska pracy (zbyt duże tempo pracy, monotonia, zła organizacja pracy) - 67% populacji
problemy ze wzrokiem, wynikającym ze złych warunków pracy wzrokowej stwierdzono u 15 % populacji
Wg raportu Europejskiej Fundacji Poprawy Warunków Pracy i Życia:
Dublin, monitoring 2003r.
ponad 30% populacji zatrudnionych w UE cierpiało na dolegliwości mięśniowo-szkieletowe
28% populacji - na skutek stresu
25% absencji chorobowych było spowodowanych przez te czynniki
W Polsce w populacji pracowniczej stwierdzono:
nieprawidłową pozycję ciała przy pracy u 50 % pracowników
poczucie przewlekłego zmęczenia u 43 %
Koszty schorzeń mięśniowo szkieletowych stanowią w Europie ok. 15% kosztów wypadków przy pracy i chorób zawodowych (według Europejskiej Fundacji na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy w Dublinie).
Dolegliwości ze strony układu ruchu odczuwa:
bóle pleców - 33 % pracowników,
ogólne zmęczenie 23%,
bóle mięśni, w tym szyi i karku- 23%,
kończyn górnych- 13%,
kończyn dolnych- 12%.
Praca uciążliwa
To praca w warunkach narażenia na działanie czynników uciążliwych środowiska pracy.
Czynnik uciążliwy to czynnik nie stanowiący zagrożenia dla pracownika, lecz utrudniający pracę lub przyczyniający się w istotny sposób do obniżenia zdolności do jej wykonywania.
W zależności od stopnia oddziaływania lub innych uwarunkowań pracy, czynnik uciążliwy może stać się szkodliwym, a czynnik szkodliwy niebezpiecznym.
Choroby zawodowe
Schorzenia uznawane w Polsce za choroby zawodowe zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz. U. Nr 105, poz. 869) wymienione w:
poz. 19 Przewlekłe choroby układu ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy:
1) przewlekłe zapalenie ścięgna i jego pochewki
2) przewlekłe zapalenie kaletki maziowej
3) przewlekłe uszkodzenie łąkotki u osób wykonujących
pracę w pozycji klęczącej lub kucznej
4) przewlekłe zapalenie okołostawowe barku
5) przewlekłe zapalenie nadkłykcia kości ramiennej
6) zmęczeniowe złamanie kości
Poz.20.Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy:
1) zespół cieśni w obrębie nadgarstka
2) zespół rowka nerwu łokciowego
3) zespół kanału de Guyona
4) uszkodzenie nerwu strzałkowego wspólnego u
osób wykonujących pracę w pozycji kucznej
Choroby te w województwie lubuskim stanowią kilka procent stwierdzanych chorób zawodowych.
Najbardziej narażone grupy zawodowe:
- Zapalenie pochewek ścięgnistych prace wymagające powtarzających się ruchów zginania rąk w stawach nadgarstkowych lub ucisku na dłoniową powierzchnię rąk- osoby piszące na maszynie klawiaturze komputera, muzycy operatorzy taśm produkcyjnych, prasowacze, krawcowe, ślusarze, kamieniarze.
zapalenie kaletek kolanowych wykonywanie pracy w pozycji klęczącej- posadzkarze, dekarze, górnicy,
przewlekłe uszkodzenie łąkotki sumujące się mikrourazy spowodowane pracą w wymuszonej pozycji klęczącej lub kucznej
zapalenie nadkłykci kości ramiennej występuje u osób wykonujących powtarzalne w długim czasie ruchy odwracania i nawracania ramienia - muzycy, stomatolodzy, wykrawacze mięsa
- przewlekłe zapalenie okołostawowe barku występuje u osób wykonujących prace z uniesionymi kończynami górnymi - podnoszenie ciężarów, układanie na wysokich półkach
zmęczeniowe złamanie kości najczęściej II i III kości śródstopia, trzonu kości piszczelowej lub szyjki kości udowej. Powolne naruszanie struktury kości spowodowane przeciążeniem na skutek nadmiernego ucisku lub niefizjologicznej pozycji ciała.
Choroby spowodowane sposobem wykonywania pracy- profilaktyka
Działania:
Dostosowywanie linii produkcyjnych do wymogów ergonomii (np. zmniejszenie prędkości przesuwu taśmy, zmniejszenie liczby pakowanych/montowanych elementów, zastosowanie odpowiednich siedzisk),
Dokonywanie rotacji pracowników,
Zwiększenie przerw w pracy,
Wykonywanie w czasie przerw ćwiczeń rozluźniających mięśnie,
Kierowanie pracowników zgłaszających dolegliwości bólowe do innych prac,
Ukierunkowana opieka medyczna.
Bibliografia
Bezpieczeństwo pracy i ergonomia. Red. nauk. D. Koradecka. Warszawa, CIOP 1999.
Ergonomia. Materiały do ćwiczeń i projektowania. Red. J. Lewandowski. Łódź, Marcus S.C. 1995.
Ergonomia. Zagadnienia przystosowania pracy do człowieka. Praca zbiorowa. Warszawa, Wyd. Książka i Wiedza 1968.
Gierasimuk J. Arkusz oceny ergonomicznej. W: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, maszyny, stanowiska pracy, podstawowe kryteria, wymagania i zasady oceny. Warszawa, CIOP 1984.
Hansen A. Analiza pracy. Warszawa, Wyd. CRZZ 1963.
Kirschner H., Krasucki P. Ergonomia w badaniach praktycznych. I i II seria badań. Warszawa, Wyd. Zw. 1968, 1970.
Ogiński A., Kołodziej M., Gierulski Cz. Ergonomiczna analiza pracy operatora walcarek wykańczających. W: Ergonomia w badaniach praktycznych. Warszawa, Wyd. Zw. 1967.
7