FUNKCJONOWANIE MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W WARUNKACH GOSPODARKI RYNKOWEJ I ICH MOŻLIWOŚCI ROZWOJOWE
Wprowadzenie
Główne cechy gospodarki rynkowej to dominacja prywatnej własności oraz znaczący udział w produkcji oraz usługach małych i średnich przedsiębiorstw, zwanych dalej MSP. Małe i średnie firmy mają bardzo istotne znaczenie w gospodarce wolnorynkowej. Doświadczenia krajów wysoce rozwiniętych wskazują, że o ich sile gospodarczej decydują firmy zatrudniające do 250 osób, a nie wielkie koncerny. Małe i średnie przedsiębiorstwa potrafią skutecznie wchodzić w nisze rynkowe i szybko przystosowywać się do potrzeb i wymagań klientów.
W Unii Europejskiej MSP stanowią 99,8 proc. firm działających na obszarze Unii, ich przychody ze sprzedaży stanowią około 56,2 proc. przychodów ogółem. Unijne małe i średnie firmy zatrudniają ponad 66 proc. zasobów siły roboczej. Około 1/3 stworzonych przez MSP miejsc pracy powstała w nowych firmach, przy czym przyrost zatrudnienia jest wyższy niż w dużych przedsiębiorstwach. Badania statystyczne prowadzone prze GUS potwierdzają, iż również w Polsce udział sektora MŚP jest znaczny i stale się zwiększa. Niepokój natomiast może budzić struktura małych i średnich firm, przeważają bowiem firmy zatrudniające do 5 osób, które w 1997 r. stanowiły 99,1 proc. firm zaliczanych do sektora MŚP oraz zdolności konkurencyjne polskich przedsiębiorstw.
Istota i rozwój prywatnej przedsiębiorczości
Przedsiębiorczość jest pojęciem wieloznacznym. Jedna z definicji przedsiębiorczości określa ją mianem gotowości i zdolności podejmowania oraz rozwiązywania w sposób twórczy pojawiających się problemów oraz umiejętność adaptacji do zmian w otoczeniu. Stymulatorem dynamicznego rozwoju przedsiębiorczości i powstawania małych firm skłonnych do podjęcia ryzyka gospodarczego na własny rachunek jest sytuacja panująca na rynku pracy.
Przedsiębiorczość jest przeciwieństwem oczekiwania, zniechęcenia i bierności w rozwiązywaniu trudnych sytuacji życiowych. Polscy przedsiębiorcy musieli się w latach 1945-1989 zmagać z lansowaną przez ówczesną władzę teorią wyższości gospodarki socjalistycznej nad kapitalizmem w rozwoju gospodarczym kraju. Kandydaci na przedsiębiorców w latach 1947-1980 mieli utrudnione zadanie, aby zrealizować swoje marzenia o pracy we własnej firmie. Mimo, że cywilizowany świat dawno się przekonał, że jedynie słuszną drogą rozwoju gospodarczego kraju jest wolny rynek, kierowany prawidłami niewidzialnej ręki; w Polsce dopiero ustawa z dnia 23 grudnia 1998 r. o działalności gospodarczej wywołała eksplozję przedsiębiorczości.
W latach 1990-92 w Polsce powtórzyła się sytuacja z lat siedemdziesiątych i początku lat osiemdziesiątych w krajach zachodnioeuropejskich, wiele osób wzięło wówczas swoje sprawy w swoje ręce. Dostrzeżono przy tym, że recesja gospodarcza jest jedną z głównych przyczyn dynamicznego rozwoju przedsiębiorczości i powstawania małych firm skłonnych do podjęcia ryzyka gospodarczego na własny rachunek. Ponadto małe i średnie przedsiębiorstwa stały się źródłem zatrudnienia dla większości osób, które straciły pracę w państwowych mastodontach.
Charakterystyka małych i średnich przedsiębiorstw
Posługując się pojęciem małego i średniego przedsiębiorstwa ,na ogół bierze się pod uwagę firmy , które :
dysponują relatywnie niewielkim kapitałem i zatrudniają niewielką liczbę pracowników;
mają mały udział w rynku, a często ich właścicielem jest osoba zarządzająca ( lub grupa osób), co eliminuje rozbudowane struktury administracyjno-biurokratyczne;
są finansowo i prawnie niezależne od innych podmiotów gospodarczych.
