Wieczorek Karolina
Wielis Bernadeta
Przedmiot: Teoretyczne podstawy wychowania resocjalizacyjnego
Temat pracy: Prognozowanie zachowań antyspołecznych
Definicja zachowań antyspołecznych
Nie ma jednej definicji zachowań antyspołecznych. Generalnie przyjmuje się, że zachowanie antyspołeczne polega na „nieuzasadnionym zakłócaniu prawa innych osób do spokojnego wypoczynku w domu i poza nim". Każde zachowanie, które powoduje problemy i zamęt wśród poszczególnych rodzin lub całych społeczności jest zachowaniem nieakceptowalnym, a w niektórych przypadkach antyspołecznym.
Aby dane zachowanie można było określić jako antyspołeczne, musi się ono charakteryzować dwoma cechami: bulwersuje społeczeństwo oraz powtarza się w sposób ciągły.
Przykłady zachowań antyspołecznych
Do zachowań antyspołecznych można zaliczyć:
- zastraszanie poprzez groźby lub stosowanie przemocy
- prześladowanie, również na tle rasowym
- przemoc słowna
- zachowania homofobiczne
- systematyczne zastraszanie
- wandalizm, graffiti i plakatowanie
- handel narkotykami na ulicach
- zaśmiecanie otoczenia i porzucanie pojazdów
- spożywanie alkoholu w ilościach wykraczających poza normy społeczne
Należy je odróżnić od zachowań aspołecznych. Według M. Cioska zachowania aspołeczne
to takie zachowania, które „mają głównie lub wyłącznie jego interes własny,
pozostają w widocznej sprzeczności z interesami innych osób i obowiązującymi
zasadami obyczajowymi i moralnymi i które mogą wchodzić, choć zwykle nie
wchodzą, w konflikt z obowiązującymi przepisami prawnymi”. Według M. Cioska
typowymi formami negatywnego zachowania jednostek są:
1. Brak współdziałania przy realizacji zadań grupowych
2. Nadmierna koncentracje na własnej osobie
3. Zaspokojenie potrzeb własnych kosztem innych
4. Nieżyczliwość wobec ludzi
5. Wrogość
6. Nieuczciwość i uprzedzenia rasowe
Autor zalicza te zachowania do kategorii zachowań antyspołecznych, bowiem „maja na względzie głównie lub wyłącznie interes własny, ale w odróżnieniu od zachowań aspołecznych naruszają normy obyczajowe lub moralne albo jedne i drugie łącznie, a także obowiązujące normy prawne”.
Do tej grupy zachowań antyspołecznych M. Ciosek zalicza:
1. „Klasyczne” przestępstwa umyślne, np. rabunek, kradzież, oszustwo czy
zabójstwo
2. Powstrzymanie się jednostki od zachowania prospołecznego
w określonych sytuacjach, np. nieudzielanie pomocy człowiekowi
w sytuacji zagrożenia życia
3. Przestępstwa drogowe
4. Przestępstwa popełnione w afekcie lub nieumyślne czyny przestępcze
Rozwój zaburzenia
Kształtowanie się zachowania antyspołecznego odbywa się na przestrzeni kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu lat. Wszyscy dorośli ze zdiagnozowanym zaburzeniem osobowości antyspołecznej, w dzieciństwie także przejawiali tego rodzaju zaburzenia zachowania. Na przykład znęcali się nad innymi dziećmi, wykazywali okrucieństwo wobec zwierząt, wagarowali, niszczyli mienie społeczne, angażowali się w przedwczesną aktywność seksualną, dokonywali kradzieży, wcześnie nadużywali alkoholu i narkotyków. Stosunkowo w niewielkiej części wszystkich dzieci, które wykazują różnorodne formy zachowania antyspołecznego, rozwija się w wieku dorosłym trwały wzorzec tego rodzaju zachowania.
U większości dzieci różnorodne formy zachowań antyspołecznych ulegają stopniowemu zanikowi oraz przekształceniu bądź spontanicznie, bądź też przy pomocy określonych osób i instytucji z otoczenia społecznego. Ale też pewna część dzieci pozostaje na antyspołecznej drodze rozwoju. Jednak nawet w tej grupie u pewnego odsetka osób, następują korzystne zmiany postaw przed osiągnięciem 30, a jeszcze bardziej- 40 lat życia. Nie oznacza to, że osoby te uległy samoistnemu „wyleczeniu” z tendencji antyspołecznych w sposób trwały. Jest to raczej ich „wyciszenie”, które przejawia się złagodzeniem oraz mniejszą częstotliwością objawów zachowania antyspołecznego. Istota zaburzeń osobowości nie zmienia się. Oznacza to, że starsza wiekiem jednostka z osobowością antyspołeczną w dalszym ciągu nie będzie przestrzegała norm regulujących współżycie społeczne, nie będzie zdolna do nawiązywania i podtrzymywania kontaktów międzyludzkich itp. natomiast pewnemu złagodzeniu mogą ulec niektóre jej cechy z kresu młodości, jak np. drażliwość, agresywność i przewlekłe napięcie nerwowe.
