1. Czym jest teoria wychowania? Teoria wychowania jako dyscyplina pedagogiczna

Teoria wychowania obok pedagogiki ogólnej, dydaktyki i historii wychowania jest jedną najważniejszych dyscyplin pedagogicznych. Zajmuje się celami, metodami, treściami i warunkami działalności wychowawczej zarówno w rodzinie, jak i placówkach oświatowych, podejmowanej podczas pracy z dziećmi i młodzieżą. Przedmiotem badań tej dyscypliny pedagogicznej jest wychowanie Powstała w sposób naturalny i nienaukowy. Spełnia wymogi naukowości ponieważ proces wychowawczy poddaje refleksji filozoficzno-pedagogicznej, badaniom weryfikującym i diagnostycznym. Istnieją trzy sposoby uprawiania teorii wychowania, które razem stosowane sprawiają, że proces wychowania jest skuteczny, należą do nich: refleksja poszukująca- metoda teoretyczna (w odniesieniu do zasobu wiedzy pedagogicznej, psychologicznej, systemów wartości i koncepcji człowieka, dorobku innych dyscyplin naukowych), badania empiryczne i diagnostyczne oraz praktyka pedagogiczna, odwoływanie się do własnych doświadczeń.

Teoria wychowania jest powiązana z innymi dyscyplinami naukowymi: psychologią społeczną, filozofią, socjologią, etyką, estetyką, biologią. Zawiera dużo wniosków i modeli teoretycznych sporządzonych w wyniki prowadzonych badań nad istotą wychowania.

Teoria wychowania jest zależna od celów wychowania i panującego systemu politycznego i ideologii w danym kraju, stąd spotkać można kilka rodzajów teorii wychowania, np. socjalistycznego, totalitarnego, religijnego, demokratycznego, liberalnego. Uniwersalna teoria wychowania nie może być zdominowana przez jedną narzuconą ideologię władzy państwowej, powinna odwoływać się do wartości uniwersalnych i ponadczasowych. Teoria wychowania powinna być otwarta na krytyczne i odmienne poglądy o wychowaniu oraz mieć elastyczne podejście do zagadnień wychowawczych.

W Polsce teoria wychowania pojawiła się w okresie powojennym. Do tego czasu przedmiot jej zainteresowań znajdował się w pedagogice ogólnej albo normatywnej, praktycznej czy opisowej. Jest nauka praktyczna, zajmuje się zatem rozwiązywaniem potencjalnych problemów wychowawczych, z jakimi stykają się w swojej pracy wychowawczej nauczyciele i rodzice.

2. Pojęcie wychowania i jego cechy

definicje

1. Uproszczone wersje definicji wychowania

• Wychowanie to celowe sterowanie procesem uczenia się człowieka, oddziaływanie na jego wszechstronny rozwój, łącznie z procesami socjalizacji i inkulturacji, działanie wywierające na niego określony cel, świadome przekształcenie jego osobowości zgodnie z przyjętą ideologią

• Celowe sterowanie procesem uczenia się

• Oddziaływanie na wszechstronny rozwój osobowości wychowanka, działania wywierające konkretny wpływ na jego dalsze życie

2. Klasyfikacja definicji wychowania wg Stefana Kunowskiego ze względu na dominujące elementy (cechy)

• Definicje prakseologiczne

Wychowanie równoznaczne z oddziaływaniem wychowawców i wychowanków, wzajemne wpływanie na siebie

• Definicje ewolucyjne

Wychowanie to proces samorzutnego rozwoju wychowanka, szczególne w wyniku nabywania przez niego doświadczenia

• Definicje sytuacyjne

Zwraca się w nich uwagę na uwarunkowania środowiskowe w procesie wychowania, łączenie z tzw. sytuacjami wychowawczymi

• Definicje adaptacyjne

Podkreślają efekty wychowania, których wyraźnym przejawem jest przystosowanie wychowanka do słusznych wymagań i oczekiwań społeczeństwa.

3. Szerokie znaczenie:

• wychowanie skoncentrowane na rozwoju umysłowym i uczuciowym jednostki, jak również na sferze jej motywacji i konkretnych działań.

• Wychowanie utożsamiane jest z kształtowaniem/rozwijaniem osobowości pod względem wszystkich jej cech (intelektualnych, emocjonalnych i wolicjonalnych (chcenia), dokonanie konkretnych zmian w osobowości wychowanka z uwzględnieniem przekonań, postaw i wartości, tak aby przygotować go do życia w społeczeństwie.

4. węższe znaczenie:

• wychowanie to kształtowanie charakteru jednostki, w którym stała, silna, samodzielna, przedsiębiorcza i praktyczna wola nakierowana jest na cele wartościowe - moralne. Wychowanie takie sprzyja konstruktywnym przeżyciom emocjonalno-motywacyjnym jednostki oraz jej postawom i zachowaniom społecznie i moralnie pożądanym.

• Złożony, dynamiczny układ wzajemnych oddziaływań - odbioru i nadawania, wywieranie wpływu w relacjach wychowawca-wychowanek w celu zrealizowania w sposób trwały jakiegoś projektu nauczania

• Oddziaływanie dorosłych na tych, którzy jeszcze nie dojrzeli do życia w społeczeństwie

Inne definicje wychowania

5. Wg A. Guryckiej

Wychowanie jako dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych, instytucjonalnych, interpersonalnych, bezpośrednich i pośrednich wywołujących zmiany w osobowości człowieka tym oddziaływaniom poddawanego.

6. Wg Emila Durkheima

Wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te które jeszcze nie dojrzały do życia społecznego. Wychowanie to intencjonalne kształtowanie osobowości dokonywane w ramach stosunku wychowawczego między wychowawcą i wychowankiem, według przyjętego w grupie ideału wychowawczego.

7. Wg Romany Miller

Wychowanie to interwencja w dialektyczny stosunek człowieka i świata, regulująca ich wzajemne stosunki za pomocą twórczego współdziałania dotyczącego rozwoju jednostki i społeczeństwa.

8. Wg Romana Schulza

Wychowanie to planowana aktywność człowieka, zorientowana na osiągnięcie pewnych celów, pożądanych i trwałych zmian w osobowości ludzi.

9. Wg Heliodora Muszyńskiego

Wychowanie jako sterowanie procesami socjalizacyjno - enkulturacyjnymi oraz uczenia się jednostek podporządkowane celom kształtowania określonych dyspozycji osobowościowych.

Cechy wychowania

1. Złożoność

Zależność wychowania od wielu czynników

• Wielorakie uwarunkowania wychowania: zewnętrzne i wewnętrzne.

Zewnętrzne uwarunkowanie: oddziaływania wychowawcze

Wewnętrzne uwarunkowania: osobiste przeżycia i doświadczenia,

• Wychowanie procesem adaptacji do obowiązujących norm postępowania. Wychowanie to nie tylko przekazywanie, nabywanie i stosowanie tego typu norm. Polega ono na asymilacji i akomodacji norm. Złożoność wychowania jawi się w zapamiętywaniu, rozumieniu pożądanych wychowawczo norm oraz w pełnej ich akceptacji i uwewnętrznianiu (uczynieniu z nich przewodniej idei w życiu codziennym wychowanka)

Asymilacja norm - przyswajanie nowych norm, które podlegają pewnemu przeobrażeniu pod wpływem norm uprzednio poznanych mniej lub bardziej uwewnętrznionych (uznanych za własne)

Akomodacja norm - przystosowanie się norm uprzednio poznanych do norm dopiero nabytych

2. Intencjonalność

świadomość celów wychowania.

• Wychowawca (też rodzic) jest świadomy celów jakie chce realizować w zaplanowanej działalności wychowawczej.

• Wszechobecność celów wychowania. Oprócz naturalnego i spontanicznego wychowania nie rezygnuje się ze świadomego uświadamiania celów wychowawczych.

3. Interakcyjność

Proces wychowawczy jest tym skuteczniejszy, im większa aktywność i usamodzielnienie wychowanka, to współdziałanie wychowawcy i wychowanka na zasadzie wzajemności.

• Wychowanie to zawsze relacja między wychowankiem i wychowawcą. Współdziałanie odbywa się na zasadzie wzajemności (dochodzi do sprzężenia zwrotnego, wychowawca wpływa na ucznia i odwrotnie)

• Wychowanek musi być aktywny, powinien zareagować na wpływy wychowawcze a nie tylko je odbierać. Uznawany jest za równoprawnego partnera w procesie wychowawczym.

• Wysokie wymagania wobec wychowawcy; musi wyzwolić aktywność w uczniu, stale mobilizować do pracy nad sobą,

• Umożliwienie wychowankowi kontaktów z innymi ludźmi, głównie z rówieśnikami.

4. Relatywność

Na wychowanka oddziałuje nie tylko wychowawca, ale całokształt otoczenia

• Trudności w przewidywaniu skutków wychowania. Przewidywania mają charakter hipotetyczny. Np. czy można kształtować osobowość w sposób planowy? niekoniecznie, ponieważ z natury jest ona w ciągłym rozwoju i poddawana przeróżnym wpływom z zewnątrz.

• Złożoność uwarunkowań rozwoju wychowanków. Na rozwój człowieka nie wpływa tylko praca pedagogiczna wychowawcy. Ważną rolę odgrywają dom, szkoła, rówieśnicy, środki masowego przekazu (procesy socjalizacji i inkulturacji)

5. Długotrwałość

Ciągłość i systematyczność wychowania

• Edukacja permanentna, każdy człowiek podlega przemianom swoje osobowości przez całe życie. Nie tylko dzieci i młodzież, ale i dorośli podlegają wychowaniu. Współcześnie dla dorosłych organizuje się np. szkolenia w rozwoju sferze osobowości i kontaktów interpersonalnych.

3. Wychowanie jako oddziaływanie bezpośrednie (dyrektywne) lub pośrednie

Wychowanie może wywoływać bezpośredni lub pośredni wpływ na rozwój dziecka i młodzieży, wywoływać bezpośrednią lub pośrednią interwencję w rozwój zgodnie z założonymi celami wychowawczymi. Oba sposoby wychowania wzajemnie się nie wykluczają. W praktyce pedagogicznej nie występują w czystej postaci, najczęściej nakładają się na siebie, z reguły wychowanie bezpośrednie (dyrektywne) przeważa w stosunku do pośredniego (niedyrektywnego).

1. Wychowywanie dyrektywne /bezpośrednie/ przedmiotowe/socjologizm ( wychowanie jako dokonywanie zmian w rozwoju wychowanków)

Oddziaływanie bezpośrednie (dyrektywne) - z góry ukierunkowana interwencja w rozwój człowieka, jego osobowość, oddziaływanie zewnętrzne na wychowanka, popierane przez zwolenników socjologizmu, przedstawiciel E. Durkheim, Herbart., szkoła tradycyjna

• Dominacja nauczyciela, który jest autorytetem i wyrocznią

• Dziecko jest bierne, podporządkowane

• Przekazuje się wiedzę encyklopedyczną, odtwórczą

• Stosowanie metod podawczych, oglądowych w nauczania

• Metody manipulacyjne w wychowaniu (nagradzania i karania)

1. Dokonywanie pożądanych i możliwie trwałych zmian w rozwoju wychowanków dokonywane przez osoby dorosłe, które realizują określone cele wychowawcze. Wychowanie odbywa się bez udziału samych wychowanków lub z ograniczonym ich udziałem.

2. W dyrektywnym, kierunkowym wychowaniu, dzieci są „tworzywem pracy pedagogicznej”, traktowane są przedmiotowo, podlegają procesowi manipulacji, nauczyciel stoi nad uczniem, pomija się naturę wychowanka i jego osobowość.

3. W wychowaniu dyrektywnym stosuje się strategię oddziaływań wychowawczych (technologii oddziaływań wychowawczych) opartej na stosowaniu z góry zaprogramowanych metod bezpośredniego wywierania wpływu na wychowanków. Chodzi w niej o przekształcenie materiału w społecznie użyteczny produkt (materiałem jest dziecko). Cała odpowiedzialność za wychowanie i rozwój spoczywa na rodzicach i nauczycielach, wychowankowie są z niej zwolnieni, nie uczestniczą w tym procesie, są nieaktywni, jest brak interakcji między dorosłymi a dziećmi.

2. Wychowanie niedyrektywne/pośrednie/podmiotowe/naturalizm

(wychowanie jako wspomaganie w rozwoju wychowanków)

Oddziaływanie pośrednie, niejako od wewnątrz, tj. poprzez okazywanie głębokiego szacunku dla spontanicznego rozwoju wychowanka, nieprzeszkadzanie mu w rozwoju, popierane przez zwolenników naturalizmu, (przedstawiciele J.J. Rousseau, Ellen Key, Hubertus von Schoenebeck (wyznawca antypedagogiki, ur. 1947 r.), J. Dewey - szkoła aktywna tzw.” nowe wychowanie”

• Potrzeby dziecka są najważniejsze

• Relacje oparte na wzajemnym szacunku, wychowawca = wychowanek

• Dziecko aktywne

• Wiedza praktyczna, twórcza

• Dydaktyka myślenia

• Metody nauczania - poszukująca

• Motywacja pozytywna, system nagradzania

1. Wspomaganie dzieci w rozwoju społecznym i moralnym przy uwzględnieniu naturalnego i spontanicznego rozwoju dzieci. Odpowiedzialność za wychowanie i rozwój ponoszą rodzice, nauczyciele i wychowankowie. O pomyślności wychowania decyduje nie technologia oddziaływań wychowawczych, a mobilizacja i aktywizacja wychowanków do osobistego zaangażowania w proces samowychowania, tj. samorealizacji, pracy nad sobą, dokonywaniu pozytywnych zmian w osobowości , zachowaniach i postawach wobec innych.

