Wychowawcze funkcje książki
W ciągu ostatnich kilku lat literatura i książka dziecięca oraz młodzieżowa znacznie rozszerzyły zasięg swego oddziaływania i stały się przedmiotem zainteresowania społecznego. W tradycjach społecznych tkwi głębokie przekonanie o wychowawczej funkcji książki.
Zdaniem W. Goriszowskiego znaczenie książki można rozpatrywać pod kątem tego, co daje ona w zakresie rozwoju osobowości czytelnika. Książka wzbogaca wiedzę czytelnika o otaczającym go świecie, wpływa na rozwój jego zainteresowań. Czytając książki czytelnik styka się z treściami kulturowymi, które wpływają na kształtowanie i wszechstronny rozwój osobowości.
Funkcję książki w rozwoju osobowości nowoczesnego człowieka ujął B. Suchodolski w następujący sposób: „ … działanie przez słowo pozostanie zawsze ważnym działaniem wychowawczym. Stanowi ono - dzięki książce naukowej - szkołę abstrakcyjnego myślenia, stanowi ono - dzięki książce beletrystycznej - szkołę umysłowego i uczuciowego widzenia świata i ludzi, stanowi ono - dzięki liryce i dramatowi - szkołę przeżyć i ekspresji. Są to trzy ważne elementy wykształcenia człowieka. Nie mogą być one zaniedbywane w naszych czasach. Wręcz przeciwnie, właśnie nasza epoka świadomego działania ludzi, wyznaczonego przez prawa nauki i techniki, poszukująca dróg wiodących do możliwie wszechstronnego rozwoju każdego człowieka, dla której problem życia ludzkiego, jego intensywności i sensu jest ostrym problemem - musi przywiązywać szczególną wagę do tego wielorakiego kształcenia przez słowo.”
Kontakt z książką nawiązuje się już we wczesnym dzieciństwie. Proces inicjacji literackiej, zdaniem Joanny Papuzińskiej polega na przyswajaniu sobie umiejętności zaspakajania swoich potrzeb za pomocą książki. Około siódmego roku życia, w miesiącach poprzedzających pójście do szkoły następuje zazwyczaj nasilenie potrzeby kontaktu z książką. Książka w tym okresie daje możliwość samodzielnego poszukiwania wiadomości, doznań emocjonalnych ale również jest wprowadzeniem w świat literacki i uczestniczenia w nim.
Chcąc oddziaływać na młodego odbiorcę, trzeba wywołać w nim przeżycia, odnieść się do jego najistotniejszych zainteresowań i potrzeb. Książka wpływa na wolę i uczucia człowieka, budzi i krystalizuje zainteresowania, kształtuje jego postawy życiowe i aspiracje oraz wpływa na jego postępowanie. Te wartości są bardzo ważne dla czytelnika w stadium formowania swoich przekonań i poglądów. Stąd też, takie oddziaływanie książki silniej wpływa na młodzież niż na człowieka dorosłego. Funkcja książki związana jest z rozwojem przemian w strukturze społecznej. W tej sytuacji książka stała się jednym z wielu środków przekazu. Jej rola jest dziś inna. W zależności od przeobrażeń jakim podlega współczesne życie, przekształca się i ona. Oddziaływanie literatury na czytelnika zdaniem M. Tyczkowej jest wówczas „ gdy wywołuje ona przeżycia artystyczne, które rodzi się z uczuciowego zaangażowania, które z kolei powstaje jako funkcja potrzeb psychicznych człowieka”.
Książka wpływa na kształtowanie się u czytelników zintegrowanych postaw sfery poznawczej, społecznej, moralnej i estetycznej.
Kontakt z literaturą rozwija potrzeby poznawcze. Wiąże się to przede wszystkim z aspektami intelektualnymi, chęcią nabywania nowych informacji, w większym stopniu ich analizą niż ustosunkowaniem się emocjonalnym. Czytelnicy poszukują nowych wiadomości, a przez to świadomie poszerzają posiadany zakres wiedzy.
Według W. Goriszowskiego postawa intelektualna jest to „ psychiczny stan gotowości do przyswajania sobie pewnych treści poznawczych, do ich analizy i syntezy, do swoistej interpretacji i oceny”.
Mówiąc o poznawczej funkcji książki, mamy na myśli nie tylko piśmiennictwo popularnonaukowe. Literatura piękna ma szerokie możliwości interpretowania współczesnego życia i doszukiwania się funkcjonujących w nim prawideł.
