Postępowanie przyspieszone jako nowy instrument w pracy organów ścigania i sądów

Tryb szczególny w procesie karnym tworzy zespół odrębności nadający taki charakter postępowaniu w określonych sprawach lub przeciwko określonym kategoriom oskarżonych. Postępowania (tryby) szczególne wyodrębnia się przede wszystkim ze względu na potrzebę zróżnicowania nakładu sił i środków, w zależności od wagi i charakteru przestępstwa, co uzasadnia konieczność przewidzenia dla spraw prostszych postępowań mniej sformalizowanych. Niniejszy artykuł podejmuje problematykę ostatniej zmiany w procesie karnym, wprowadzającej postępowanie przyspieszone¹.

Charakter prawny postępowania przyspieszonego

Współcześnie trudno byłoby wyobrazić sobie funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych bez tego rodzaju postępowań, gdyż ukształtowanie przebiegu procesu w sposób jednolity dla wszystkich spraw oznaczałoby nieliczenie się z przedmiotowym i podmiotowym zróżnicowaniem spraw karnych². Trzeba mieć na uwadze, że istnieją pewne kategorie spraw, które wymagają szczególnie szybkiego rozstrzygnięcia. Tryb zwykły postępowania z rozbudowanym postępowaniem dowodowym częstokroć tego nie gwarantuje.

W doktrynie przez postępowania szczególne rozumie się te postępowania, których przebieg zmierza do rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego różniący się istotnie, w sposób z góry przewidziany przez ustawodawcę, od przebiegu procesu uznawanego za typowy w danym systemie^3.

Postępowanie przyspieszone stanowi tryb szczególny, zredukowany I stopnia. Istota jego wprowadzenia, jak i jego poprzednika w KPK z 1969 r., wiąże się - co wynika z samej nazwy - z przyspieszenia postępowania poprzez pominięcie lub uproszczenie niektórych czynności procesowych⁴. Przyspieszenie postępowania i skrócenie czynności przygotowawczych jest, jak można sądzić, podstawową ideą, jaka legła u podstaw analizowanej nowelizacji KPK, a jednym z mechanizmów służących realizacji tych celów jest właśnie wdrożenie postępowania przyspieszonego. W ten sposób utwierdzony zostaje trend ewolucji postępowania karnego, według którego dominującym forum rozstrzygania spraw karnych stają się procedury szczególne.

Zakres spraw rozpoznawanych w trybie przyspieszonym

Zgodnie z brzmieniem art. 517b § 1 in principio KPK w postępo­waniu przyspieszonym mogą być rozpoznawane sprawy o przestępstwa podlegające rozpoznaniu w trybie uproszczonym. Podstawowym warunkiem dla wdrożenia sądowego postępowania uproszczonego jest prowadzenie przygotowawczego stadium procesu w formie dochodzenia (art. 469 zd. pierwsze KPK).

Wyjątkiem jest sytuacja, w której tryb uproszczony jest do­puszczalny, gdy postępowanie przygotowawcze było pro­wa­dzone w formie śledztwa, ale tylko w przypadku, w którym śledztwo jest wyłącznie wynikiem upływu terminu docho­dzenia (art. 469 zd. drugie KPK).

Według regulacji KPK dochodzenie prowadzi się w sprawach przestępstw należących do właściwości sądu rejonowego, o ile zagrożone są karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, przy czym w przypadku przestępstw przeciwko mieniu wartość przedmiotu czynu albo szkoda grożąca lub wyrządzona nie może przekraczać kwoty 50 000 zł (art. 325b § 1 pkt 1 KPK). To ostatnie kryterium pozwala na prowadzenie w formie dochodzenia postępowań o przestępstwa stypizowane w art. 279 § 1 KK, art. 286 § 1 i 2 KK oraz art. 289 § 2 KK, mimo że zagrożenie ustawowe przy tych czynach przekracza 5 lat pozbawienia wolności (art. 325b § 1 pkt 3 KPK). Wyjątkiem są także dwa czyny wymienione w art. 325b § 1 pkt 2 KPK, w przypadku których ustawowe zagrożenie powyżej 5 lat pozbawienia wolności nie eliminuje dochodzenia.

