August Strindberg, Wybór dramatów,
wybór, przekład i przypisy Zygmunt Łanowski, wstęp Lech Sokół, BN II 185, Wrocław 1977.
WSTĘP
I.
Epoka Strindberga: 1849-1912. 1848 - Wiosna Ludów, 1849 zmarli Słowacki, Chopin, Poe (!).
Szwecja od połowy XIX w.: zawsze silne wpływy filozofii niemieckiej, romantyzm, ok. połowy XIX moralistyka i dydaktyzm, postęp idei liberalnych, okres skostnienia.
Najwcześniejszy okres życia Strindberga: Johan August urodzony w Sztokholmie 22 stycznia 1849; rodzina duża, bieda, przekonanie, że był niechcianym dzieckiem.
Kształtowanie się osobowości Strindberga: nadwrażliwy, wielkim wstrząsem śmierć matki; drugie małżeństwo ojca. Purytanizm, nie ma szczęścia bez cnoty, nie ma cnoty bez religii. Unitaryzm Theodore'a Parkera (intuicja Boga, prawa moralnego i nieśmiertelności duszy; bóstwo Chrystusa - nie).
Pobyt na uniwersytecie w Uppsali: 1867 matura i studia, osamotniony, nędza, praca. 1868 nauczyciel domowy u doktora Axela Lamma, zainteresowanie teatrem, 1869 komedia „Prezent imieninowy” (zaginiony).
Twórczość a biografia: „Wolnomyśliciel”, „Hermina”, debiut sceniczny „W Rzymie” 1870. Charakter prób.
Powrót do Uppsali: 1870-1872. Klub literacki Runa, lektura m.in. Kierkegaarda.
Powrót do Sztokholmu: wśród malarzy i dziennikarzy, sam maluje i rysuje. Dziennikarstwo, bez środków do życia, „Mistrz Olof”; niechęć do romantyzmu, dydaktyzm w literaturze (wpływ Buckle'a i Brandesa). Nadal dziennikarstwo, bieda. 1874 asystent w Bibliotece Królewskiej.
Siri von Essen: rozpad jej małżeństwa, 1877 ślub córka (żyje dwa dni). Szczęśliwi. 1877 ano aktorką. Chaos mu przeszkadza. Dzieci: Karin 1880, Greta 1881, Hans 1884. Dramaty, opowiadania z życia studenckiego. Pamflet polityczny „Nowe państwo”.
Strindberg opuszcza Szwecję. Proces o bluźnierstwo i jego następstwa: Francja, Szwajcaria, od 1887 Dania. Proces wygrał. Przeciwko emancypacji. Autobiografia „Syn służącej” 1886. Obojętność religijna.
Dania. Rozwód z Siri: bieda, szpieguje żonę. 1891 rozwód, dzieci z matką. Okres literackiej bezpłodności.
Pobyt w Niemczech. Małżeństwo z Fredą Uhl: poznanie Przybyszewskiego, 1893 ślub, tez wyemancypowana i niezależna jak Siri. Maj 1894 córka Kierstin, listopad 1894 rozwód.
Zainteresowania naukowe. „Kryzys Interna”: hipnoza, botanika, chemia, optyka. Najtrudniejsze lata 1894-96 - „Kryzys Interna”. Biblia, „O naśladowaniu Jezusa Chrystusa” św. Tomasza a Kempie. „Interno” - druk 1896 (tam: Przybyszewski jako człowiek, który chce go zabić).
Powrót do literatury. Małżeństwo z Harriet Bosse: „Do Damaszku”, 1901 ślub (ona 22 lata), 1902 córeczka, Anne-Marie, 1903 Harriet go opuszcza z córką, 1904 rozwód. Błędy Strindberga: kobiety niezależne, które próbował ograniczyć, posądzał o niewierność, szpiegował.
Twórczość Strindberga w latach 1900-1907: „Taniec śmierci” (obraz „walki płci”), ważna „Gra snów”, sztuki historyczne. Twórczość prozatorska. Poezja. Wpływy Heinego. Skandal „Czarne chorągwie”.
Intima Teatern: własny teatr, ponad 3 lata. 1907.
Ostatnie lata życia: od 1908 dom „Niebieska wieża”, pustelnicze życie. Muzyka i malarstwo. Zakochanie w Fanny Faulkner (19 lat). Prac filologiczne i polemiczne. Tolerancyjny. 1911/12 rak, 14V1912 zmarł, pochowany z Biblią.