Studiowanie tekstu prowadzi do refleksji, do konfrontacji poglądów autora i czytelnika na dany problem, w rezultacie następuje pogłębiona recepcja literatury, gdyż wybrane do analizy fragmenty tekstu angażują wszystkie trzy strony osobowości czytelnika: intelekt, uczucie i wolę. Czytelnik zdobywa na własność pewną ilość informacji. Lektura sprzyja umiejętności myślenia, dostrzegania problemów węzłowych, formowania sądów i wniosków, umiejętności wyrażania swych myśli i sumowanie posiadanych wiadomości. Angażuje również czytelnika emocjonalnie. Informacje te mogą być dla niego w ujemnym lub dodatnim znaczeniu, mogą być zgodne lub niezgodne z jego dotychczasowymi zapatrywaniami. Wpływa też na działanie. Pod wpływem lektury czytelnik niejednokrotnie zmienia swoją działalność, modyfikuje ją lub naśladuje propozycje sugerowane przez autora.
Wydawnictwa encyklopedyczne dla dzieci i młodzieży pozwalają znaleźć odpowiedź na niezliczone pytania, rozszerzają wiadomości i pozwalają skrystalizować się zainteresowaniom. Formą zbliżoną do encyklopedii, lecz operującą przede wszystkim obrazem, jest atlas. Tekst słowny pełni w nim jedynie formę pomocniczą. Podobną funkcję pełnią wydawnictwa albumowe, przyciągają młodego czytelnika szatą zewnętrzną, ciekawymi informacjami, pięknem fotografii. Pobudzają zainteresowanie przyrodą, krajoznawstwem i fotografiką.
Kolejnym gatunkiem są poradniki. Cytując za J. Papuzińską - „ Poradnik to publikacja przekazująca praktyczne wskazówki działania w jakiejś dziedzinie życia, poparte niezbędną porcją wiedzy, umożliwiającą zrozumienie i przyswojenie oraz wprowadzenie w cykl praktycznych wskazań”. Umożliwia on wielokierunkowy rozwój umiejętności przez samouctwo i własne działanie.
Często używaną formę popularyzacji Nauki jest biografia. Postacie wielkich uczonych, odkrywców wynalazków, podróżników, ich droga do odkryć naukowych, mogą być okazją do omówienia dziedziny wiedzy, którą się oni za zajmowali. Tu do ciekawych wiadomości naukowych dołącza się jeszcze jeden czynnik - niezwykła postać człowieka, piękno charakteru.
Literatura piękna kształtuje przeżycia artystyczne, formuje jego potrzeby psychiczne oraz nastawienia. Na psychikę młodego człowieka oddziaływuje poprzez wzbudzanie w nim przeżyć uczuciowych, które z kolei pobudzają aktywność poznawczą. Oddziaływuje również na kształcenie wartościowych postaw i potrzeb poznawczych. Kształtuje się tu postawa „ otwartego umysłu”. Oznacza to, iż literatura uczy zauważać problemy, uczy jak o nich myśleć. Dzięki artystycznym przeżyciom czytelnik rozwija możliwości poznawcze tzw. intuicyjne. Ten rodzaj poznania odgrywa dużą rolę w procesie uczenia się. Czytanie książek wpływa również na rozwijanie zasobu słownictwa i posługiwanie się nim w codziennym życiu.
Literatura działa także uspokajająco. Książka stanowi niejako pomost łączący czytelnika z innymi ludźmi poprzez nurtujące ich problemy. Pozwala to lepiej zrozumieć swoje własne przeżycia i znaleźć drogę ich rozwiązania.
Wychowawcza funkcja książki przejawia się również w sferze moralnej osobowości młodego czytelnika. Wiek dorastania to okres intensywnego kształtowania obrazu własnej przyszłości, dokonywania wyboru drogi życiowej oraz podejmowania decyzji. Prowadzi to niejednokrotnie do zachwiania równowagi osobowości oraz do poszukiwania nowych doznań. Odpowiednio dobrana literatura może tu przyjść z pomocą. Kształtowanie pojęć moralnych odbywa się przez rozbudzanie refleksji, które poszerzają zakres intelektualnych wyobrażeń.