2. Brak pewności o pomyślności prowadzonych działań wychowawczych, ponieważ nie tylko osoba wychowująca ponosi za nie odpowiedzialność

3. W wychowaniu niedyrektywnym od wychowawcy wymaga się w odróżnieniu od wychowania dyrektywnego większego przygotowania pedagogicznego. Obowiązki wychowawcy:

• Współpraca i współdziałanie wychowawców z wychowankami

• Mobilizacja wychowanków do pracy nad samym sobą

• Mobilizacja do aktywności do życia w społeczeństwie

• Uczestnictwo w radościach i smutkach

• Szczere i otwarte rozmowy z wychowankami

• Wspomaganie w rozwoju tkwiących w wychowankach możliwości

4. Cele wychowania

Cele jakie zamierza się realizować w procesie wychowawczym, to postulowany stan osiągany
w wyniku oddziaływań wychowawczych. Celami taki są tzw. standardy wychowawcze, wskazujące na społeczne i moralne zachowania, postawy i cechy osobowości wychowanków.

Cele wychowania to pożądane i oczekiwane zmiany jakie pod wpływem stosowania odpowiednich metod, środków i warunków, kształtują się w osobowości wychowanków w postaci postaw, poglądów i innych cech osobowości.

Cele wychowania są wyrazem określonych wartości, w imię których są głoszone. Aby ideał wychowawczy był właściwy powinien być zgodny z ogólnoludzkimi wartościami. Preferowane są takie cele wychowania, które są w zgodzie z wartościami uniwersalnymi (altruizm, sprawiedliwość, tolerancja, poczucie odpowiedzialności, wolność) i etycznymi (transcedentalna triada: prawda, dobro, piękno) oraz mają swoje uzasadnienie w normach moralnych, dotyczących:

• Biologicznego istnienia: nie zabijaj

• Godności: poczucia własnej wartości, niezależności, wolności, wolności w sensie braku przymusu zewnętrznego jak i dobra osobistego

• Zaufania : nie kłam, nie kradnij

• Sprawiedliwości: każdemu wg jego potrzeb, zasług

• Wobec konfliktów społecznych w wymiarze międzyosobniczym i międzygrupowym

(Są to rodzaje norm moralnych wg Marii Ossowskiej)

Ponadto cele wychowania powinny być uzasadnione także w prawie naturalnym, w odniesieniu do poczucia obowiązku moralnego jednostki, powinny być obwarowane nakazem moralnym i sumieniem.

Wyróżniamy cele wychowania zwerbalizowane (formalne, instytucjonalne): w szkole, w placówkach oświatowych, na użytek wychowawcy oraz cele wychowania niezwerbalizowane(autonomiczne): to te, które wychowanek uważa za własne, w naturalnym środowisku wychowawczym, jakim jest rodzina. Zwykle zwerbalizowane cele wychowania przebiegają w aspekcie rozwojowym, społecznym, kulturowym i religijnym.

• ^{Cele wychowania w aspekcie rozwojowym (biologicznym)}

^{Wspomaganie dzieci w rozwoju fizycznym i psychicznym. Opiekuńcza funkcja wychowania. Głównym zadaniem wychowania są: ochrona wychowanka przed wpływami, które mogą zakłócić jego rozwój psycho-fizyczny i zapewnienie naturalnego przebiegu wychowania (zgodnego z wrodzonymi predyspozycjami).}

^{Ochrona przed wpływami z zewnątrz nie oznacza ich wykluczenia, a minimalizację wpływów negatywnych (czynniki stresogenne, frustracja), które mogą blokować naturalny rozwój.}

• ^{Cele wychowania w aspekcie społecznym}

^{Celem jest przystosowanie wychowanka do warunków i sytuacji w jakich przyjdzie mu żyć. Nauczenie wychowanków konstruktywnego naśladownictwa wzorów postępowania, wzmacnianie i pogłębiania stosunków -relacji wychowanków z wychowawcami.}

• ^{Cele wychowania w aspekcie kulturowym}

^{Przyswojenie przez wychowanków materialnego i duchowego dorobku ludzkości, wewnętrzne wzbogacenie swojej osobowości. Wyzwalanie ciekawości i zainteresowania w wychowanków by zwiększyć ich zaangażowanie.}

• ^{Cele wychowania w aspekcie religijnym}

^{Założenie, że człowiek wymaga wsparcia nie tylko ze strony natury, społeczeństwa i kultury, lecz również ze strony religii.}

Klasyfikacja celów wychowania

Wg A. Guryckiej:

• Kreatywne (wykształtować coś, wywołać, np. nowe zachowanie)

• Optymalizujące (zwiększyć, wzmóc, poszerzyć, np. wrażliwość)

• Minimalizujące (osłabić, ograniczyć, np. agresję)

• Korekcyjne (przekształcić, zmienić, np. postawę)

Cele krótko- i długoterminowe

Cele krótkoterminowe dotyczą celów konkretnych, np. zobowiązania ucznia, dziecka: odrabianie lekcji, punktualność, utrzymanie porządku w swoim pokoju, oglądanie TV w granicach rozsądku.

Ich osiągnięcie często jest warunkiem osiągnięcia celów długoterminowych.

Cele długoterminowe dotyczą celów naczelnych, czyli przyswajania dzieciom wartości uniwersalnych i ponadczasowych, dotyczą ogólnych cech osobowości wychowanka, jak odpowiedzialność, dobroduszność, prawdomówność, rzetelność, uczciwość, prawość.

Zdarza się ze cele krótko- i długoterminowe nie łączą się ze sobą lub nawet wykluczają.

Cele wychowania w świetle trzech nurtów w moralności

• Nurt mądrości życiowej

• W wychowaniu dążyć do umacniania wśród wychowanków odporności psychicznej na różne niespodziewane sytuacje życiowe

• Konieczność przynoszenia ulgi w ludzkim cierpieniu (lęk przed śmiercią, przezywanie bólu, strata bliskiej osoby). Celem jest asekurowanie się przed cierpieniem i nabywanie umiejętności bezbolesnego jej znoszenia

• Nie przywiązywać się do rzeczy materialnych bo można je stracić

• Nurt perfekcjonistyczny

• Koncentrowanie się na samodoskonaleniu się wychowanków, wewnętrznym wzbogacaniu się

• Troska o własną doskonałość, dążenie do doskonałości przejawiające się w walce ze swymi skłonnościami i rozwijaniu cech wartościowych

• Człowiek dążący do własnej doskonałości musi skupić się na sobie i swoim wnętrzu

• Odnoszenie się do autorytetów

• Nurt społeczny

• Kształtowanie postawy wrażliwej na krzywdę społeczną i zaangażowanie się pomnażaniem dobra wspólnego

• Nacisk na kształtowanie postawy prospołecznej, gotowej do aktywnego współżycia i współdziałania w ramach określonej grupy społecznej

• Osiąganie celów wspólnych

Najbliższy współczesnym modelom wychowania jest nurt społeczny. W nim odzwierciedlenie znajdują wartości: altruizm, tolerancja, miłość, odpowiedzialność. W dwóch pozostałych nurtach w moralności wartości te występują w ograniczonym zakresie, ponieważ kładzie się w nich nacisk na zwielokrotnienie dobra jednostkowego, a nie wspólnego (asekuracja, samodoskonalenie się). Cele wychowania w społecznym nurcie w moralności nastawione są na wspomaganie innych, solidarność i dlatego stanowią ważne kryterium preferowania istotnych dla współczesności celów wychowania.

Podsumowanie celów wychowania:

Cele wychowania są konsekwencją intencjonalnego charakteru wychowania i wytyczają jego kierunek. Formułowanie celów wychowania jest konieczne zarówno w społeczeństwie tradycjonalistycznym, jak i współczesnym. Wymaga to kompromisu między środowiskami w danej społeczności i odwołaniem się do wartości uniwersalnych. Każde środowisko ma swoją hierarchię celów. Cele zawsze muszą być dostosowane do zaistniałej sytuacji wychowawczej, odpowiadać realiom życia wychowanków, ich potrzebom psychospołecznym. Muszą być wiarygodne, tj. odbierane za naturalne a nie narzucone w sztuczny sposób z zewnątrz. Ważny jest współudział wychowanków w formułowaniu celów, wówczas przybierają charakter autonomiczny. Należy pamiętać, że nadmiar celów powoduje dezorientację, cele tracą na wartości, co prowadzi do realizacji ich w poczuciu przykrego obowiązku.

5. Czym jest wartość? definicje wartości

Prymat wartości nad celami wychowania

Występuje brak zgodności co do terminu wartość, istnieje wiele definicji, np.:

• Wartość to wszystko warte, godne o co warto zabiegać

• Wartość to zainteresowanie jakim obdarza się przedmiot

Wartość w teorii wychowania rozumiana jako wszystko to, co jest cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz ze wszech miar pożądane, łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi cel ludzkich dążeń. Wartość stanowi podstawę do uznawania czegoś za dobre-złe, prawdziwe-fałszywe, pikane-brzydkie, niezależne-zniewolone. Zatem może mieć wydźwięk pozytywny lub negatywny.

Z pedagogicznego punktu widzenia, interesujące są wartości pozytywne, szczególnie wartości uniwersalne i ponadczasowe. Przyjmuje się, że istnieje obiektywno-subiektywny (przedmiotowo-podmiotowy)charakter wartości, czyli wartość ma w sobie coś istniejącego niezależnie od osoby oceniającej i coś przez nią zdeterminowanego. Według relacjonizmu, wartości istnieje obiektywna natura wartości, ale jest uzupełniana o stosunek człowieka (podmiotu) do przedmiotu.

Obiektywistyczna teoria wartości:

Wartość jako właściwość przedmiotów, istniejąca niezależnie od tego jak ludzie ja oceniają. Są autonomiczne i zewnętrzne w stosunku do wypowiadanych o nich ocen. Ludzie starają się postępować w zgodzie z nimi i niczego w nich nie zmieniając. Wartości te maja charakter absolutny i powszechny, np. dobro, prawda, piękno.

Subiektywistyczna teoria wartości:

Wartości istnieją w zależności od potrzeb, pragnień i dążeń człowieka. Są wytworem ocen i wyrazem subiektywnych doznań.

Z wychowawczego punktu widzenia ważna jest obiektywna natura wartości, ponieważ jest sta stała, niezmienna i trwała. Nie należy bezkrytycznie hołdować teorii subiektywistycznej ani relacjonizmowi, bo prowadzi to do negowania trwałego charakteru wartości.

• Wartości wychowania wg R. Jedlińskiego

1. Transcendentne (Bóg, świętość, wiara, zbawienie)

2. Uniwersalne (dobro prawda)

3. Estetyczne (piękno)

4. Poznawcze (mądrość, wiedza)

5. Moralne (braterstwo, godność, honor, miłość, sprawiedliwość, skromność, )

6. Społeczne (demokracja, praworządność, patriotyzm)

7. Witalne (sił, zdrowie, życie)

8. Pragmatyczne (praca, spryt, talent)

9. Prestiżowe (kariera, pieniądze, władza, majątek)

10. Hedonistyczne (zabawa, radość, seks)

Rola wartości w wychowaniu

Wychowanie do wartości w świecie współczesnym zapobiega destruktywnym wpływom współczesnej cywilizacji, ochrania przed postępującą sekularyzacją życia. W świecie pluralistycznym i wielokulturowym zachodzi konieczność wychowania w obecności wartości, aby społeczeństwa nie zgubiły się w gąszczu różnych poglądów. Wartości uniwersalne stają się podstawowym przedmiotem wychowania - prawda, dobro, piękno. W zgodzie z nimi pozostają niektóre wartości obyczajowe, moralne, religijne i poznawcze. Dla osób wierzących wartości uniwersalne wynikają z Dekalogu.

Postępowanie w zgodzie z wartościami uniwersalnymi udoskonala wewnętrznie jednostkę.

Wartości materialne w wychowaniu mają drugorzędne znaczenie. Z reguły musza ustępować wartościom moralnym, ważniejsze jest „być” niż „mieć”.

Dlaczego preferuje się wartości uniwersalne?

• Dla dzieci są trudniejsze do przyswojenia niż materialne

• Wyzwalają u dzieci potrzeba bycia użytecznym dla innych

• Dzięki internalizacji (uwewnętrznianiu) wartości moralnych właściwego wymiaru nabierają uznane przez młodych wartości materialne

• Przyswojenie tych wartości umożliwia przeciwstawianie się konsumpcyjnemu sposobowi życia

• Preferowanie wartości moralnych nadają głębszego sensu życiu, chronią dzieci przed chaosem moralnym

Wartości preferowane w wychowaniu

1. Altruizm; niesienie pomocy innym, świadome okazywanie troski innym, bezinteresowne i dobrowolne świadczenia na rzecz innych

2. Tolerancja; skłonność do zgody na myślenie, działanie, uczucia inne niż nasze. Uznawanie prawa innych ludzi do wyrażania własnych poglądów i używania własnych sposobów postępowania pod warunkiem, ze nie zagrażają dobru wspólnemu i godności osobistej jednostki, nie ograniczają jej wolności. Tolerancja nie oznacza akceptacji zła, należy przeciwstawiać się złu.

3. Odpowiedzialność, definicja wg Romana Ingardena: z odpowiedzialnością mamy do czynienia w 4 sytuacjach życiowych, gdy:

• ktoś jest za coś odpowiedzialny

• ktoś podejmuje odpowiedzialność za coś z własnej inicjatywy

• ktoś jest pociągany za coś do odpowiedzialności

• ktoś działa odpowiedzialnie

przez rozumienie odpowiedzialności wg Ingardena pojmuje się ponoszenie odpowiedzialności, podejmowanie odpowiedzialności, pociąganie do odpowiedzialności, działanie odpowiedzialne.