Czynniki wpływające na zachowania antyspołeczne jednostki
Do czynników kształtujących zachowanie antyspołeczne u jednostki zalicza się:
1. Czynniki intrapersonalne- wrodzone i nabyte indywidualne właściwości jednostki np. niski poziom umysłowy czy słaba pobudliwość układu nerwowego.
2. Interakcje zachodzące między jednostką a otaczającą ją mikrosystemami społecznymi- rodzina, grupa rówieśnicza itp.
3. Interakcje zachodzące między jednostką a mezosystemami- parafia, szkoła, środowisko sąsiedzkie itp.
4. Procesy w obrębie makrosystemów- wpływ telewizji i innych środków przekazu, system ekonomiczny kraju, polityka rodzinna państwa itp.
Prognozowanie- stadia
Kształtowanie się tendencji antyspołecznych jednostki jest niewątpliwie złożonym procesem, który w swoim przebiegu przechodzi przez pewne stadia
Stadium I
Obejmuje w przybliżeniu okres od urodzenia do końca wieku przedszkolnego. Dziecko wówczas uczy się zachowań antyspołecznych przede wszystkim w relacjach z członkami swojej rodziny. Do czynników patogennych w tym stadium zalicza się:
- brak umiejętności wychowawczych rodziców (niekonsekwentny styl wychowania, nieumiejętne egzekwowanie wymagań i poleceń)
- zaniedbywanie dziecka
- brak dyscypliny
- zaburzenia w komunikowaniu się między członkami rodziny
- rozbicie wewnętrzne w rodzinie
- deficyt umiejętności adaptacyjnych rodziny
Warunki takie sprzyjają powstawaniu konfliktowych interakcji między dzieckiem a innymi członkami rodziny. Dziecko odkrywa po pewnym czasie, że niektóre jego awersyjne zachowania jak np. głośne krzyczenie, płacz, wycie, napady złości, stają się efektywne, gdyż przynoszą zamierzone skutki częściej niż inne. Zachowania te pełnią 2 funkcje:
- wymuszają na członkach rodziny gratyfikacje, na których zależy dziecku
- wygaszają awersyjne reakcje występujące u nich
Zatem nieprawidłowy wzór interakcji zachodzących między dzieckiem a członkami rodziny sprzyja temu, że zachowania awersyjne dziecka nabierają charakteru wzmocnień pozytywnych. W kolejnych interakcjach dziecko stosuje je w celu wymuszenia na nich oczekiwanych gratyfikacji. W miarę upływu czasu proces ten podlega eskalacji i może obejmować również inne dzieci. Wynikiem tego procesu jest poszerzenie się sposobów i rodzajów antyspołecznych zachowań dziecka, zarówno w grupie zachowań o charakterze otwartym jak i ukrytym. Przykładem objawów antyspołecznych tym okresie może być np. brak dzielenia się swoimi zabawkami z rówieśnikami.
Uczenie się niepożądanych zachowań zachodzi w trakcie setek interakcji występujących codziennie między członkami rodziny. W rodzinach dzieci antyspołecznych tworzą one model wymuszania. Obecność takiego modelu związana jest przede wszystkim z ww. czynnikami a więc: niskimi kwalifikacjami wychowawczymi rodziców, brakiem dyscypliny i nadzoru nad dziećmi, rozbiciem rodziny wskutek przewlekłych konfliktów małżeńskich lub rozwodu oraz niskim statusem socjoekonomicznym. Sama trudna sytuacja materialna rodziny nie jest warunkiem wystarczającym do rozwoju tendencji antyspołecznych u dziecka. W tym początkowym stadium rodzice zauważają jedynie, że ich dziecko różni się wyraźnie od rówieśników dlatego określają go jako „trudne”. Wprawdzie liczba niepokojących ich objawów u dziecka jest dość duża, jednak na tym etapie rodzice na ogół nie uważają, aby dziecko było poważnie zaburzone i tego powodu wymagało specjalistycznej pomocy. Patrząc obiektywnie, zachowania antyspołeczne w tym wieku mają charakter raczej trywialny np. akty nieposłuszeństwa, ale występują często też te bardziej niepokojące np. bójki między rodzeństwem, drobne kradzieże czy znęcanie się nad zwierzętami.