Ogromny wpływ mają tu baśnie. W baśniach bardzo dobitnie postawiony jest problem dobra i zła. Dobroć, pracowitość, odwaga, a obok tego chciwość, skąpstwo, tchórzostwo i lenistwo, wzruszają czytelnika do głębi i każą mu stanąć po stronie pozytywnych wartości moralnych, których piękno baśni pokazuje. Lektura baśni czyni je lepszym, czystszym, bogatszym wewnętrznie, sprawia, że pragnie ono, aby na świecie triumfowało dobro i prawdziwa zasługa. Cytując za J. Krzyżanowskim „ zjawiskiem normalnym w bajce ludowej jest podziw dla bohatera ludzkiego, dla nieugiętej wierności wobec samego siebie, polegającej na bezwzględnej wierności w spełnianiu zobowiązań, dotrzymywaniu słowa, pamiętaniu o nakazach miłości i przyjaźni…
Te akcenty bardzo ludzkie sprawiają, iż miłośnik bajki ludowej dobrze się w jej świecie czuje, znajduje w niej bowiem przeciwwagę tego, co okrutne i nieludzkie. Wie on, że jakkolwiek zbrodnia jest tu zjawiskiem bardzo pospolitym, nigdy nie uchodzi ona bezkarnie”.
Postać bohatera pobudza młodzież do refleksji moralnych, a także cała sytuacji budzi rozmaite przeżycia. Młodzież interesuje się problematyką moralną zawartą w literaturze i fakt dostrzegania problemów, a wiec rozszerzania własnych refleksji, przyczynia się do formowania różnorodnych postaw, a w ten sposób na formułowanie oceny.
Według I. Słońskiej baśń fantastyczna wprowadza młodego czytelnika w świat ludzkich przeżyć, uczuć, motywów postępowania, ukazując mu najważniejsze cechy psychiki ludzkiej. Dzięki osobom występującym w baśni, magicznym przedmiotom i istotom pomagającym bohaterom, odsłania im świat wewnętrznych przeżyć człowieka. Zaobserwować można, że młody czytelnik w trakcie czytania ma chęć naśladowania, utożsamiania się z bohaterem. Najczęściej jest to krótkotrwałe, ale dzięki temu tworzą nawyki i przyzwyczajenia, które są utrwalane.
Baśnie rozwijają fantazję i wyobraźnię. Śledząc bieg baśniowej akcji, przygody postaci, czytelnik uczy się sam tworzyć fantastyczne sytuacje i zdarzenia, uczy się, że nie wszystko co w danej chwili istnieje ma istnieć zawsze, że wyobraźnia może to zmienić.
Baśnie rozwijają również inteligencję. Ich logika rozwija myślenie, uczy przewidywać i wyciągać wnioski na podstawie przesłanek, jakie stwarza działanie postaci baśniowych i łatwe do zaobserwowania konsekwencje tego działania.
Podkreślić jednocześnie należy, że książki wpajające szacunek do pracy, budzące uczucie sympatii i przyjaźni do innych krajów i narodów poruszające wiele zagadnień z zakresu moralności społecznej, mogą mieć wielkie znaczenie wychowawcze.
Na uwagę również zasługują książki, w których element fantazji splata się z elementem humoru. Kształtowanie poczucia humoru związane jest ściśle z kształtowaniem całej osobowości. W książkach występują dwa rodzaje humoru : słowno - intelektualny i sytuacyjny. Humor słowny dostarcza materiału do porównywania i wnioskowania, i innych form myślenia. Najczęstszą formą takich utworów są tzw. „ wiersze na opak”. Kpiny ze zdrowego rozsądku, to ćwiczenie nie tylko intelektualne, ale również odprężenie psychiczne. Komizm sytuacyjny śmiesząc dzieci przyczynia się do ugruntowania norm etycznych i uczy właściwego postępowania.
Według J. Papuzińskiej w literaturze społeczno - obyczajowej na plan pierwszy wysuwają się sprawy wychowania emocjonalnego. Kształtowanie postaw życzliwości wobec świata, przezwyciężanie własnego egoizmu, respektowanie podstawowego postulatu humanistycznego wychowania. Książka może być tu wykorzystana jako środek oddziaływania wychowawczego. Im bardziej dana książka czerpie problemy z życia, tym żywsze reakcje moralne i emocjonalne może wywołać.
Książka wywierając wpływ na sferę emocjonalną młodych czytelników zaspakaja pewne specyficzne dla tego wieku potrzeby. Dostarcza silnych przeżyć emocjonalnych opisem wielkich przygód, daje namiastkę poczucia bezpieczeństwa i miłości. I. Słońska zwraca uwagę na znaczenie literatury przygodowej i sensacyjnej - najbardziej preferowanej przez młodzież - w spełnieniu tych potrzeb. W ten sposób książka pełni ważną funkcję kompensacyjną. Może być przyjacielem, lekarstwem na nudę, rozrywką.