• W innym podejściu do odpowiedzialności, pojmuje się ją jako zobowiązanie jednostki, aby wypełniła nałożone na nią obowiązki w sposób w miarę swych możliwości najlepszy.

• Kolejne podejście zakłada umiejętne spełnianie potrzeb drugiej osoby, w taki sposób aby nie pozbawiać jej umiejętności zaspokajania własnych potrzeb.

• W ujęciu ogólnym, odpowiedzialności to : świadome i dobrowolne zobowiązanie ponoszenia odpowiedzialności za swoje czyny

Odpowiedzialność moralna wiąże się z poczuciem wyrzutów sumienia, wstydu, rozżalenia na skutek niespełnienia czynów zgodnych z zasadami i normami moralnymi. Odpowiedzialność moralna za swoje czyny poddaje się kontroli własnego sumienia.

Dzięki odpowiedzialności, możliwe jest poprawne współdziałanie i współżycie ludzi,

4. Wolność, jest warunkiem postępowania moralnego. Jest wartością uniwersalną i ponadczasową. Aby poczuć się prawdziwie wolnym trzeba mieć możliwość samookreślenia się. Należycie używana, czyli w zgodzie ze wszystkimi innymi wartościami moralnymi, jest wyrazem dojrzałości moralnej. Jest fundamentem człowieczeństwa.
   Wolność może być „od czegoś” i „ do czegoś”:

• Wolność od czegoś (wolność negatywna): uwolnienie się od uwarunkowań zewnętrznych, np. od kontroli z zewnątrz, samokontroli. Czasami bywa zgubna, ponieważ prowadzi do stawiania oporu wobec wartościom podstawowym i powszechnie uznanemu porządkowi publicznemu.

• Wolność do czegoś (wolność pozytywna) : realizowanie pożądanych społecznie i moralnie celów, ideałów. Z pedagogicznego punktu widzenia, wolność do czegoś jest godna nauczania.

Wychowanie do wolności jest ważna z pedagogicznego punktu widzenia. Dzieci maja się nauczyć, przestrzegania niezbywalnych praw przysługujących każdej jednostce (prawo do życia, pracy, szczęścia, do własnych przekonań, decydowania o wychowaniu własnych dzieci, itp.)

5. Sprawiedliwość: gotowość do oddania każdemu tego, co mu się należy, to także przestrzegania prawa i równe traktowanie. Dzięki niej można zachować ład społeczny.

• Sprawiedliwość wymienna: każdemu to samo. Nie sposób zaspokoić wszystkich w jednakowy sposób, ważne są okoliczności i warunki zdarzenia.

• Sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna): każdemu według jego zasług.

W wychowaniu obie sprawiedliwości są ważne, ale więcej uwagi przypisuje się sprawiedliwości rozdzielczej.

6. Wychowanie a socjalizacja i inkulturacja

O prawidłowym i pełnym rozwoju człowieka decydują wychowanie, socjalizacja i inkulturacja, które wzajemnie się uzupełniają i wzbogacają.

Z wychowaniem współwystępują procesy socjalizacji i inkulturacji, samo wychowanie nie jest jedynym czynnikiem warunkującym rozwój człowieka. Mimo, że socjalizacja i inkulturacja nie są procesami celowego oddziaływania, mają ogromny a czasem nawet większy niż wychowanie wpływ na rozwój i osobowość człowieka.

Socjalizacja to kształtowanie osobowości społecznej, nabywanie społecznej dojrzałości, to proces wchodzenia jednostki w życie społeczne, adaptowanie do warunków środowiskowych w jakich przyszło jej żyć.

Wpływ socjalizacji na wychowanie

Dzięki niej powstaje więź społeczno - emocjonalna między wychowankami a opiekunami, zwana w psychologii przywiązaniem.

Obecnie kultura popularna/masowa, będąca czynnikiem socjalizacji ma w dużej mierze negatywny wpływ na proces wychowawczy, ponieważ odchodzi od wartości uniwersalnych ponadczasowych na rzecz kultury konsumpcji, kultury instant (wszystko natychmiast), kultu ciała i seksualności, mieszania się rzeczywistości z wirtualną, głęboko pojętą globalizacją i kultem sukcesu, który kształtuje egoistyczne postawy.

Inkulturacja oznacza przejmowanie dziedzictwa kulturowego wcześniejszych pokoleń, czyli całokształtu materialnego i duchowego dorobku ludzkości. To proces uczenia się kultury, wrastania w nią lub też proces kulturowego przystosowania. Inkulturacja to proces wchodzenia przez jednostkę w życie kulturalne danego społeczeństwa, dzięki czemu jednostka staje się jego integralną częścią.

Wpływ inkulturacji na wychowanie

Jej wpływom podlegają wszyscy w różnym stopniu. Odgrywa doniosłą rolę w rozwoju osobowości, następuje internalizacja (uwewnętrznianie) związanych z nią wartości kulturowych.

Co różni wychowanie od socjalizacji i inkulturacji?

Podobieństwa:

• Adaptacja do kultury i społeczeństwa. Pomagają dostosować się do wymagań stawianych przez społeczeństwo i kulturę

• Wprowadzają człowieka w życie społeczno-kulturalne

• Inne wspólne cechy: złożoność, interakcyjność, relatywność, długotrwałość

Różnice:

• Wychowanie jest świadomą i celową interwencją w rozwój i osobowość człowieka, jest procesem zawsze z góry przewidzianym, zaplanowanym. Socjalizacja i inkulturacja pozbawione są intencjonalności w wywieraniu wpływu na dzieci, młodzież i dorosłych. Są procesami bezdecyzyjnymi i niesterowanymi. Działają zazwyczaj bezwiednie i niezależnie od woli wychowanków, występują jako zjawiska współtowarzyszące wychowaniu.

• Wychowanie, socjalizacja i inkulturacja są procesami długotrwałymi, jednak wychowanie występuję czasami z przerwami, natomiast socjalizacja i inkulturacja są procesami nieustannymi.

7. Wychowanie a opieka

Mimo, ze opieka i wychowanie mogą występować oddzielnie, to istnieje ścisły związek między nimi. Działalność opiekuńcza to nie tylko świadczenie usług medycznych, rzeczowych, ale także emocjonalnych. Opieka i wychowanie wzajemnie się przeplatają w takim stopniu, że można mówić o procesie opiekuńczo -wychowawczym, bez wyodrębniania jego oddzielnych stron. Opieka i wychowanie są niezbędne szczególnie w życiu małych dzieci.

Opieka - zaspokajanie pilnych potrzeb człowieka, któremu trudno byłoby je samemu zaspokoić lub który w ogóle pozbawiony jest takiej możliwości.

• Wychowanie i opieka wg Janiny Mociaszkowej

Opieka nie dotyczy tylko wypełniania świadczeń materialnych, ale psychiczno-emocjonalnych: rozmulenie potrzeb drugiego człowieka, empatia, wspieranie w samorealizacji i samowychowaniu. Wobec dzieci i młodzieży opieka potrzebna w celu wyzwalania w nich aktywności na rzecz samodzielnego zaspokajania swych potrzeb. Opieka i wychowanie idą w parze szczególnie w zakresie rozwoju społeczno-moralnego i kulturalnego wychowanków oraz podczas pełnienia prze wychowawcę funkcji profilaktycznej, kompensacyjnej, resocjalizacyjnej, rehabilitacyjnej.

• Wychowanie i opieka wg H. Radlińskiej

We wszystkich czynnościach opiekuńczych odbywa się akt wychowawczy, zatem jest związek między wychowaniem i opieką. Skuteczne wychowanie pozbawione jest przesadnego interwencjonizmu, jest procesem wspomagania dzieci w ich naturalnym i spontanicznym rozwoju. Opieka jest przydatna tam, gdzie pojawiają się dla tego rozwoju niekorzystne zjawiska, np. choroby, zaburzenia psychofizyczne, złe przyzwyczajenia, braki w sprawności i wykształceniu, samotność.

Zakres opieki jest szeroki jak w przypadku wychowania, dotyczy dzieci, młodzieży i dorosłych.

Opieka uczestniczy w procesie wychowawczym. Opieka bez wychowania przeradza się w „dawanie” ponad miarę, czyli bierne wyczekiwanie, brak aktywności i samodzielności wychowanków.\

Różnice między wychowaniem i opieką

• Opieka w okresie niemowlęcym dominuje nad wychowaniem

• Opieka zapewnia ciągłość istnienia gatunku ludzkiego jako wartości fundamentalnej dla życia, a wychowaniu zapobiega się głównie o zachowanie i przekazywanie szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego pokoleń

• Różnice dotyczą wartości opieki i wychowania. Wartości opieki wynikają z biopsychicznej natury człowieka, zawierają się w realnej osobie, mają charakter pierwotny i fundamentalny (zachowanie życia, zdrowia, rozwój możliwości) oraz trwały - ponadczasowy (nie ulegają ideologiom, systemom społeczno-kulturowym). Z kolei wartości w wychowaniu mają społeczno-kultury rodowód, mieszczą się w postulowanym modelu i systemie wychowawczym, są zmienne i przemijające (kształtuje je czas, ideologia i warunki społeczno-kulturowe).

(Wartości opieki i wychowania wg Z. Dąbrowskiego)

8. Dziedziny wychowania

1. Wychowanie moralne

• Wywieranie wzmożonego wpływu na zachowania i postawy dzieci zgodne uznawaną moralnością. Ma na celu rozwój moralny dzieci, zapoznanie z obowiązującymi powszechnie wartościami i normami moralnymi, wzorami zachowań i postaw. Wychowanie moralne uczy występowania w obronie powszechnie uznawanej moralności, w tym wartości uniwersalnych i ponadczasowych. Ponadto umożliwia uwewnętrznienie norm i wartości moralnych, czyli przyjęcia ich jako swoich i kierowania się nimi w codziennym postępowaniu. Uczy wrażliwości moralnej i postępowania moralnego

• Dwa nurty wychowania moralnego:

• Znaczenie opisowe (naturalne)

Zapoznania młodzieży z różnymi sposobami postępowania moralnego bez sugerowania jednoznacznej oceny. Rozwijanie świadomości moralnej, czyli rozumienia problemów moralnych, doskonalenie umiejętności racjonalnego uzasadniania norm, wartości i posługiwania się przy tym językiem etyki i psychologii. Od nauczyciela, rodzica wymaga się nie ujawniania swojego stanowiska moralnego, zwłaszcza wobec kontrowersyjnych problemów. Celem nauczyciela jest wywołanie dyskusji na problematyczne zagadnienie.

• Znaczenie oceniające (normatywne)

Celem jest zapoznanie dzieci i młodzieży z normami, wartościami, ideałami moralnymi, których przestrzeganie skutkuje bycie moralnie dobrym. Zakłada się, że to rodzice, wychowawcy, nauczyciele wiedzą co jest moralnie dobre, a co złe, stąd też przekazywane przez nich dzieciom normy uważa się dla nich za obowiązujące. Naczelnym zadaniem dorosłych jest utwierdzenie podopiecznych w przekonaniu, że jedynie słuszna moralność, to ta którą im się wpaja. Jest to moralność narzucana z zewnątrz, wymagająca pełnej akceptacji i zgodnego z nią postępowania.

W praktyce pedagogicznej trudno określić, która z wersji wychowania moralnego jest lepsza. Nie sposób opowiedzieć się tylko za jednym sposobem wychowania. Najlepszym rozwiązaniem byłoby połączeniu obu możliwości w taki sposób, by dla dzieci do 10 roku życia zastosować wychowanie moralne oceniające, gdyż dzieci te są w fazie rozwoju moralnego, skłaniającej się wyraźnie do uznawania za słuszne norm i wartości podzielanych przez dorosłych, z kolei w stosunku do młodzieży lepiej opowiedzieć się za opcją wychowania opisowego, gdyż znając kanon norm i wartości moralnych same skonstruują swoje poglądy moralne.

• Sposoby wychowania moralnego

• Metody tradycyjne: zaplanowane zabawy, dawanie dobrego przykładu, umożliwienie dzieciom wykonywania zadań zgodnie z obowiązującymi normami, metoda perswazji, komentowanie faktów z różnych dziedzin życia, należy unikać formalizmu.

• Metoda klaryfikowania wartości: polega na uświadamianiu sobie własnych uczuć w związku z rozpoznawanymi wartościami. O tym jaką wartość jednostka uznaje za słuszną decyduje ona sama na podstawie bliskości uczuciowej wobec danej wartości. Nie ma wartości samych w sobie, tylko przysługuje im względna ważność, „widzi mi się” jednostki. Metoda ta jest bliska relatywizmowi moralnemu.

• Metoda rozumowania moralnego: dyskusja, analiza nad wybranymi zagadnieniami, próba rozwiązania problemu moralnego, liczy się siła argumentów, a nie „widzi mi się” jednostki. Metoda ta sprzyja wzmocnieniu świadomości moralnej wychowanków i rozumieniu przez nich swoich powinności i obowiązków moralnych.

2. Wychowanie estetyczne

kształcenie do sztuki, rozwijanie wrażliwości na piękno i kulturę, wielostronny rozwój, obejmujący sferę emocji intelektu i moralności. To kształcenie osobowości człowieka w sferze wrażliwości oraz oddziaływanie na sfery: intelektualną, moralno-społeczną (wpływ sztuki na poglądy i przekonania człowieka)oraz pobudzanie wyobraźni i dyspozycji twórczych.

Wychowanie estetyczne przejawia się w wychowaniu literackim, plastycznym, muzycznym, w dziedzinie sztuki, teatru, kina, telewizji.