Z uwagi na niejednoznaczność wymienionych cech opisujących wielkość przedsiębiorstwa, w praktyce najczęściej używane są kryteria ilościowe, tj. przeciętna liczba zatrudnionych, średnia wielkość przychodu i wartość majątku trwałego. Zgodnie z definicją unijną, przedsiębiorstw:
Mała firma to podmiot gospodarczy, w którym:
zatrudnionych jest mniej niż 50 pracowników;
roczny przychód netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie może przekroczyć równowartości w złotych 7 mln euro lub suma aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekroczyła 5 mln euro;
można wyodrębnić niezależność przedsiębiorstwa.
Średnie przedsiębiorstwo to firma, w której:
zatrudnionych jest średniorocznie poniżej 250 pracowników,
roczny przychód netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie może przekroczyć 40 mln euro lub suma aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekroczyła 27 mln euro,
można wyodrębnić niezależność przedsiębiorstwa.
Warunkiem tej klasyfikacji jest spełnienie wszystkich określonych kryteriów łącznie.
Bariery rozwojowe
Związane z wynagrodzeniami narzuty, w tym zwłaszcza wysoka składka na ubezpieczenie społeczne, znacznie zwiększają koszty pracy, wpływają na wzrost cen produktów i ogólny poziom inflacji oraz ograniczają konkurencyjność polskich przedsiębiorstw. Kolejne novum w zakresie zawierania umów - zleceń, które od 2000 r. zostały opodatkowane jak inne wynagrodzenia ze stosunku pracy, budzi uzasadniony niepokój wśród przedsiębiorców, gdyż w ten sposób wzrosły koszty pracy.
Jedną z głównych barier rozwojowych małych i średnich przedsiębiorstw stanowią warunki kredytowania przedsiębiorstw przez banki. Z przeprowadzonych badań wynika, że małe i średnie przedsiębiorstwa mają utrudniony dostęp do finansowania działalności przy pomocy ścieżki kredytowej ze względu na duże wymogi banków w procesie udzielania kredytów. Podstawowe bariery występujące w procesie ubiegania się MSP o kredyt bankowy to brak historii kredytowej, która ułatwia ocenę wiarygodności przedsiębiorstwa, relatywnie wysokie koszty sporządzenia wniosku kredytowego, brak zabezpieczeń wymaganych przez bank do udzielenia kredytu. Zakres korzystania MSP z kredytu bankowego jest również w zasadniczy sposób uzależniony od prężności lokalnego rynku finansowego. Aktualnie w Polsce w dużych miastach, występuje koncentracja instytucji finansowych prowadzących działalność kredytową na rzecz przedsiębiorstw. Konieczność korzystania przez małe i średnie przedsiębiorstwa z kredytów, wobec wysokiej realnej stopy procentowej, niejednokrotnie wiąże się dla przedsiębiorstw z ryzykiem utraty płynności finansowej, a nawet upadłości.
Rozwijający się rynek kapitałowy w Polsce jest mało przychylny dla niewielkich spółek akcyjnych, gdyż charakteryzuje się bardzo wysokimi wymaganiami wobec emitentów. Koszty korzystania z publicznego rynku kapitałowego są również bardzo wysokie, natomiast obrót papierami wartościowymi na rynku pozagiełdowym ma wciąż marginalne znaczenie dla sektora MSP.
Wobec trudności w uzyskaniu dostępu do finansowania zewnętrznego decydujący wpływ na funkcjonowanie i rozwój MSP ma ich płynność finansowa, dlatego opóźnienia w płaceniu należności i przewlekłość postępowań sądowych wpływają szczególnie niekorzystnie na MSP . Niezbyt korzystne dla rozwoju MŚP są przepisy znowelizowanego w 1996 roku kodeksu pracy. Niezrozumiałe jest traktowanie właścicieli jednoosobowych firm prowadzących działalność gospodarczą w oparciu o wpis do ewidencji jako pracowników drugiej kategorii.
Występują także przeszkody o charakterze biurokratycznym utrudniające podjęcie i prowadzenie działalności gospodarczej oraz powiększające jej koszty. Związane są one między innymi z trudnymi do spełnienia warunkami, kryteriami i procedurami uzyskiwania koncesji i zezwoleń, a także z niejasnością i koniecznością uzyskiwania dodatkowych interpretacji przepisów prawa gospodarczego, finansowego, podatkowego i administracyjnego.
Brak jest ponadto rozwiązań systemowych określających min. zasady i warunki odszkodowań dla przedsiębiorców dotkniętych skutkami klęsk żywiołowych, które zmniejszyłyby ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej.
Tak więc plany z którymi przedsiębiorcy wiążą przyszłość swoich firm są weryfikowane przez trudności i bariery, jakie napotykają w prowadzeniu działalności gospodarczej.