Książka oddziaływuje również na estetyczną sferę osobowości człowieka. Na doznania estetyczne wpływa nie tylko treść ale także artystyczne opisy przyrody, forma artystyczna utworów wierszowanych, zawarte w książkach barwne ilustracje, które są bardzo potrzebne szczególnie dla młodego czytelnika, gdyż tłumaczą słowa tekstu na język, który jest bardziej zrozumiały dla niego, bardziej poglądowy i konkretny. Jednocześnie ilustracje budzą wiele wątpliwości i krytyki.
Dokonujące się pod wpływem literatury pięknej kształcenie wrażliwości na sztukę i piękno, służy formowaniu człowieka, jego postaw wobec życia i samego siebie, pogłębianiu jego przeżyć, wyostrzeniu zdolności spostrzegania. Literatura staje się źródłem wiedzy o tym, co ludzkie, zwiększa zakres dostępnych i znanych doświadczeń. Uwrażliwia na złożoność i wielorakość ludzkich przeżyć, w tym i estetycznych. Czytanie sprzyja wytwarzaniu więzi społecznych a przeżycia estetyczne pozwalają na bardziej wrażliwe odczuwanie spraw człowieka. Szczególną rolę w tym zakresie należałoby przypisać poezji, która niestety nie cieszy się popularnością wśród młodzieży. Przeżycia estetyczne występujące wobec poezji lirycznej mają osobisty charakter. Czytelnik musi zrozumieć znaczenie wiersza. Słowa zrozumiałe wywołują skojarzenia i wspomnienia.
Biorąc pod uwagę przedstawione wyżej wartości tkwiące w książce, można wyodrębnić szereg funkcji, które pełni literatura w życiu człowieka.
M. Walentynowicz wyodrębnia cztery podstawowe funkcje książki:
pomoc w dążeniu do dalszego kształcenia
zaspokojenie potrzeby silnych wrażeń
odprężenie, zapomnienie
przezwyciężenie samotności
Funkcja druga i trzecia sprowadza się do zaspokojenia podstawowej potrzeby każdego człowieka, a mianowicie odprężenia i rozrywki. Jest ona określana jako podstawowa funkcja książki i obejmuje w związku z tym różnorodne potrzeby czytelnika: chęć biernego odpoczynku, poszukiwanie przyjemnych doznań, chęć ucieczki od życia, odtrutki na zmartwienie, ucieczki od wysiłku, wyzwolenia się od przymusu obowiązków, jak również odpoczynku i rozrywki przez przeżycie silnych wrażeń i napięcia.
Podsumowując te rozważania można stwierdzić, że nie ma takiej dziedziny osobowości, do której nie można by trafić przez książkę. „ Literatura angażuje bowiem całą niemal psychikę ludzką, a więc sferę intelektualną, uczuciową, emocjonalną. Jeśli do tego dołączymy bezpośrednie doznania wzrokowe, biorąc pod uwagę graficzne walory ksiązki oraz poczucie rytmu, jakie daje nam melodyjne brzmienie słów, i wreszcie pobudzanie sfery przeżyć moralnych, to ciągła aktualność funkcji książki wyda nam się - przynajmniej z punktu widzenia wychowawczego - bardziej zrozumiała.
Książka jest też jednym z elementów tworzących środowisko, w jakim wzrasta i kształtuje się młody czytelnik. Jej rola w wychowaniu zależy w dużej mierze od tego, jaką pozycję zajmuje w życiu kulturalnym środowiska
Bibliografia
Czarniecki K. Książka jako czynnik oddziaływania wychowawczego na postępowanie młodzieży szkolnej. Katowice 1963
Goriszowski W. Książka a wychowanie. Katowice 1973
Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania pod red. Przecławskiej A. Warszawa 1978
Papuzińska J. Inicjacje literackie. Problemy pierwszych kontaktów dziecka z książką. Warszawa 1988
Patzerowa M. Lektura uczy bawi wychowuje. Poradnik dla nauczyciela kl i - IV. Warszawa 1973
Przecławska A. Książka w życiu młodzieży współczesnej. Warszawa 1962
Słońska I. Dzieci i książki. Warszawa 1959
Sto baśni ludowych. Opr. Kapełuś H. i Krzyżanowski J. Warszawa 1957
Suchodolski B. Aktualne zagadnienia oświaty i wychowania. Warszawa 1959
Tyszkowa M. Wychowawcze oddziaływanie literatury pięknej w okresie dzieciństwa i młodości. Kwartalnik Pedagogiczny nr 3/1974
Walentynowicz M. Podstawy czytelnictwa powszechnego. Wrocław 1970
Wojnar I. Estetyka i wychowanie. Warszawa 1964
1