Ponadto ustawa w art. 325b § 2 KPK zawiera wyłączenia w określeniu spraw, które mimo że zagrożone są karą niższą niż 5 lat pozbawienia wolności, kwalifikują się do prowadzenia ich w ramach śledztwa, co wyłącza w konsekwencji również i tryb uproszczony.

Nie prowadzi się postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia, gdy podejrzany jest pozbawiony wolności - niezależnie w jakiej sprawie - z tym jednak, że o ile pozbawienie wolności wiąże się z zastosowaniem zatrzymania lub tymczasowego aresztowania wobec sprawcy ujętego na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem, dochodzenie nie jest wyłączone (art. 325c pkt 1 KPK). Podstawa do rezygnacji z dochodzeniowej formy postępowania przygotowawczego związana jest także z przypadkami obrony obligatoryjnej z art. 79 § 1 KPK, a chodzić tu będzie o sprawcę nieletniego, głuchego, niemego lub niewidomego albo z uzasadnioną wątpliwością co do poczytalności (art. 325c pkt 2 KPK).

Dochodzenia nie prowadzi się również w sprawach określonych w art. 309 pkt 2 i 3 KPK.

Z mocy art. 517b § 2 KPK postępowanie przyspieszone toczy się w trybie publicznoskargowym także o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, o ile miały one charakter chuligański. W uzasadnieniu projektu podkreślano, że konstrukcja chuligańskiego charakteru czynu jako okoliczności wpływającej na wymiar kary, a nawet konstruującej typ kwalifikowany zabronionego zachowania funkcjonowała dawnej i funkcjonuje nadal na gruncie Kodeksu wykroczeń, co narusza spójność systemu prawa karnego materialnego⁵. Dla stwierdzenia chuligańskiego występku w myśl art. 115 § 21 KK konieczne jest, by sprawca dopuścił się:

- zamachu na co najmniej jedno z dóbr, jakimi są zdrowie, wolność, cześć lub nietykalność cielesna, bezpieczeństwo powszech­ne, działalność instytucji państwowych lub samorządu terytorialnego, porządek publiczny, albo zamachu na mienie w postaci jego niszczenia, uszkodzenia lub uczynienia niezdatnym do użycia, działając przy tym,

- umyślnie,

- publicznie,

- bez powodu albo z oczywiście błahego powodu,

- wykazując rażące lekceważenie zasad porządku prawnego.

Z powyższego wynika, że żadne przestępstwo nieumyślne nie mo­że mieć charakteru chuligańskiego. Znacznie trudniej­sze w spre­cyzowaniu są pozostałe warunki dla przyjęcia chuli­gań­skiego charakteru czynu. Pojęcie popełnienia występku „pub­licz­nie” nie jest tożsame z popełnieniem go w miejscu pub­licznym. W orzecznictwie podkreśla się, że działanie jest pub­liczne, gdy ze względu na miejsce popełnienia czynu bądź ze względu na okoliczności i sposób działania sprawcy może być ono dostępne (dostrzegalne) dla nieokreślonej liczby osób, przy czym sprawca, mając świadomość tej możliwości, co najmniej godzi się na to⁶. Kolejne cechy nadające przestępstwu charakter chuligański mają wymiar szczególnie ocenny i w prak­tyce niewątpliwie dostarczą wielu trudności interpretacyjnych. Analizy należy dokonywać od strony przedmiotowej, w wymiarze powszechnym i obiektywnym, nie zaś przez pryzmat subiektywnego punktu widzenia sprawcy czynu. Za działanie bez powodu można przyjąć zachowanie sprawcy nieznajdujące w powszechnej opinii społecznej żadnego racjonalnego uzasadnienia. W doktrynie ­wskazywano, że działaniem „bez powodu” jest działanie niesprowoko­wane przez pokrzywdzonego ani niemające podłoża w zatargu ­osobistym z pokrzywdzonym⁷. Z kolei o powodzie zupełnie błahym (działanie z oczywiście błahego powodu - verba legis) można mówić wówczas, gdy [...]

---