3. Wychowanie seksualne - wychowanie do życia w rodzinie

ogół oddziaływań zmierzających do kształtowania u dzieci i młodzieży postawy szacunku, tolerancji, odpowiedzialności wobec przedstawicieli płci odmiennej oraz takich uczuć wzajemnych (jak miłość), które są warunkiem wytwarzania się prawidłowych relacji między obiema płciami. To kształtowanie pożądanych społecznie i moralnie postaw wobec seksualności człowieka, w tym zwalczanie konsumpcyjnego traktowania seksu.

• Wychowanie seksualne w największej mierze spoczywa na rodzicach i od dzieciństwa powinno być realizowane. W rzeczywistości szkolnej prowadzone są specjalne obowiązkowe zajęcia „wychowanie do życia w rodzinie”.

• Potrzeba wychowania seksualnego w szkole:

• szczególnie ważne jest w okresie dojrzewania płciowego

• z uwagi na wzrastającą liczbę nieletnich matek

• by zapobiec chorobom zakaźnym

• by zminimalizować w otoczeniu dziecka występowanie zwulgaryzowanych informacji na temat seksualności

• by przeciwstawić się brakom w wychowaniu seksualnym prowadzonym przez nieprzygotowanych pedagogicznie i nie mających odwagi do podjęcia rozmów rodziców

• przygotowanie młodzieży do życia seksualnego w pełnej odpowiedzialności

• wady wychowania seksualnego

• brak kompetentnych nauczycieli i programów nauczania

• przygotowanie do życia seksualnego w sensie biologicznie bezpiecznym - (antykoncepcja, sposoby przerywania ciąży, techniki współżycia), pominięcie kwestii odpowiedzialności za podjęte życie seksualne)

4. Wychowanie patriotyczne:

świadome i celowe oddziaływanie na dzieci z zamiarem kształtowania postawy patriotycznej, nauczenia ich miłowania własnej ojczyzny i solidarności z własnym narodem, włączając gotowość do wyrzeczeń i ofiar dla ojczyzny. Celem jest przygotowanie wychowanków do jak najlepszego służenia własnemu krajowi, kształtowanie przywiązania i miłości do kraju, umacnianie odpowiedzialności za jego rozwój i miejsce wśród innych krajów. Duzy nacisk kładzie się na przyswojenie wiedzy z zakresu historii i kultury własnej ojczyzny.

• Sposoby wychowania patriotycznego w szkole:

kształtowanie postawy patriotycznej: pozytywy stosunek do własnego narodu i ojczyzny, czynne zaangażowanie w ich sprawy, miłość do „wielkiej” i „małej” (czyli lokalnej) ojczyzny, świadczenie konkretnych usług na rzecz kraju, dawanie pierwszeństwa w poszanowaniu rodaków, lojalność wobec elit politycznych, gotowość do obrony bezpieczeństwa kraju, oddawanie szacunku symbolice narodowej. Realizowane najczęściej na lekcjach historii, języka polskiego, przysposobienia obronnego, wiedzy o społeczeństwie, niekiedy na lekcjach geografii, plastyki. Każda lekcja może temu służyć. Duże znaczenie ma także organizowanie wystaw, akademii z okazji świąt państwowych, oflagowanie szkoły, składanie kwiatów pod pomnikami, np. Nieznanego Żołnierza. W nauczaniu patriotycznym nie wolno zapominać o wiedzy na temat innych krajów w ujęciu globalnym, bo nie bylibyśmy tym czym jesteśmy bez wpływu innych kultur, np. antycznej Grecji.

• Nadużycia w wychowaniu patriotycznym:

Nadgorliwość w werbalnym pogłębianiu miłości dzieci do ojczyzny przy jednoczesnej pustej deklaratywności tej miłości lub nadgorliwość może doprowadzić do postaw radykalnie nacjonalistycznych.

5. Wychowanie umysłowe:

kształtowanie pozytywnej motywacji i postaw wobec nauki, pracy umysłowej i zaszczepiania wychowankom potrzeby rozwiania własnego umysłu. Wychowanie umysłowe często idzie w parze z nauczaniem i odwrotnie, więc w praktyce trudno oddzielić proces nauczania od wychowania.

• Wychowanie umysłowe w kontekście szkoły tradycyjnej: (J.A. Komeński, Fryderyk Herbart)

Wychowanie umysłowe utożsamianie z nauczaniem wychowującym polega na biernym kopiowaniu, utrwalaniu przekazywanym uczniom przez nauczyciela wiadomości. Nauczyciel pełni rolę nieomylnej wyroczni.

• Wychowanie umysłowe w kontekście szkoły aktywnej: (John Dewey),

nauczanie koresponduje z wychowaniem umysłowym, dzięki aktywności uczniów, ich działania. Nauczanie jest podporządkowane wychowaniu umysłowemu. Aktywność i samodzielny udział uczniów w lekcji przekłada się często na nieład i chaos w klasie. Nauczyciel pozostawia uczniom zbyt duży margines swobody, uczniowie są zdani sami na siebie.

Najlepszym rozwiązaniem jest połączenie obu systemów nauczania. Umiarkowana szkoła aktywna na pewno znacząco uatrakcyjni prowadzoną lekcję, zaktywizuje uczniów i zwiększy ich odpowiedzialność za proces nauczania.

6. Wychowanie religijne:

podporządkowanie edukacji założeniom jakiegoś wyznania. To wychowanie do życia religijnego. Celem jest utrwalenie w świadomości dzieci obrazu Boga, okazywanie miłości Bogu, wychowanie w duchu tolerancji, akceptacji, miłości i szacunku do bliźniego i rożnych postaw. Wychowanie religijne uzasadnia motywy postępowania w naturze religijnej, kształtuje postawy prospołeczne. Odbywa się w szkole i w rodzinie.

7. Wychowanie zdrowotne:

system działalności wychowawców której celem jest opanowanie przez uczniów wiedzy o organizmie ludzkim, kształtowanie ich poprawnych postaw zdrowotnych( stosowanie wymagań higieny osobistej, dobre nawyki żywieniowe, pedagogika wolnego czasu, profilaktyka chorób).

Kształtowanie poprawnych postaw zdrowotnych odbywa się poprzez wpajanie dobrych nawyków i przyzwyczajeń służących zdrowiu, jednocześnie negując te złe, jak nałogi (alkoholizm, narkomania) czy inne uzależnienia, np. od komputera. Wychowanie fizyczne i umiejętne spędzanie wolnego czasu są istotnymi elementami wychowania zdrowotnego.

9. Środowiska wychowawcze

Każde wychowanie niezależnie od celów, jakie sobie stawia, występuje zwykle w określonym środowisku wychowawczym.

Środowisko wychowawcze to szeroko rozumiane środowisko dziecka z systemem bodźców rozwojowych o charakterze planowym lub samorzutnych, nie zamierzonych i nie zorganizowanych o charakterze ujemnym lub dodatnim. Wychowanie zawsze przebiega w określonym środowisku wychowawczym, zawsze jest z nim integralnie związane.

Środowiska wychowawcze dzielimy na:

• naturalne: dom, rówieśnicy, spontaniczne i niezamierzone, ale bardzo skuteczne

• instytucjonalne: szkoła, Kościół, inne instytucje, w których proces wychowania jest świadomy i zamierzony.

1. Rodzina

Naturalne środowisko wychowawcze. Ze względu na to, że rodzina jest pierwszą i fundamentalną grupą, uznana jest za najważniejsze podstawowe środowisko wychowawcze.

Najczęściej rodzina opiera się na więzach krwi, małżeństwa lub adopcji. Spełnia funkcje dla utrzymania ciągłości biologicznej, dla normalnego rozwoju psychospołecznego jednostki i społeczeństwa.

Funkcje rodziny:

• Prokreacyjna, zrodzenie potomstwa, zapewnienie społeczeństwu ciągłości biologicznej

• Opiekuńcza, udzielanie pomocy konkretnym członkom rodziny (rodzeństwu, rodzicom, dziadkom,)

• Gospodarcza, zapewnienie członkom rodziny niezbędnych warunków materialnych, bytowych

• Wychowawcza - socjalizacyjna i inkulturacja, wprowadzanie członków rodziny w szeroko pojęte życie społeczne (nauka języka ojczystego, kultury, obyczajów, wzorów zachowań, nauka norm, sposobów postępowania, rozwój kontaktów międzyludzkich), powierzanie dzieciom zadań (metoda zadaniowa), kwestia biologiczna (

• Stratyfikacyjna, gwarantująca członkom rodziny określony poziom , status społeczny

Najbardziej optymalne warunki do pełnienia wyżej wskazanych funkcji, w szczególności wychowawczej spełnia rodzina pełna, gdzie rodzice połączeni są związkiem małżeńskim i mają silną więź emocjonalną

Typologia rodzin:

• Rodziny pełne:

• Naturalne ( z 1. związku)

• Zrekonstruowane przez zawarcie po ich rozbiciu nowego małżeństwa lub adopcję dziecka

• Rodziny zastępcze

• Rodziny kontaktowe - czasowa opieka nad dzieckiem

• Rodziny niepełne

• Rozbite na skutek stałej nieobecności jednego z rodziców na skutek rozwodu, śmierci, separacji, wyjazdu

• Sieroce, półsieroce

• Samotnie wychowujące dziecko

• Zdezorganizowane, konflikty wewnętrzne, dezorganizacja

• Zdemoralizowane, będące w konflikcie z prawem, patologie: alkoholizm, przemoc

Postawy i style wychowawcze w rodzinie

W rodzinie mamy do czynienia z określonymi postawami wychowawczymi, czyli wzorami postępowania w stosunku do dziecka, które mają przybierać charakter pozytywny i negatywny. Postawy pozytywne są w zgodzie z podmiotowym traktowaniem dziecka.

Postawy negatywne występują w wychowaniu dyrektywnym i przybierają postać:

- postawy unikającej (uciekanie od odpowiedzialności rodzica względem dziecka)

- postawy nadmiernie wymagającej - nadopiekuńczość

- postawy odtrącającej

Postawy przechodzą w konkretne style wychowania.

Style wychowania w rodzinie: to styl kierowania wychowawczego

1. Styl demokratyczny

• Przyjacielskie kontakty rodziców z dziećmi

• Dzieci biorą udział we współdecydowaniu

• Inicjatywa, aktywność dzieci

• Podział obowiązków na zasadzie dobrowolności i zgodnie z możliwościami dzieci

• Stosowanie perswazji aniżeli kary

Jest to najbardziej korzystny dla rozwoju dziecka styl w wychowaniu. Kształtuje u dziecka samodzielność, poczucie odpowiedzialności, dyscyplinę opartą na normach i zasadach moralnych. Dzieci z rodzicami połączeni są silną więzią emocjonalną, relacje oparte na obopólnej przyjaźni i zaufaniu, wzajemnym poszanowaniu. Dzieci odnoszą sukcesy, wykazują się wieloma zainteresowaniami, mają rozbudzoną ciekawość intelektualną.

2. Styl autokratyczny

• Duży dystans między rodzicami i dziećmi, kontakty formalne, brak uwzględniania potrzeb wewnętrznych dzieci

• Nagminne polecenia i nakazy, najważniejsza racja rodziców,

• Przedmiotowe, instrumentalne traktowanie dziecka

• Nie uwzględnianie indywidualności dziecka, aktywności, samodzielności

• Dzieci nie podejmują decyzji

• Kary za nie spełnianie stawianych im wymagań.

• Stosowane pouczenia o charakterze moralizatorskim

Jest mało skuteczny z pedagogicznego punktu widzenia, prowadzi do szkodliwych następstw: stały lęk przed karą, uległość wobec domowników, a wobec ludzi spoza domu często rodzi się bunt i wzrost agresji, infantylna zależność

3. Styl liberalny

• Pozostawienie dzieci samym sobą

• Niewtrącanie się w ich sprawy

• Tolerancja aspołecznych zachowań

• Pozbawienie nadzoru, kontroli ze strony rodziców

• Nieskrępowane warunki dla aktywności i samodzielności dziecka

• Najwyższa pozycja dziecka w rodzinie, zdobyta bez wysiłku. Rodzice ulegają namowom dziecka, spełniają zachcianki

Styl liberalny jest wychowawczo szkodliwy. Dzieci mają często zbyt wysokie mniemanie o sobie, za wysoką samoocenę, postawę roszczeniową. Są egoistycznie, nieuspołecznione, niezdyscyplinowane wewnętrznie, niezdolne do dużego wysiłku, mało zahartowane

4. Styl niekonsekwentny

• Brak spójności oddziaływań wychowawczych ze strony każdego z rodziców, bądź jednego z nich

• Zmienność i przypadkowość oddziaływań na dziecko

Styl niekonsekwentny jest wychowawczo szkodliwy, wynika często z niedostatecznej wiedzy pedagogicznej rodziców.

O ile style wychowanie niekonsekwentnego i liberalnego zasługują w wychowaniu na całkowite odrzucenie, to pewne elementy stylu autokratycznego są niezbędne do prawidłowo przebiegającego procesu wychowania. Potrzeba taka istnieje wobec dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym oraz młodzież z trudnościami wychowawczymi. W rodzinie styl autokratyczny nie powinien być celem samym w sobie a jedynie epizodem.

Czynniki utrudniające wychowanie:

Oprócz wadliwych systemów wychowania niekonsekwentnego, liberalnego i w niemałej mierze autokratycznego istnieją inne czynniki utrudniające prawidłowe wychowanie, należą d o nich:

• Niedosyt miłości macierzyńskiej i ojcowskiej

• Brak identyfikacji z osobą, osobami znaczącymi i bliskimi dziecku (najpierw matka, później ojciec, dalej inni krewni)

• Słaba więź emocjonalna między rodzicami

• Wadliwe postawy rodzicielskie (przesadny dystans, nadopiekuńczość

2. Szkoła

Środowisko intencjonalne, specjalnie zorganizowane w celach wychowawczych lub/i kształceniowych. Funkcjonuje w warunkach wyraźnie zinstytucjonalizowanych. Jest podstawową instytucją oświatowo - wychowawczą w systemie edukacji. Zajmuje się kształceniem, wychowaniem dzieci, młodzieży i dorosłych stosownie do przyjętych w danym społeczeństwie celów i programów oświatowo-wychowawczych.