Podsumowanie
Sektor małych i średnich przedsiębiorstw odgrywa ważną rolę społeczną i gospodarczą. Funkcje społeczne tego sektora polegają na łagodzeniu napięć społecznych powstających w wyniku trwających procesów transformacji. Cel ten jest realizowany poprzez absorpcję pojawiających się nadwyżek siły roboczej, jak i dzięki kreowaniu przedsiębiorczych postaw oraz wskazywaniu szans i możliwości samo zatrudnienia
Z uwagi na iście przyspieszony rozwój nauk z zakresu zarządzania marketingu, finansów niezbędne jest wyrobienie przekonania przedsiębiorców o konieczności doceniania propozycji oferowanych przez różne placówki szkoleniowe w ramach programu wtórnej edukacji przedsiębiorców .
Pozytywnie należy ocenić przyjęcie przez Rząd dokumentu "Kierunki działań Rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw do 2002 roku", niestety stopień realizacji programu jest zdaniem przedsiębiorców wysoce niezadowalający.
Wymiernego wsparcia przez Państwo wymaga proces awansu technicznego i technologicznego, jaki jest szansą i wyzwaniem dla polskich firm w chwili włączenia polskiej gospodarki do jednolitego rynku europejskiego. Proces dostosowawczy i warunki działalności gospodarczej po uzyskaniu przez Polskę pełnego członkostwa w UE wymaga pełniejszego włączenia reprezentantów polskich przedsiębiorstw - jako partnerów społecznych i ekspertów - do prac rządowych podzespołów negocjacyjnych.
Celowym jest zrzeszanie się przedsiębiorców w dobrowolnych, lokalnych organizacjach w formie stowarzyszeń, które stanowiłyby swoistą siłę nacisku na władze samorządowe różnych szczebli, wspomagałyby przedsiębiorców w prowadzeniu działalności gospodarczej, wspierałyby przedsiębiorców w procesach integracyjnych, także zagranicznych, propagowałyby obyczaje związane z rzetelnością kupca rejestrowego i etyką zawodową, przyczyniałyby się do podnoszenie wiedzy ekonomiczno - prawnej oraz etyki zawodowej przedsiębiorców.
W czasach rosnących wymagań rynku, małe i średnie przedsiębiorstwa dowodzą w przekonujący sposób swojej siły polegającej na gotowości do ponoszenia ryzyka, elastyczności oraz własnej inicjatywie. Małe przedsiębiorstwa dzięki swojemu silnemu zorientowaniu na klienta dorównują. w wielu obszarach działalności, większym konkurentom.
Wiele z małych i średnich firm, lawirując wśród zawiłości, nie zawsze przychylnych przepisów, funkcjonując z dnia na dzień, utrzymuje się na rynku . Jednakże taki stan przypomina raczej wegetację, czyli zużywanie wszystkich środków na przetrwanie i konsumpcję. Wspomaganie "soli gospodarki", którą stanowi w państwie funkcjonującym w ramach gospodarki wolnorynkowej, grupa małych i średnich przedsiębiorstw jest wyższą koniecznością.
Małe i średnie firmy są bardziej elastyczne w swoim działaniu, tworzą często otoczenie dużych firm, sprzyjają rozwojowi regionu. Przypada im znaczna rola w tworzeniu nowych technologii. Z punktu widzenia możliwości wzrostu zatrudnienia i ograniczenia bezrobocia małe firmy mają korzystne właściwości. Uruchamianie nowych stanowisk pracy w małych firmach jest znacznie mniej kapitałochłonne niż w dużych firmach. Pracownicy w small businessie muszą się wykazywać stosunkowo uniwersalnymi zdolnościami, łatwiej poznają reguły działania firmy na wolnym rynku. MŚP powoli stają się kuźnią kadr dla gospodarki, gdyż właśnie z nich w dużej części rekrutują się przyszli szefowie nowych, małych i średnich firm.
Z efektami działalności gospodarczej sektora małych i średnich przedsiębiorstw związane są warunki życia i pomyślności ponad 60 proc. polskiego społeczeństwa, konieczne jest zatem realne wspomaganie i wykorzystanie możliwości rozwojowych tkwiących w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw.
Polskie przedsiębiorstwa potrzebują i oczekują odpowiedniego wsparcia ze strony organizacji samorządowych. Czas więc, aby polskie organizacje gospodarcze wzorując się na doświadczeniach krajów należących do Unii Europejskiej i innych o wysokim stopniu rozwoju gospodarki wykształciły systemy informacyjne oraz stworzyły rzetelne bazy danych o potencjalnych partnerach, źródłach finansowania, przepisach prawnych dostępne dla wszystkich zainteresowanych firm.
1
1