Stadium II
Rozpoczyna się zwykle wraz z pójściem dziecka do szkoły. Sygnałem świadczącym o jego rozpoczęciu są np. skargi nauczycieli dotyczące trudności w nauce i zachowaniu dziecka w klasie. W tym stadium ujawnia się brak podstawowych umiejętności społecznych dziecka prowadzący do konfliktów z nauczycielami i rówieśnikami, aż do odrzucenia go włącznie. Po raz pierwszy spotyka się ono z tak silną reakcją otoczenia społecznego, będącego odpowiedzią na jego awersyjne zachowania, co nie występowało w stadium I lub miało niewielkie znaczenie. Jednocześnie wyniesione z domu rodzinnego braki z zakresie przystosowawczych umiejętności społecznych, niski poziom empatii, agresywność i impulsywność w działaniu uniemożliwiają mu przerwanie postępującej izolacji ze strony normalnych rówieśników. Dziecko takie unika zadań trudnych, wymagających wysiłku, wytrwałości i systematyczności. Nie reaguje również na wpływy wychowawcze otoczenia zmierzające do ukształtowania u niego postawy odpowiedzialności wobec stojących przed nim obowiązków. Początkowo unika odrabiania zadań domowych, a później- uczęszczania do szkoły. Jeśli nawet uczestniczy w lekcji, to niewiele czasu poświęca na czynności związane z nauką szkolną. Dość wcześnie zostaje zdiagnozowane jako „uczeń trudny”. Częste konflikty z rodzicami i odrzucenie przez rówieśników przyczyniają się do wzmożenia u niego objawów awersyjnych, co jeszcze bardziej pogłębia postępującą izolację. Tworzy się w ten sposób swego rodzaju „błędne koło”, sprzyjające kontynuacji i utrwaleniu się tendencji antyspołecznych. W końcowym etapie drugiego stadium dziecko, które zwykle w tym czasie osiąga wiek 11- 12 lat, może zacząć poszukiwania akceptacji i wsparcia w dewiacyjnych grupach rówieśniczych.
Stadium III
Rozpoczyna się wraz z momentem wejścia jednostki do grupy dewiacyjnej, gdzie następuje dalsze wzmocnienie i utrwalenie tendencji antyspołecznych. W tym czasie dzieci osiągają wiek 12- 13 lat i wiele z nich zostało wcześniej odrzucone przez rodziców, nauczycieli i rówieśników z powodu powtarzających się trudności w nauce, konfliktów w szkole i w domu oraz różnorodnych awersyjnych objawów występujących w ich zachowaniu.
Do nich należy min.: trwała niechęć do szkoły, buntowniczość, pierwsze próby używania środków psychoaktywnych, odrzucenie autorytetu dorosłych oraz popełnianie pierwszych czynów naruszających przepisy prawne. Ryzyko wejścia dziecka w to stadium jest większe jeśli objawy zachowania antyspołecznego występowały u niego nieprzerwanie co najmniej od 10 roku życia. Czas trwania stadium III w przybliżeniu odpowiada okresowi dorastania. Z wielu względów jest to okres krytyczny dla dalszego rozwoju jednostki, gdyż decyduje się w nim, czy osoba taka potrafi później podjąć role społeczne oczekiwane od człowieka dorosłego.
Nie każde dziecko antyspołeczne przechodzi kolejno przez wszystkie wymienione stadia, mimo iż tworzą one pewien progresywny ciąg. Istnieje natomiast duże prawdopodobieństwo, że jeśli dane dziecko znajduje się obecnie w III stadium, to przechodziło również przez stadia poprzednie. Odnosi się to szczególnie do jednostek wykazujących największe nasilenie tendencji antyspołecznych, które następnie ulegają utrwaleniu w postaci zaburzenia osobowości o charakterze antyspołecznym.