Funkcje szkoły:

• Dydaktyczna (kształcąca) - przekazywanie wiedzy z różnych dziedzin nauki, techniki, literatury, sztuki, itp.

• Wychowawcza - kształtuje postawy wobec ludzi, norm, zasad, wartości

• Opiekuńcza - zaspokaja podstawowe potrzeby niezbędne do rozwoju fizycznego i psychospołecznego

• Niekiedy tez pełni funkcję głównego inicjatora i koordynatora działalności wychowawczej w środowisku pozaszkolnym we współpracy z rodzicami

Wady systemu oświatowego w Polsce:

• Preferowanie przez szkołę funkcji dydaktycznej: oddziaływanie na intelekt, pominięcie czynniki emocjonalnego, mały wpływ na kształtowanie osobowości ucznia

• Przeładowane programy nauczania, wiedza encyklopedyczna, sztywność programów

• Nadmiar tradycyjnych metod nauczania (metody podające i oglądowe, pamięciowe, wymagania wobec uczniów - wysłuchanie, zapamiętania, odtworzenie)

• Przestarzała organizacja nauczania (nauczanie frontowe, brak nauczania grupowego i indywidualnego

• Słabe przygotowanie pedagogiczne kadry nauczycielskiej, nie rozwijanie umiejętności psychopedagogicznych.

3. Grupy rówieśnicze

Grupy rówieśnicze odnajdziemy w grupach szkolnych - klasach i grupach podwórkowych. Grupy klasowe tworzone są z przymusy, w wyniku zgromadzenia w obrębie klasy przypadkowych dzieci, z kolei grupy podwórkowe pochodzą z oddolnych inicjatyw, są tworzone dobrowolnie, spontanicznie. Grupy rówieśnicze mogą przybierać charakter grup otwartych, gotowych do przyjęcia nowych członków lub zamkniętych, do których dostęp jest utrudniony.

W klasie występuje duża dynamika, interakcje między uczniami. Rolą wychowawcy jest rozpoznać lidera klasy. Nie należy nadmiernie ingerować w sprawy między uczniami. W klasie istnieje pewna struktura.

Plusy

Grupa rówieśnicza oprócz socjalizowania jej uczestników, kształtuje u nich oddanie, umiejętność pacy w grupie, wykonywanie zadań w oparciu o podział obowiązków, pielęgnuje uczucia jak wsparcie, przyjaźń.

Minusy:

Grupy rówieśnicze przybierają rożne rodzaje, mogą mieć nawet charakter destrukcyjny, nawoływać do postępowania niezgodnego z normami i wartościami uniwersalnymi (gang, sekta) i wykorzystywać swych członków.

10. Style wychowania, to style kierowania wychowawczego

1. Demokratyczny styl wychowania

Pozostaje w ścisłej współzależności z podmiotowym traktowaniem dzieci, jest podstawowym warunkiem skutecznego wychowania, ma wieloletnią tradycję w praktyce pedagogicznej. Polega na okazywaniu dzieci i młodzieży życzliwości i rozumienia, pozyskiwaniu ich sympatii i zaufania, umożliwienia im samodzielnego podejmowania decyzji, wysuwania własnych pomysłów i wysuwania wzmożonej aktywności w różnych sferach życia.

Wychowanie w stylu demokratycznym jest w ścisłym związku z postawami akceptacji, rozumienia empatycznego i autentyzmu.

Zasady współpracy wychowawcy/nauczyciela i uczniów w demokratycznym stylu wychowania:

• Serdeczne, przyjacielskie kontakty

• Brak formalnej kontroli ze strony nauczyciela

• Wspólne dyskusje nad problemami

• Uwzględnianie inicjatywy, zamierzeń i decyzji uczniów

• Dostarczanie uczniom wystarczających informacji w zakresie interesujących ich tematów

• Nierzadko ich relacje opierają się na zasadach równości (np. domy dziecka, klasy)

• Nauczyciele wobec dzieci pełnia role doradców, inicjatorów

• Wspólne wykonywanie zadań

• Nagradzanie ważniejsze od kar

Skutki demokratycznego stylu wychowania:

• Sympatia wobec nauczyciela i siebie samych, identyfikacja z nim i grupą

• Zadania wykonywane na własną odpowiedzialność

• Aktywizacja uczniów

• Wiara uczniów w sensowność wykonywania zadań

• Wykonywanie zadań nawet pod nieobecność nauczyciela

• Wspólne (grupowe) przezwyciężanie trudności, problem grupy a nie jednostki

Demokratyczny styl wychowania jest godny upowszechnienia, ale wymaga od realizatorów niemałych umiejętności pedagogicznych i psychospołecznych. Należą do nich: umiejętność w zachowaniu umiaru swobody i przymusu w wychowaniu, łatwości w porozumiewaniu się z dziećmi (znajdywania wspólnego języka), umiejętności aktywnego słuchania.

Niekiedy rezygnuje się ze stylu demokratycznego: bark właściwego przygotowania pedagogicznego nauczycieli, przemęczenie i nerwowość spowodowana trudnościami wychowawczymi (liczebne klasy, trudności wychowawcze), osobowość nauczyciela.

2. Autokratyczny styl

jest skrajnym przeciwieństwem demokratycznego stylu kierowani wychowawczego. Wychowawca przejmuje odpowiedzialność za wszelkie zachowania podopiecznych. Podstawowym sposobem oddziaływań wychowawczych to system kar i nagród. Stosuje się nakazy i zakazy, które często stosowane są nagminnie. Sam decyduje o wszystkim, nie ma współpracy z uczniami, nie uwzględnia się ich inicjatyw, zdania.

Skutki autokratycznego stylu wychowania:

• Niechęć do nauczyciela, brak porozumienia

• Zadania wykonywane bez entuzjazmu, bardziej z przymusu

• Rozdrażnienie wśród uczniów

• Brak współpracy grupowej

• Wzmożona agresywność lub obojętność

• Zwykle dobre wyniki końcowe

3. Liberalny styl wychowania

zakłada duży zakres swobody dla dzieci. Wychowawca ma minimalny wpływ na podopiecznych, przybiera postawę bierną, nie kieruje dziećmi. Nie stara się zachęcać do zachowań społecznie i moralnie wartościowych. Poczuwa się zwolniony od odpowiedzialności za zachowania uczniów. Doradza tylko wtedy gdy jest o to proszony. Dostarcza tylko niezbędny materiał potrzeby do zadań, których podjęli się już uczniowie.

Przedstawiciel: Aleksander S. Neill.

Skutki wychowania w stylu liberalny:

• Duża niezależność, samodzielność i aktywność dzieci

• Chaotyczność uczniów, bezcelowość,

• Trudności w porozumiewaniu wśród uczniów

• Słabe więzi rzeczowe i osobowe

• Obecność nauczyciela nie mobilizuje do pracy

• Podczas nieobecności nauczyciela jego zastępcą jest członek grupy dzieci

11. Trudności wychowawcze

Sytuacja, która zmusza do zmiany przyjętego wcześniej systemu wychowawczego. Wyróżniamy trudności wychowawcze środowiskowe i będące po stronie dziecka (drzemiące w nim). Aby wyeliminować trudności należy: potraktować dziecko w sposób podmiotowy, zastosować metodę perswazyjną w wychowaniu, w razie potrzeby skorzystać z pomocy specjalisty, pomocy z zewnątrz, np. psychologa.

1. Trudność po stronie dziecka

• Zaburzenia rozwojowe, genowe, ruchowe, umysłowe

• Problemy emocjonalne

• Choroby

2. Trudności w środowisku rodzinnym:

• Patologie

• Zaburzenia funkcjonowania rodziny

• Warunki materialne

• Błędy wychowawcze i błędne postawy rodzicielskie

Błędy wychowawcze dzieli się na świadome i nieświadome. Jest to nieprawidłowość w postępowaniu wychowawcy względem wychowanka. Żeby wyjść z błędu należy najpierw go sobie uświadomić.

• Kolejność przyjścia dziecka w rodzinie

3. Trudności wychowawcze w szkole:

• Merytoryczne: złe przygotowanie pedagogiczne nauczycieli

• Niedostosowanie programu nauczania, warunki materialne (brak pomocy dydaktycznych, laboratoriów)

• Poznawcze (psychospołeczne) z rówieśnikami, brak dobrego kontaktu z nauczycielem.

12. Metody wychowania

Metody wychowania - systematycznie stosowane sposoby postępowania wychowawczego, powtarzalne czynności zmierzające do urzeczywistnienia celów, jakie stawia sobie wychowawca.

Świadomie i konsekwentnie stosowany sposób oddziaływania pedagogicznego na jednostkę, grupę lub zbiorowość dla osiągnięcia zamierzonego celu wychowawczego.

Metoda to narzędzie do osiągnięcia celu (metoda = narzędzie)

1. Klasyfikacja metod wychowania

1. indywidualne i grupowe

indywidualne: modelowania, zadaniowa, perswazyjna, nagradzania i karania,

grupowe: organizowania działalności zespołowej i samorządnej, współudziału uczniów w organizowaniu lekcji

2. bezpośredniego (m. nagradzania i karania)i pośredniego (m. zadaniowa, m. pośrednia) oddziaływania wychowawczego

3. wpływu osobistego (samowychowanie), sytuacyjnego (m. zadaniowa), społecznego (m. grupowe) i metody kierowania samowychowaniem

4. strukturalne i sytuacyjne (m. zadaniowe)

Żadna z nich nie ma charakteru uniwersalnego. Wszystkie wzajemnie się uzupełniają i dopełniają.

Wychowawca decyduje o zastosowaniu danej metody. Skuteczność zastosowanych metod wychowania zależy od: umiejętności pedagoga posługiwania się nią, zaistniałej sytuacji wychowawczej, cech osobowości wychowanka, zdobytych przez niego doświadczeń i oddziaływujących na niego wpływów środowiskowych.

Ad. A) Metody indywidualne

• metoda modelowania(metoda przykładu, metoda dawania dobrego przykładu, metoda działania własnym przykładem)

• metoda modelowania to proces uczenia się poprzez świadome lub nieświadome, odruchowe przyswajanie sobie zachowań i postaw innych osób (tzw. modeli) przez obserwatorów na zasadzie naśladownictwa. Jest to skłonność do upodabniania się do osób ze swojego najbliższego środowiska.

• Skłonność upodabniania przejawiają w największym stopniu dzieci. W domu dzieci upodabniają się do rodziców. W szkole osobami do których upodabniają się dzieci są nauczyciele z autorytetem i zwracający na siebie uwagę uczniowie.

• Przedmiotem upodobniania mogą być zachowania wychowawczo pożądane, jak i niepożądane.

• Modelowanie może przybierać zgeneralizowane lub bezpośrednie efekty. Zgeneralizowane, czyli uogólniane efekty to bardzo różne zachowania obserwatora w porównaniu z obserwowanym przez niego modelem postępowania. Mieszczą się jednak w tej samej kategorii, klasie zachowań, co obserwowany model. W wyniku możliwego uogólniania przez dzieci postrzeganych zachowań innych ludzi, stają się one zdolne do kreatywnego ich przetwarzania i wzbogacenia i rozszerzania o nowe aspekty. Przykład; dziecko widzi swoją matkę częstującą inne dziecko czekoladą. Uczy się, nie tylko konkretnego zachowania dzielenia się słodyczami, ale ponadto życzliwości, przyjaźni, wsparcia.

• Nie trzeba oddzielnie kształtować każdego zachowania, postaw społecznie i moralnie pożądanych! Jedynie małe dzieci wymagają oddzielnego kształtowania tego rodzaju postaw.

Metoda modelowania wg Alberta Bandury: to odwzorowanie i przyswajanie obserwowanych zachowań, nabywanie nowych zachowań i modyfikowanie zachowań dawniej już ujawnionych przez obserwatora. Wyklucza się świadome naśladowanie modela przez obserwatora.

Metoda modelowania wg J. Aronfreed i U. Bronfenbrenner: uczenie się przez naśladownictwo i modelowanie. W przypadku naśladownictwa obserwator postępuje dokładanie jak model, odwzorowuje jego zachowanie i powstają bezpośrednie wyniki modelowania, np. model pomaga podnosić dziecku rozsypane jabłka, obserwator później znajduje się podobnej sytuacji - widzi dziecko z rozsypanymi książkami, więc pomaga je zbierać.

W przypadku uczenia się przez modelowanie dochodzi do zgeneralizowanych (uogólnionych) efektów modelowania, np. model pomaga dziecku zebrać rozsypane jabłka, obserwator w podobnej sytuacji pociesza dziecko , któremu upadły książki.

Zachowania łatwo podlegające modelowaniu - łatwo podlegają procesowi modelowania, zwracają szczególną uwagę dzieci i młodzieży:

• W rodzinie okazywanie przez rodziców: wzajemnego zrozumienia, zaufania, serdeczności, udzielanie sobie pomocy, bycie usłużny, wzajemne zabiegnie o zdrowie, okazywanie miłości rodzicielskiej,

• Postawy prospołeczne rodziców i nauczycieli: stosunek do sąsiadów, znajomych ich własnych dzieci, lojalny stosunek do grona pedagogicznego, lojalna współpraca nauczycieli z rodzicami, przejawianie wrażliwości na symptomy krzywdy i niesprawiedliwości społecznej, niesienie pomocy potrzebującym

Zależność metody modelowania od różnych czynników:

Model wywiera większy wpływ na obserwatora

• im wyższym stopniu obserwator ceni modela, postrzega jego kompetencje i prestiż

• Im szerszy jest zakres władzy modela

• Im większe podobieństwo obserwatora do modela, np. pod względem określonych umiejętności, zainteresowań

• Im więcej entuzjazmu przejawia model dla swych zachowań

• Metoda zadaniowa

Polega na powierzaniu dzieciom i młodzieży konkretnych zadań, których wykonywanie prowadzi do konstruktywnych zmian ich zachowań i postaw pożądanych z wychowawczego punktu widzenia oraz do wzbogacania ich wiedzy i doświadczeń w różnych dziedzinach. Z punktu widzenia wychowania metoda zadaniowa jest oddziaływaniem pośrednim. Głównie chodzi o działalność prospołeczną i zadania służące dobru wspólnemu, uczy szacunku do osób i pracy.