II.
Ogólna charakterystyka dramaturgii Strindberga: 55 tomów „Pism zebranych”. 1911-1921, + prace ogłoszone pośmiertnie. Listy - 11 tomów, pojedyncze utwory, dramaty (więcej niż 60), 15 powieści i dzieł autobiograficznych, opowiadań, szkiców i baśni ponad 100, 3 zbiory poezji, dzieła historyczne i naukowa, artykuły. Obrazy i rysunki. Muzyka. Fotografia. Niepewność, wyolbrzymianie, atak ze strony świata. Człowiek Strindberga walczy ze sobą, bliźnim i Bogiem. Badacz natury ludzkiej (naturalizm).
Naturalizm Strindberga: postaci noszą w sobie problemy indywidualne. Teksty sztuk różnią się od teorii wstępów.
Sztuki naturalistyczne: „Ojciec” i „Panna Julia”. Walka płci, kobieta nowoczesna-wampir. „Ojciec” - walka między żoną a mężem o córkę. „Panna Julia” - córka hrabiego, uwiedziona w noc świętojańską przez swego służącego, rankiem odbiera sobie życie. „Przedmowa” - teoretyczne ujęcie problematyki naturalistycznego teatru. Gwałtowność i specyficzna naturalność dialogów.
Jednoaktówki naturalistyczne: problemy - główny mroczna psychologia jednostek i małżeńskiego piekła, sztuki o nieprzyjemnych ludziach. 1892 stopniowo odchodzenie od naturalizmu. Wierzyciele, Zabawy z ogniem.
Życie i taniec śmierci: 1900 „Taniec śmierci” - piekło małżeństwa, jak łatwo dobrzy przekształcają się w demony.
Sztuki oniryczne: trylogia „Do Damaszku”, „Gra snów”, „Sonata widm”. Prywatne symbole Strindberga.
„Do Damaszku”: trzykrotne nawracanie się Nieznajomego. Osobowość Strindberga rozbita na kilka postaci.
„Gra snów”: sen jest formą komentarza do cierpień życia. Zainteresowanie snem. Córka Indy zstępuje na ziemię, by przyjrzeć się życiu ludzi. „Biedni ludzie”. Senna materia, wizje i marzenia. Życie podobne do piekła lub czyśćca, ma też stronę jasną. „Podróż we śnie na jawie”.
„Sonata widm” i „sztuki kameralne”: 1907 („Burza”, „Pogorzelisko”, „Sonata widm”, „Wyspa umarłych”, „Pelikan”). Całe obrzydzenie i przerażenie, życie - monumentalna fantazja - wizja, moralitet i przypowieść. Dramat o widmach i ludziach żyjących. Symbolizm. Motyw śmierci + podróży (życie podróżą do śmierci). Maski + demaskacja. Ważna sprawa widzenia. Śmierć wybawicielką.
Sztuki historyczne: 1899 „Saga rodu Folkungów”. (Schiller i Szekspir). „Mistrz Olof” 1872 rewolucja, „Saga…” - przekonanie o mistycznej wartości cierpienia. „Gustaw Waza” - sztuka najbardziej zgodna z prawdą. „Eryk IV” - o życiu. „Gustaw Adolf” - człowiek jest pionkiem w wielkiej grze świata.
III.
Strindberg i teatr: sam aktor, mąż aktorek, dyrektor teatru. Teksty o dramacie i teatrze: „Przedmowa” do „Panny Julii” (wskazówki - gra aktorów, charakteryzacja, światło, scenografia). 1889 esej „O nowoczesnym dramacie i teatrze” (naturalizm). Listy napisane dla Intima Teatern. Prostota i surowość „teatru ubogiego” Intimy.
Strindberg a dramat i teatr świadomy: popularność pod koniec życia w Niemczech. Szczyt 1910-1920. We Francji niezbyt popularny. W Anglii: krytycy tak, w teatrach rzadko. W USA z Nietzsche'm i Freudem. Ważny.
Strindberg w Polsce: 1905 sztuki. Wpływ na Przybyszewskiego i Witkiewicza. Najpóźniej sztuki historyczne.
TEKST
PANNA JULIA. Dramat naturalistyczny z przedmową autora. 1888.