Stadium IV
Występuje, gdy jednostka podejmuje „karierę” dorosłego osobnika antyspołecznego. Największą szansę na taki przebieg rozwoju mają te jednostki, których antyspołeczne tendencje utrudniają im znalezienie stałej pracy, założenie rodziny czy osiąganie odpowiedniego poziomu wykształcenia. Takie bowiem czynniki jak niskie kwalifikacje zawodowe, nadużywanie alkoholu czy innych substancji psychoaktywnych, rozbicie rodziny, popełnianie czynów przestępczych itp. zwiększają ryzyko pozostawania na marginesie społeczeństwa. Dlatego nie wszyscy adolescenci sprawiający wcześniej poważne trudności wychowawcze osiągają stadium IV rozwoju tendencji antyspołecznych. Przykładem mogą tu być przedstawiciele tzw. młodzieży zbuntowanej, którzy również na pewien okres odrzucają autorytet dorosłych i przeciwstawiają się niektórym normom kulturowym. Istnieje jednak zasadnicza różnica pomiędzy nimi a młodzieżą wyklejoną społecznie. Objawy zaburzeń zachowania u młodzieży „zbuntowanej” mają charakter selektywny i przejściowy, tzn. odrzuca ona tylko niektóre autorytety i zasady współżycia społecznego, podczas gdy inne akceptuje i przestrzega w swoim postępowaniu. Po pewnym czasie objawy te ulegają złagodzeniu, a nawet całkowicie zanikają. Zachowanie młodzieży „zbuntowanej” zwykle nie jest skierowane przeciwko całemu społeczeństwu, lecz tylko przeciw wybranym grupom lub instytucjom (np. rządowi lub partii politycznej) i może być motywowane uczciwymi zamiarami (np. chęcią wymuszenia zmian korzystnych dla grup społecznych znajdujących się w trudnej sytuacji). W przeciwieństwie do tego młodzież wykolejona może odrzucać wszelkie autorytety i zasady współżycia społecznego, które w jakiś sposób ograniczałyby jej postępowanie. Wielokrotne naruszanie tych zasad narażają ją na ciągłe konflikty ze społeczeństwem i nabycie trwałych cech osobowości antyspołecznej.
W IV, a czasem już nawet w III stadium występuje trwała tendencja antyspołeczna w zachowaniu jednostki. Sygnałem o tym świadczącym jest świadome używanie przez jednostkę zachowań awersyjnych do częstszego niż norma manipulowania i wpływania w określony sposób na otoczenie społeczne oraz związana z tym próba unikania odpowiedzialności za konsekwencje swoich czynów.
Kształtowanie się antyspołecznego wzoru zachowania jest procesem rozwojowym wywołanym wzajemnym oddziaływaniem wielu patogennych czynników obecnych w różnych systemach społecznych otaczających jednostkę. Rola tychże systemów zmienia się w miarę przechodzenia jednostki przez kolejne fazy rozwojowe. We wczesnym dzieciństwie najsilniejszy wpływ wywierają oddziaływania mikrosystemów społecznych, głównie rodziny nuklearnej i rozszerzonej oraz grup rówieśniczych, wraz z następowaniem po sobie kolejnych stadiów zachowanie takie się nasila, przybierając coraz poważniejsze formy i zarazem konsekwencje społeczne czy nawet ekonomiczne. Ujawnia się to poprzez zwiększoną przestępczość, rozbicie rodzin, uzależnienie od substancji psychoaktywnych. Nawet jeśli jednostka zachowująca się w sposób antyspołeczny, decyduje się dobrowolnie, bądź też w wyniku oddziaływań czynników zewnętrznych tj. rodziny czy nakazu sądu w związku z popełnieniem jakiegoś przestępstwa podjąć próbę przejścia do normalnego życia, to większości z nich na drodze stają takie przeszkody jak np. uzależnienie od narkotyków, przedwczesne rodzicielstwo, pobyt w zakładzie poprawczym czy zwyczajne „naznaczenie” społeczne”.
Uważa się, że zaburzenia antyspołeczne wykazują charakterystyczne zachowania w 2 fazach życia: do 15 i po 15 roku życia, jednak można je zdiagnozować dopiero po 18 roku życia, gdyż wcześniej zachowanie to może okazać się zwykłym buntem młodzieńczym, co jest związane z wykształcaniem tożsamości.
Charakterystyczne cechy do 15 roku życia to notoryczne kłamstwa, które mają na celu zaszkodzenie komuś, ucieczki z domu, ekscesy seksualne, uzyskiwanie korzyści kosztem innych osób, uczestnictwo w bójkach, posiadanie pseudonimu.
Charakterystyczne cechy po 15 roku życia to nagłe porzucenie miejsca zamieszkania, pracy bezcelowe, impulsywne podróże, niemożność nawiązania dłuższej więzi emocjonalnej, szkodzenie innym dla własnej satysfakcji, potrzeba udowodnienia przewagi nad drugą osobą, potrzeba dominacji, potrzeba ryzyka, niedobór empatii, zdolność do okrutnych zachowań, duża inteligencja i posiadanie zdolności społecznych pozwala na manipulację drugim człowiekiem.
Wykorzystana literatura:
1. E. Szyszka „Zemsta jako generator zachowań antyspołecznych” Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna IGNATIANUM w Krakowie
2. M. Radochoński „Osobowość antyspołeczna”
3. M. Radochoński „Zachowanie antyspołeczne jednostki w kontekście bezpieczeństwa społecznego kraju”
4. K. Pospiszyl „ Psychopatia”