Wychowawcze znaczenie metody zadaniowej:

• Troska o innych,

• Bezinteresowne świadczenie pomocy, opieki innym osobom

• Serdeczna usłużność

• Wyczuwanie cudzych potrzeb

• Obowiązkowość,

• Konsekwencja w wykonywaniu zadań

• Niesienie dobra innym

• Lepsza organizacja życia rodzinnego i szkolnego

Metoda zadaniowa w rodzinie:

• Zadania na rzecz domu i rodziny: utrzymanie porządku i czystości, pomoc w przygotowaniu posiłków, pomoc w opiece nad młodszym rodzeństwem

• Sprzyjające warunki dla tej metody są w rodzinach wielodzietnych i więcej niż dwupokoleniowych. Troska o innych wynika z naturalnej sytuacji rodzinnej. Dzieci z takich rodzin mają większe możliwości w zakresie rozwijania u siebie takich umiejętności jak: dzielenie się z innymi, darowanie winy, ustępowanie, pomaganie starszym, obowiązkowość

W rodzinach jednodzietnych, dziecko pozbawione jest możliwości korzystania z szerszych wpływów. Rozwiązaniem są częste kontakty jedynaka z innymi dziećmi i rodzinami zaprzyjaźnionymi.

• Błędem wychowawczym rodziców jest pozbawienie dzieci obowiązków wobec dom. Skutkuje to zobojętnieniem na sprawy innych ludzi, egocentryzmem, byciem nielubianym przez rówieśników, pogorszeniem więzi z rodzicami.

Metoda zadaniowa w szkole:

• samopomoc koleżeńska w nauce: wspólne odrabianie lekcji, wspieranie w przezwyciężaniu braków w umiejętnościach i wiadomościach szkolnych, podpowiadanie sobie na lekcji, pożyczanie długopisów

• z pkt. Widzenia wychowania metoda ta jest bardzo ważna, często bardziej skuteczna niż korepetycje, ponieważ rówieśnicy lepiej się rozumieją i mają lepsze kontakty. Uczniowie udzielający pomocy koledze dowartościowują się i przeżywają radość z niesienia pomocy innym

• zadania samoobsługowe: dbanie o czystość w klasie, czyszczenie tablicy, porządkowanie krzeseł, podlewanie kwiatków w klasie

metoda zadaniowa poza rodzina i szkołą:

• wspomaganie osób potrzebujących: pomoc osobom kalekim, chorym, samotnym, starszym

warunki skutecznego powierzania zadań:

• zadania wykonywane w sposób świadomy i z wyboru - brak przymusu

• przekonanie o potrzebie niesienia pomocy

• zadania dobrane na miarę możliwości

• świadczenie rozmaitych usług wobec innych, aby nabyć wielostronne doświadczenia w czynnym wspomaganiu innych

• stopniowanie powierzonych zadań, od najprostszych do najtrudniejszych

• pochwały jako zachęty ze strony rodziców i nauczycieli

• odczucie satysfakcji z faktu bycia potrzebnym

• metoda perswazyjna, metoda dialogu

z punktu widzenia wychowania jest mniej ważna niż metoda modelowania i zadaniowa.

Polega na uświadamianiu dzieciom różnych obowiązków i powinności jakie maja wobec innych ludzi, społeczeństwa i samych siebie oraz przypominaniu przysługujących im praw. Słowne oddziaływanie na świadomość moralną i społeczną dziecka.

Perswazja - przekonywanie kogoś o czymś lub tłumaczenie czegoś komuś. Celem jest spowodowanie zmiany opinii, przekonań, zachowań jednostki.

Perswazja w wychowaniu - ma na celu wyjaśnienie różnego rodzaju norm i wartości. Stanowi czynnik motywujący dzieci do działań i zmiany postawy.

Zaletą jest możliwość uświadomienia moralnego porządku w życiu i świecie, odróżnianie dobra od zła, kształtowaniu własnego porządku wartości.

Dobrą formą perswazji w rodzinie jest rozmowa niekierowana, będąca samorzutną i szczerą. Niekiedy przybiera postać narady rodzinnej. W szkole rozmowa niekierowana przybiera postać dyskusji uczestniczącej. Kierujący nią nauczyciel jest równoprawnym jej uczestnikiem. Dyskusja poprzedzona jest wprowadzeniem ze strony nauczyciela, który formułuje ściśle określony problem do rozwiązania.

• Metoda nagradzania, czyli wzmacniania pozytywnego

Polega na promowaniu zachowań pożądanych z wychowawczego pkt. Widzenia za pomocą przyznawania pochwał i nagród.

• Pochwał udziela się przy pomocy słów i gestów (bicie brawa, potakiwanie głową, mimika)

• Nagrody przybierają postać materialną (zabawki, książki, pieniądze i inne) lub niematerialną (przyzwolenie na oglądanie dłużej telewizji, przebywanie poza domem, uwolnienie od kłopotliwego zadania).

Metoda jest tym skuteczniejsza, im bardziej stosuje się ją zgodnie z upragnionymi przez dzieci nagrodami. Należy pozna preferencje dziecka, czy wystarczy mu pochwała czy nagroda materialna lub niematerialna.

• Funkcje metody nagradzania: wychowanek wykonuje polecenia zgodnie z oczekiwaniem dorosłych oraz udzielenie pochwały lub nagrody motywuje do działań społecznie i moralnie pożądanych.

Zasady wzmacniania pozytywnego:

• Należy wzmacniać tylko zachowania i postawy pożądane z wychowawczego pkt. widzenia, a świadomie unikać zachowań destruktywnych

• Wzmocnienie pozytywne musi nastąpić bezpośrednio po wykonaniu przez dziecko oczekiwanego zadania

• Podczas wstępnych wzmocnień określonego zachowania, należy wzmacniać je za każdym razem

• Gdy oczekiwane zachowanie pojawia się często, należy przerywać wzmacnianie pozytywne, nie stosować go w sposób ciągły i systematyczny

• Wzmacnianie materialne (książki, słodycze) powinno być wzbogacone o pochwały (dobre słowo, nagradzanie uśmiechem)

Użyteczność metody nagradzania w wychowaniu:

• Pozytywnie motywuje do zachowań społecznie i moralnie pożądanych

• Wpływa na aktywność i kreatywność dzieci

• Wzmacnia poczucie własnej wartości dzieci i ich godności

• Zwiększa szanse na wykonanie polecania dorosłych

Wady metody wzmacniania pozytywnego:

• Wzrost postawy roszczeniowej dziecka na skutek ciągłego nagradzania, dziecko za każdym razem gdy wykona polecenie dorosłego oczekuje nagrody, działa interesownie

• Eliminacja wspaniałomyślności i bezinteresowności u dzieci

• Niezdrowa konkurencja w środowisku rodzinnym i szkolnym

• Egoizm dziecka

• Nagroda może być chybiona z oczekiwaniami dzieci, nie spełniać zadośćuczynienia za określone zachowanie

• Ryzyko uodpornienia się dziecka na otrzymywane pochwały i nagrody

• Brak natychmiastowej poprawy w zachowaniu osoby nagradzanej. Korzystny jej wpływ widoczny jest po jakimś czasie.

Metoda nagradzania najlepiej realizowana jest w stosunku do małych dzieci oraz dzieci sprawiających trudności wychowawcze. Wymaga powściągliwego stosowania, stopniowej i dyskretnej rezygnacji z niej z upływem czasu (kiedy dochodzi do konstruktywnej zmiany w zachowaniu dziecka).

• Metoda karania, czyli wzmocnień negatywnych

Sposób oddziaływania wychowawczego za pomocą świadomie stosowanych bodźców awersyjnych (kar), celem zapobieżenia powtórzenia przez dziecko zachowań niezgodnych z oczekiwaniami dorosłych. Jest to wywieranie przymusu w celu wyeliminowania nieprzystosowania społecznego. Zmierza do wywołania przykrych konsekwencji niepożądanych zachowań dzieci.

Jeden z najmniej skutecznych sposobów modyfikacji niepożądanych społecznie i moralnie zachowań dzieci.

Formy realizacji metody karania:

• Oddziaływania awersyjne: formalna dezaprobata w formie nagany, upomnienia, wykluczenie z udziału w zabawie, zawężenie marginesu swobód, zakaz korzystania z różnych udogodnień, stosowanie odosobnienia dziecka (zamknięcie w pokoju)

Zalety metody karania:

• Karanie jako przekaz informacji o przykrych konsekwencjach niewłaściwego zachowania

Wady metody karania:

• Brak skutków trwałych. Tłumi, a nie wygasza niepożądane zachowanie, czyli jedynie chwilowe zaprzestanie

• Nadmiar karania zwiększa skłonność do agresji, kłamstwa, dogmatyzmu, uprzedzeń, frustracji, lęków,

• Kary cielesne uwłaczają godności dziecka

Warunki skutecznego karania:

• Pozytywny stosunek karanego do karzącego i odwrotnie

• Skuteczność wzrasta jeśli karany akceptuje normy, za nieprzestrzeganie których został ukarany

• Dyskretne i przyjazne wymierzanie kary (bez obecności osób trzecich)

• Okazywać miłość i szacunek podczas karania- wtedy można konstruktywnie wpłynąć na dziecko

W procesie wychowawczym najlepiej stosować naprzemiennie metodę karania i nagradzania, tak by się uzupełniały.

Ad. A.) metody grupowe

Aktywizowanie dzieci w działalności zespołowej i samorządnej, w tym organizowanie z ich pomocą różnych zajęć, także lekcji

• Metoda organizowania działalności zespołowej

• Tworzenie w klasie lub grupie wychowawczej zespołów kilkuosobowych celem omówienia interesujących dzieci zagadnień oraz wykonania konkretnych zadań o użyteczności praktycznej

• Zespoły tworzy się na zasadzie pełnej dobrowolności dzieci, ponieważ one same najlepiej wiedzą która grupa okaże się dla nich najbardziej korzystna, potrafią dokonać trafnego wyboru.

Tworzenie zespołów wg Aleksandra Kamińskiego

• Zalecenie nauczyciela by utworzyć w klasie zespoły, by były mniej więcej równe. Ten sposób jest dobry, gdy uczniowie jeszcze dobrze się nie znają

• Uczniowie spośród siebie wybierają najpierw „grupowych”, liderów, a następnie deklarują do nich swoją przynależność. Sposób zaleca się w sytuacji, gdy uczniowie znają się dobrze, a nauczyciel uczniów bardzo słabo

• Nauczyciel mianuje spośród wyróżniających się uczniów „grupowych”, do których dobrowolnie przyłączają się pozostałe dzieci. sposób właściwy gdy nauczyciel dobrze zna klasę.

• Naturalny sposób dobierania się uczniów, całkowita swoboda. Sposób zaleca się w klasach starszych

Tworzenie zespołów wg Jana Barteckiego

Spontaniczność i dobrowolność w tworzeniu zespołów dopuszczalna tylko w przypadku podejmowania zadań takich jak robienie gazetki szkolnej, wykonywanie dekoracji klasy. Dobrowolne dobieranie tylko pod kontrolą nauczyciela. Metoda ta nie sprawdza się w przypadku opanowania wiadomości i umiejętności obejmujących wszystkich uczniów w klasie, kiedy chodzi o ich systematyczny rozwój.

• Warunkiem tworzenia się zespołów jest panująca w klasie atmosfera serdeczności

• Pary koleżeńskie

Najpierw dzieci dobrowolnie łączą się w pary koleżeńskie, następnie nauczyciel łączy ich z inną parą. Powstające zespoły mają być zbliżone pod względem dojrzałości społecznej i osiągnięć szkolnych.

• Fazy w tworzeniu zespołów

1. Uwrażliwienie dzieci na wspólne zaspokajanie określonych potrzeb

2. Dobrowolne tworzenie zespołów, ale uwzględniające sugestie nauczyciela. Zespoły powinny jakościowo i liczebnie być do siebie zbliżone

3. Wyłanianie się liderów grupy

4. Wykonywanie zadań przez zespoły

Rodzaje zespołów

• Doraźne (okolicznościowe) przestają istnieć z chwilą zakończenia wykonywania zadania

• Stałe

Wady metody zespołowej

• Pojawia się rywalizacja miedzy zespołami, nabieranie charakteru paczek, przesadnie zgranych i destrukcyjnych grup

• Większe szanse rozwoju dla uczestników zespołu bardziej uzdolnionych od mniej.

• Powstawania zespołów elitarnych i pospolitych w klasie

Zalety metody zespołowej

• Troska o realizację podjętej wspólnie decyzji

• Troska o wspólne efekty

• Konsekwencja w wykonywaniu zadań

• Nauka współpracy, kooperacji

• Nauka sztuki kompromisu i negocjacji

• Nauka słuchania argumentów innych osób

• Aktywizacja w działaniu, motywacja

• Przezwycięża nieśmiałość, chęć dominowania nad drugim, egoistyczną rywalizację

• Uatrakcyjnienie formy zajęć

• Metoda organizowania działalności samorządnej

Jean Piaget - metoda społecznej interakcji

Aleksander Kamiński - metoda samorządna

• To umożliwienie dzieciom współudziału w decydowaniu o wspólnych sprawach i wykonywanie przez dzieci konkretnych działań, zgodnych z podjętą wcześniej decyzją. Realizowana jest zwykle w obrębie samorządu szkoły, klasy, placówki opiekuńczo - wychowawczej lub grupy wychowawczej.