Teatr - „Biblia pauperum”, Biblia w obrazach dla tych, którzy nie umieją czytać. Ta sztuka to nic nowego, chciał zmodernizować formę stosownie do wymagań, które ludzie współcześni powinni stawiać sztuce dramatycznej. Wykorzystał problem socjalnej nierówności. To nie farsa, nie do śmiechu. „Każde wydarzenie w życiu wywołane zostaje zazwyczaj całą serią mniej lub bardziej głęboko ukrytych motywów”. Klęska panny Julii: wrodzone instynkty jej matki, złe wychowanie, natura panny, wpływ narzeczonego, nastrój nocy świętojańskiej, nieobecność ojca w domu, menstruacja (!), mrok, agresywność podnieconego mężczyzny. s. 100 „Panna Julia to charakter nowoczesny - nie dlatego, żeby typ półkobiety nienawidzącej mężczyzn nie istniał we wszystkich czasach, lecz dlatego, że odkryto go obecnie, że się wyraźnie zaznaczył i że narobił dużo wrzawy. Półkobieta to typ, który wysnuwa się dziś na pierwszy plan i sprzedaje się za władzę, ordery, odznaczenia, dyplomy, tak jak dawniej za pieniądze - to przejaw dekadencji”. Jean - wyobcowany ze swego środowiska, który gardzi. Z walki wychodzi cało, skończy prawdopodobnie jako właściciel hotelu. Jean i Julia są zbyt różni, żeby się naprawdę kochać. Krystyna, niewolnica, religijna, drobne kradzież (koszykowe). Dialog nieregularny, codzienny. Tytułem próby zniósł podział na akty. 3 formy artystyczne. Monolog, pantomima i balet. Usunięcie rampy - rzędu lamp oświetlających sceną od przodu; światła boczne. Próba nowego teatru, jeśli nieudana, poczeka i ponowi.
Osoby: panna Julia, lat 25; Jean, służący, lat 30; Krystyna, kucharka, lat 35. Akcja toczy się w kuchni zamku hrabiego w noc świętojańską. Obszerne didaskalia.
Julia szaleje - 2 tygodnie temu zerwane zaręczyny. Julia idzie tańczyć z Jeanem; jest taka postrzelona, bo ma okres. Krystyna zasypia; Jean i Julia piją piwo, kokietuje go, on ją ostrzega kilkakrotnie. Chór ich szuka, „w obawie” przed plotkami prowadzi ją do siebie. Balet. Wracają, Jean chce ją zabrać do Szwajcarii, chce otworzyć hotel, kusi ją, ma zdobyć kapitał na jego hotel. Sprawa upada. Ona się załamuje, on ją obrzuca błotem („Kochanko sługusa, dziwko lokaja”). Czuje się lepszy od niej. Znów się podnieca. Ona nie ma ochoty. Historia jej matki (niskiego pochodzenia, chciała dorównać mężczyznom). Jean płaci jej srebrną monetę za usługi. Odtrąca ją. Julia idzie po pieniądze na uciechę. Wchodzi Krystyna, domyśla się, co się stało. Jest zła na niego, chce opuścić dom. Julia wraca, wschód, chce zabrać czyżyka, on się nie zgadza, zabija go. Wchodzi Krystyna, Julia prosi ją o pomoc, chce, by z nimi wyjechała. Kłótnia Jeana i Krystyny. Julia myśli o samobójstwie. Wrócił hrabia, Julia ostatnia z rodu. Wychodzi.
SONATA WIDM. 1907.
Osoby: stary dyrektor Hummel; student Arkenholz; roznosicielka mleka - zjawa młodej dziewczyny; Dozorczyni; Dozorca; Zmarły (konsul); Ciemna dama - córka Zmarłego i Dozorczyni; Pułkownik; Mumia - żona Pułkownika; Panna - córka Pułkownika (jest córką Starego); Wytworny Pan, zwany baronem Skanskorg, zaręczony z córką Dozorczyni; Johansson - służący Hummla; Bengtsson - służący Pułkownika; Narzeczona - siwowłosa staruszka, była narzeczoną Hummla.
Obszerne didaskalia. Student i Roznosicielka mleka przy fontannie. Stary i Student, ojciec Studenta zbankrutował przez Starego (ten mówi coś innego), Stary chce pomóc Studentowi. Student widzi zjawy. Dziwny dom Starego, jego córka, żona - Mumia. Stary chce być zaproszony na kolację widm. Stary ma się powiesić. Student rozmawia z Panną. Kucharka wampirem. Panna umiera.
2