• Zasady formułowania samorządu

• Samorząd to zinstytucjonalizowana samorządność w ramach wyłonionych w sposób demokratyczny organów przedstawicielskich (komisji, sekcji, rad, klubów zainteresowań).

• Samorząd powstaje z inicjatywy oddolnej i nie może być kierowany odgórnie, musi być w pełni autonomiczny

Zalety działalności samorządnej

• Uczy dzieci demokratycznych form współpracy

• Realizowanie idei partnerstwa i podmiotowości

• Uczy organizowania organów samorządowych

• Kształtowanie postaw prospołecznych, bezinteresowności

• Zwiększenie wśród uczniów odpowiedzialności moralnej, znaczenia autorytetu, znajomości fundamentalnych praw człowieka

• Zapewnienia godności osobistej i wolności osobistej jako osób prywatnych i członków grupy

• Zapewnienie bezpieczeństwa - mechanizmy samoobronne grupy przed zagrożeniem z zewnątrz

Wady metody samorządnej

• Nadużywanie współzawodnictwa

• Nadmiar aktywności dzieci, nie liczenie się z ich prawdziwymi możliwościami

• Pozostawienie dzieci samym sobie w zatargach na tle działalności samorządnej

• Przeistaczanie się liderów w kliki

• Nadmiernie rozbudowany samorząd

rodzaje działalności samorządnej

• organizowanie przez dzieci form zaspokajania czasu wolnego (odpoczynek, rozrywka, zajęcia kształcące)

• udzielanie samopomocy koleżeńskiej, materialnej i niematerialnej (pomocna dłoń)

• współodpowiedzialność za ład i porządek realizowana w formie dyżurów

• rozstrzyganie sporów koleżeńskich

• metoda współudziału uczniów w organizowaniu lekcji

• to pewna odmiana metody działalności samorządnej, polega na współudziale dzieci w organizowaniu, prowadzeniu i ocenianiu różnego rodzaju zajęć. Odróżnia ją od metody działalności samorządnej to, że najczęściej jest stosowana poza obrębem samorządu.

• Współudział uczniów wymaga czynnego zaangażowania także nauczyciela, który ponosi odpowiedzialność za przebieg i pomyślne skutki lekcji

Zalety współudziału uczniów w organizowaniu zajęć:

• Zaangażowanie uczniów w rozwiązywaniu problemów

• Łatwość w nawiązywaniu kontaktów z nauczycielem

• Przychylny stosunek do szkoły, nauki

• Spontaniczność i zdyscyplinowanie uczniów

• Wysoka samoocena i poczucie niezależności

• Rozwój kreatywności

• Pobudzają ciekawość

• Kierowanie własnym rozwojem

Etapy współudziału uczniów w organizowaniu zajęć:

1. Planowanie lekcji: dobór tematu, wspólnie z nauczycielem układanie planu zajęć

2. Przygotowanie lekcji w zespołach lub indywidualnie: przeprowadzanie wywiadów, przygotowanie inscenizacji, gazetki, wystawki, sformułowanie problemów do dyskusji. Praca indywidualna polega na nauce wiersza, piosenki, czynności usługowe: udostępnienie interesującej książki, zapewnienie sprzętu audiowizualnego

3. Prowadzenie lekcji, współudział uczniów, którzy przyjmują rolę nauczyciela.

4. Ocenianie.

13. Techniki oddziaływań wychowawczych

Skonkretyzowane sposoby postępowania wychowawczego. Stanowią uszczegółowienie jednej lub wielu metod wychowania, a różnią się tym, że są szczegółowym opisem określonego postępowania wychowawczego

Klasyfikacja technik

1. Techniki wymiany opinii, nawiązują do metody perswazji

Wymiana opinii dzieci mająca na celu pogłębienie ich współżycia i współdziałania oraz ich bliższe poznanie. Rodzaje technik: sondażu opinii, „burza mózgów”, decyzji grupowej, swobodnej ekspresji słownej, kontaktów międzyludzkich

2. Techniki oparte na dramatyzacji

Organizowanie inscenizacji wraz z dialogiem. Rodzaje technik: socjodrama tyczna, gier dramatycznych, drama

3. Techniki wzmacniania pozytywnego i negatywnego

Wzmacnianie pozytywne rozwija i pogłębia zachowania pożądane, negatywne zapobiega zachowaniom niepożądanym z wychowawczego i moralnego pkt. widzenia.

Techniki wzmacniania pozytywnego: bezpośrednia gratyfikacja, zawieranie umowy (kontraktu), sukcesywnej gratyfikacji (system żetonowy).

Techniki wzmacniania negatywnego: szybkiej interwencji gestem, słownego upominania, potrąconych punktów, chwilowej izolacji.

4. Techniki oddziaływań niewerbalnych: swobodnej ekspresji plastycznej, ignorowania zachowań niepożądanych.

1. Technika swobodnej ekspresji plastycznej:

Uzewnętrznianie swych przeżyć, doświadczeń wiedzy o otaczającym świecie przy pomocy rysowania, malowania, lepienia, wycinania. W ten sposób dzieci wyrażają swoje uczucia i myśli, dotyczące nurtujących je problemów. Oprócz komunikowania innym ludziom swoich przeżyć, mają okazję rozwijać zainteresowania i uzdolnienia.

Ważne by dzieci czerpały radość i przyjemność z rysowania na określony temat. Technika ta ma pełnić role terapeutyczną, służyć odreagowaniu bolesnych przeżyć

2. Technika ignorowania zachowań niepożądanych

Ignorowanie przez wychowawcę, nauczyciela, drobnych i szybko przemijających zachowań niepożądanych, których szkodliwość jest niewielka. Należą do nich zachowania takie jak: chwilowa dekoncentracja, wyglądanie przez okno, zagadywanie do kolegi, zerkanie na zegarek, itp. Należy bagatelizować także wybuchy płaczu i gniewu, przejawiania zawziętości, kiedy uczeń chce zwrócić na siebie uwagę, by nie wzmacniać tych zachowań.

Technika skuteczna w sytuacji jawnych prowokacji ze strony ucznia pod adresem nauczyciela. Nie jest wskazana w przypadku destruktywnych zachowań czy zachowań zagrażających życiu i bezpieczeństwu dzieci. Wadą jest także to, że nie pociąga za sobą natychmiastowych skutków.

5. Techniki organizowania czasu wolnego

Organizowanie czasu pozostającego uczniom do dyspozycji poza szkołą, czy zadaniami jakie dzieci mają wykonać w rodzinie. Jest to forma rekreacji i rozrywki.

Rodzaje technik: rekreacji kulturalno-rozrywkowej, rekreacji twórczej, rekreacji fizycznej, rekreacji przez działalność społeczną

14. Różne orientacje i koncepcje w teorii wychowania

1. Orientacje badawcze w teoriach wychowania: psychologiczna, socjologiczna, normatywna, eklektyczna.

2. Koncepcje w orientacji psychologicznej: behawiorystyczna, humanistyczna, psychospołeczna

3. Koncepcje pedagogiczne: A. Kamiński, J, Korczak, C. Freinet, A. S. Neill, ks. Jan Bosko, W.A. Suchomiliński

Koncepcje psychologiczne koncentrują się głównie wokół mechanizmu regulacji zachowań ludzkich, w tym także zachowań wychowania.

Ad. A. orientacje

1. Orientacja psychologiczna

Występują różne teorie wychowania, które są osadzone w psychologicznej koncepcji człowieka, jego charakterze, osobowości, zahamowaniach. Ponieważ różnimy się między sobą, to i różne teorie wychowania.

Zbigniew Zaborowski

Teoria wychowania jest nauką empiryczną, społeczną i praktyczną. Są teorie obejmujące ogólne - całokształt procesu wychowania, jak i cząstkowe, np., teoria wychowania społecznego, zdrowotnego, moralnego. Teoria wychowania ma za zadania:

- opisywanie i klasyfikowanie zjawisk i faktów wychowawczych wraz z występującymi między nimi różnymi zależnościami.

Systematyzacja teoretyczna różnych ogólnych twierdzeń o wychowaniu i ich weryfikacja. Wskazywanie praktycznych rozwiązań, służebna rola wobec działań wychowawczych. Konfrontacja poszczególnych teorii i modeli, opracowanie na tej podstawie kolejnych rozwiązań.

Wychowanie to proces kształtowania osobowości wychowanka, jego rozwoju pod kątem celów i wartości. Głównym czynnikiem w postępowaniu wychowawczym sa stosunki interpersonalne, relacja wychowawca - wychowanek. Wpływ na proces wychowania mają:

- procesy lub stany rzeczy, związane z osobowością wychowanka, które zamierzmy kształtować

- kształt konkretnej osobowości wraz z kształtującymi ją warunkami

- historyczne i cywilizacyjne zadania człowieka.

Krzysztof Konarzewski

Teoria wychowania to teoria oddziaływań wychowawczych. Naukowa refleksja teorii wychowania to wychowanie jako fakt i jako zadanie, wyjaśnienie i przewidywanie zmian psychicznych zachodzących w wychowanku w trakcie procesu wychowania to inaczej teoria metod wychowawczych.

Zadaniem teorii oddziaływań metod wychowawczych jest:

- dostarczanie naukowo opracowanej wiedzy o sposobach wywoływania zmian w człowieku

- precyzyjne określenie czynników wpływających na skuteczność metod wychowania.

Wychowanie to celowa działalność oddziaływania wychowawcy na wychowanka. Należy więc dostarczać wychowankowi takich doświadczeń, które w konsekwencji prowadzą do kolejnej zmiany rozwojowej. Oddziaływanie może być bezpośrednie na wychowanka. Podstawą działania jest odpowiednio dobrana teoria psychologiczna o mechanizmach konkretnego ludzkiego zachowania. Dla teorii wychowania psychologia ma stanowić układ odniesienia.

2. Orientacja socjologiczna

Na ucznia oddziaływuje społeczeństwo w pełnej skali, zarówno mikro-mezo i makrostruktury i siły społeczne oraz środowisko wychowawcze. Teorie wychowania w ujęciu socjologicznym uzupełniają się, opisują proces wychowania w ujęciu społecznym. Stosuje się metody empiryczne, bada warunki i czynniki wpływające na wychowanka. Te refleksje ułatwiają określenie ideałów wychowawczych, łączą pedagogikę z socjologią, pokazują szeroki wymiar wychowania. W orientacji socjologicznej to społeczeństwo odgrywa decydującą rolę w procesie kształtowania właściwych postaw wychowanków, w określaniu celów wychowania, np. wychowanie patriotyczne.

Florian Znaniecki

Teoria wychowania to poznawanie społecznych warunków, grup społecznych, dla których wychowujemy oraz badanie procesu wychowania w danych warunkach społecznych. Teoria wychowania wg Znanieckiego bada jak społeczeństwo wpływa na proces kształtowania ucznia. Wychowania to zjawisko społeczne, które może być:

- bezrefleksyjne, powielanie wzorców osób dorosłych

- tradycjonalistyczne, oddziaływanie starszego pokolenia, tradycji

- utylitarystyczne, przystosowanie młodego pokolenia do współczesności

Środowisko wychowawcze wg Znanieckiego to osoby, grupy społeczne regulujące, prowadzące działalność wychowawczą. Źródła wychowania leżą głęboko w strukturze społecznej i psychologii społecznej człowieka. Wychowanie powinno odegrać podstawową rolę ukształtowaniu młodego pokolenia tak by kierowało się dobrem ogółu społeczeństwa, altruizmem społecznym. W procesie wychowania młodego pokolenia ważną rolę odgrywa kultura.

Zygmunt Mysłakowski

Teoria wychowania jest nauką ulokowaną w pedagogice. Należy dążyć do wyodrębnienia, analizowania i opisywania form wychowania, znajdowania czynników jakie pełni wychowanie w życiu społecznym. Wychowanie ma charakter wieloczynnikowy. Wpływ na ten proces mają:

- czynniki dziedziczne i wrodzone

- środowisko materialne

- opieka nad potomstwem, wyżywianie, ochrona

- kształtowanie się danej osoby jako ciąg samorzutnych reakcji na czynniki otoczenia społecznego

- wychowanie epizodyczne

- wychowanie planowe

- samokształcenie, samowychowanie

- czynniki wytyczające treści wychowania „tu i teraz' - polityka, organizacje, państwo, Kościół

- czynniki zewnętrzne, np. zagrożenie ze strony innych państw

Należy dążyć do aktywnego udziału uczniów w życiu społecznym, dużą rolę w tych działaniach odgrywa szeroko pojęta kultura.

3. Orientacja normatywno-ideologiczna

Istotą jest ścisłe powiązanie działań praktycznych z systemem wartości narzucanych przez rządzącą partię, ideologię wychowania, podporządkowanie aktualnym założeniom politycznym. Jest to „teoria potakująca” - relatywizm przemiany. Teoria wychowania dostosowana do zachodzących aktualnie zmian w partii, oficjalne nawiązanie do teorii socjalistycznej, wychowanie „człowieka socjalistycznego”. Wychowanie służyło ślepemu podporządkowaniu społeczeństwa władzy, jego utożsamianiu się z nią.

Heliodor Muszyński

Według niego teoria wychowania jest nauką empiryczną, działającą bezpośrednio na wychowanka, ingerująca i narzucająca normy wychowawcze. Jej zadaniem jest:

- określenie sposobów działań wychowawczych

- dostarczenie wychowankom wiedzy

- określenie ideału wychowania i celów wychowania

- opracowanie zasad stawiania diagnozy pedagogicznej

- wyjaśnienie procesów, zjawisk, mechanizmów kształtowania osobowości wychowanka

- gromadzenie, opracowanie i sprawdzenie wiedzy o procesie organizowania i realizowania działań wychowawczych

- dostarczania wiedzy o sposobach skutecznego działania wychowawczego

Orientacja normatywno-filozoficzna

Powiązanie wychowania z filozofią. W wychowaniu decydujące jest zagadnienie celu i wartości. Źródłem wychowania jest światopogląd w szerokim tego słowa znaczeniu, ujmujący źródło bytu jako Absolut - dla wszystkich Bóg.

Stefan Kunowski

Pedagogika personalistyczna. Teoria wychowania ma charakter jednocześnie empiryczno-naukowy oraz teoretyczno-praktyczny. Wychowanie jest wypadkową samej natury, kultury społeczeństwa oraz określonych przyjętych wartości danego środowiska, ma na celu przeprowadzenie wychowanka ze stanu natury do stanu kultury. Siły wpływające na wychowanie:

- bios: psychosomatyczna strona osoby ludzkiej, popędy, instynkty, namiętności, sfera zdrowotności, stan psychiczny danej jednostki.

- etos: unormowane zwyczaje, obyczaje życia społecznego, normy moralne

- agos: personalizacja osoby, przeprowadzenie jej ze stanu natury do wyższej kultury, dążenie do przyjętego ideału wychowawczego, a poprzez przekształcenie jednostki także pozytywne zmiany w całym społeczeństwie

- los: nieprzewidywalny czynnik wychowania, przeznaczenie, zdarzenie losowe.

Karol Kotłowski

Filozofia wychowania. Teoria wychowania moralnego mówi o celach wychowania i jego prawidłowych działaniach umożliwiających ich osiągnięci. W odróżnieniu od orientacji normatywno - -ideologicznej należy uwzględnić w teorii wychowania zarówno poglądy na proces wychowania jak i samo zjawisko wychowania, które jest w stanie nadbudowy ideologicznej, a wszystko ma swe źródła w filozofii. Jest pięć podstawowych pojęć:

- wychowanie

- akt pedagogiczny: każda świadoma czynność zorientowana na jakiś cel wychowawczy. Działania wychowawcy takie jak: analiza danej sytuacji wychowawczej wraz z refleksją nad nią, opracowanie postępowania zmierzającego do osiągnięcia postawionego celu oraz sam czyn wychowawczy, prowadzący do pozytywnych zmian zarówno w wychowanku, grupie wychowanków i całym społeczeństwie.

- oddziaływanie pedagogiczne: ciąg powiązanych ze sobą aktów pedagogicznych wpływających na zmiany wychowanka lub całej społeczności

- proces wychowawczy: wzajemne relacje, oddziaływania wychowawcy i wychowanka

- fakty pedagogiczne: składają się z pożądanych stanów świadomości wychowanka, oparte na nich działania wychowawcze i powstałe w skutek tego nowe sytuacje wychowawcze.

III. orientacja eklektyczna

Eklektyczny - wymieszanie różnych stylów,

Wywodzenie wiedzy o wychowaniu z różnych źródeł, połączenie z krytyką dotychczasowych rozwiązań ( z latami PRL), ukazywanie różnych teoretycznych podejść do procesu wychowania, różnorodne spojrzenie na wychowanie, zwracanie uwagi na wysoki poziom użyteczności praktycznej, na konstruktywne rozwiązania, z równoczesna krytyką jednostronnego postrzegania teorii wychowania.

Ad. B. koncepcje

1. Wychowanie w koncepcji behawiorystycznej

Każdy człowiek jest istota zewnątrzsterowaną, czyli relatywną - jego zachowanie zależy głównie od uwarunkowań, bodźców zewnętrznych. Wychowanie jest bezpośrednim oddziaływaniem na wychowanków w formie różnego rodzaju manipulacji, np. zabawy. W wyniku wychowania wg koncepcji behawioralnych kształtuje się człowieka mało twórczego, uległego, poddatnego na manipulacje. Marginalizuje się rolę języka i procesów myślowych w postępowaniu człowieka

1. Skrajna koncepcja behawiorystyczna

Założenia: Twórcą tej koncepcji jest John B. Watson. Przeżycia wewnętrzne jednostki są jej sprawą osobistą i nie powinny interesować otoczenia. Wszelkie zachowanie człowieka jest reakcją na bodźce z zewnątrz, odpowiedzą na środowisko i otoczenie: zjawiska, zdarzenia, ludzie. Bodźce wyznaczają określone sposoby zachowania, zachodzi bezpośredni wpływ bodźca na reakcję. Relacje między bodźcem a reakcją mają charakter mechaniczny. Znając rodzaj bodźców można przewidzieć reakcję, wyklucza się wpływy pośrednie między bodźcem a reakcją.

Wychowanie wg skrajnej koncepcji behawiorystycznej jest bezpośrednim oddziaływaniem wychowawcy na wychowanka, dochodzi do jawnego sterowania rozwojem wychowankiem, przy jednoczesnym pominięciu prawa do samorealizacji, samodzielności i aktywności. Dzieci są uprzedmiotowione, widziane jako istoty dające się łatwo formować ,traktowane są jako tworzywo. Wychowanie porównywanej do tzw.” czarnej skrzynki”, w której „ wejście” to dyrektywne działania wychowawcze, a „wyjście” różnego rodzaju reakcje ucznia.

Koncepcja ta poddawana jest ostrej krytyce, zwraca się uwaga na to że ludzie różni reagują i mogą mieć odmienne reakcje na zadawana bodźce w zależności od okoliczności, czasu, miejsca, rodzaju osobowości i innych czynników. Ta sama metoda wychowania nie musi sprawdzić się u wszystkich podopiecznych. Skraja koncepcja behawiorystyczna formuje człowieka zdominowanego i uległego.

2. Umiarkowana koncepcja behawiorystyczna

Założenia: Carl Hovland, Neal Miller, Joseph Wolpe. Oprócz zmiennych niezależnych (dyrektywnych), tj. pochodzenia zewnętrznego, na zachowanie człowieka mają wpływ zmienne pośredniczące (interweniujące). Wszelkie zachowania ludzi mają charakter reakcji nabytych, czyli podlegają procesowi stałego uczenia się.

Wychowanie wg umiarkowanej koncepcji behawiorystycznej . Szczególną rolę przywiązuje warunkowania instrumentalnego, czyli manipulowania wzmocnieniami pozytywnymi lub negatywnymi. Pozytywne oddziaływania zwiększają tendencję do spontanicznego powtórzenia zaistniałych reakcji pożądanych; przybierają formę pochwały, nagrody, itp.

Negatywne oddziaływanie/wzmocnienie stosowane są podczas zachowań niepożądanych, celem jest ich zahamowanie, przybierają formy nagany lub kary.

Preferuje się wzmocnienia pozytywne, ponieważ stosowanie kar raczej nie eliminuje zachowań nieporządanych, a jedynie je tłumi i zatrzymuje na jakiś czas. Ponadto dzieci chcąc uniknąć kary mogą nadal postępować aspołecznie, ale w sposób trudniejszy do wykrycia.

2. Wychowanie w koncepcji humanistycznej

Wykształciła się w odpowiedzi na koncepcje behawiorystyczną. A. Maslow, Carl Rogers, Frederick Perls.

Postępowanie niedyrektywne, wykluczające wszelkiego rodzaju narzucanie czegokolwiek i rezygnujące z form przymusu, w tym wymuszania posłuszeństwa i podporządkowania się dorosłym. Jednostka jest odpowiedzialna za swój rozwój, powinna dojrzale i świadomie wpływać na kształt swojego życia. Samorealizacja i samoaktualizacja jest wrodzoną cechą człowieka. Jednostka jest sterowana tylko przez własny sposób postrzegania samej siebie i otoczenia. Należy cały czas aktualizować tkwiące w jednostce możliwości, poprzez stwarzanie odpowiednich warunków do samorealizacji. Wychowanie polega na stwarzaniu odpowiednich warunków do samorealizacji i aktywności ucznia, który traktowany jest jako podmiot i partner. Wychowanek traktowany jest jako autonomiczna osoba ludzka, zasługująca na poszanowanie. W relacji wychowawca - wychowanek dochodzi do sprzężenia zwrotnego, obie strony wzajemnie na siebie wpływają. Celem wychowania jest wspomaganie wychowanków w ich naturalnym rozwoju, by stali się osobami w pełni funkcjonującymi.

Zalety wychowania wg koncepcji humanistycznej

- upodmiotowienie ucznia, poszanowanie dla jego osoby

- wzajemna akceptacja

- rozmowy ucznia z nauczycielem

- ogranicza się intencjonalność, dyrektywność wychowania

- zwiększenie aktywności i samodzielności ucznia

- wzrost poziomu osiągnięć szkolnych

- szkoła postrzegana jest przez ucznia w bardziej przyjazny mu sposób

III. Wychowanie wg koncepcji psychospołecznej

To połączenie orientacji socjologicznej i psychologicznej. Według tej koncepcji na kształtowanie osobowości szczególny wpływ mają nie tylko czynniki biologiczne, ale i uwarunkowania społeczne. Wychowanie nie jest jedynym czynnikiem rozwoju człowieka, gdyż znaczący wpływ wywierają na nie warunki życia społecznego, które mogą sprzyjać wychowaniu bądź je ograniczać. Człowiek jest istotą społeczną, związaną integralnie z innymi ludźmi i od nich w dużej mierze zależną. O jego wychowaniu decyduje w dużej mierze sytuacja społeczna w jakiej się znajduje. Dla wychowania nie jest obojętne w jakiej sytuacji społecznej człowiek się znajduje. Skuteczność wychowania zależy w dużej mierze od zaspokajania potrzeb psychospołecznych wychowanków: miłości, bezpieczeństwa, przynależności, tożsamości. Szczególnie źle na dzieci oddziaływają uczucia osamotnienia, braku bezpieczeństwa, akceptacji, miłości, wskutek czego rodzi się lęk o swoją pozycję, ciągła rywalizacja i wycofanie z życia społecznego.

Na proces wychowania największy wpływ mają:

• stosunki międzyludzkie w okresie niemowlęctwa i dzieciństwa (teoria interpersonalna H. Sullivana)

• społeczeństwo, oddziaływanie życia społecznego, warunki w jakich żyje wychowanek

• stosunki między rodzicami i dziećmi, obdarzenie miłością, szacunkiem

Ad. C. Koncepcje pedagogiczne

Wychowanie wg koncepcji Janusza Korczaka (XIX/XX w)

Bezwzględne przestrzeganie praw człowieka, prawo dziecka do szacunku, aby było tym, im jest, prawo do radosnego dzieciństwa, do współdecydowania o własnym losie, do niepowodzeń i łez, do posiadania rzeczy i tajemnic. Koncepcja Korczaka osadzona była w głębokim humanizmie, w którym każde dziecko było wartościowym człowiekiem. Korczak postulował wprowadzenie samorządności dzieci, która przejawiała się w różnych formach ich aktywności, np. powołanie samorządu szkolnego, rady samorządowej, sądu koleżeńskiego, sejmu dziecięcego, plebiscyt życzliwości i niechęci

Sąd koleżeński: wiodąca rola w koncepcji pedagogicznej Korczaka. W skład wchodziło 5 wychowanków, będących sędziami i 1 wychowawca jako sekretarz. Sąd w swojej pracy opierał się o stworzony przez Korczaka Kodeks złożony ze 100 paragrafów, głównie uniewinniających i przebaczających.

Rada samorządowa: do chwili powołania sejmu dziecięcego była organem ustawodawczym, później wykonawczym. Głównym zadaniem było powoływanie „komisji problemowych”, jak: komisja sprawdzania czystości, komisja zeszytów, podręczników. W skład wchodziło 10 wychowanków i 1 wychowawca, który był jej przewodniczącym i sekretarzem.

Sejm koleżeński: najwyższa instancja w systemie Korczaka. Był organem ustawodawczym, złożonym z 20 posłów. Obradował raz w roku pod przewodnictwem Korczaka. Zajmował się sprawami wykraczającymi poza kompetencje sądu i rady. Zadania sejmu: zatwierdzanie i uchylanie postanowień rady samorządowej, uchwały w sprawie świąt, przyznanie praw do posiadania „pocztówek pamięciowych”, przyjmowanie i wydalanie z zakładu członków.

Plebiscyt życzliwości i niechęci: wzajemne ocenianie się wychowanków. Oceny zgłaszano za pomocą trzech kartek oznaczonych plusem, minusem i zerem. Plebiscyt miał pomóc dzieciom nabyć umiejętność oceniania swoich kolegów. Pełnił funkcję diagnostyczną i wychowawczą. Odbywał się corocznie oraz po pierwszym miesiącu od przyjścia do szkoły. Wychowawcy również byli oceniani.

Korczak dużą rolę przypisywał tworzeniu przez dzieci gazetki szkolnej, którą przygotowywał specjalny komitet redaktorski. Każdy jego członek miał przypisany dział o którym pisał. Innym oddziaływaniem wychowawczym było zawieranie między uczniem i wychowawcą „zakładu”. Zakład dotyczył np. tego że dzieci będą dobrze się uczyć, staranniej wykonywać dyżury, nie douczać koledze, itp.

Koncepcja pedagogiczna Aleksandra Kamińskiego (I poł. XX w.)

Odnosi sie do wykorzystania doświadczeń harcerstwa w pracy dydaktyczno - wychowawczej placówki. Czołowe miejsce zajmuje samorządność i samorząd. Stworzył hierarchię wartości moralnych, na której szczycie znalazła się dzielność. Następnymi wartościami są: altruizm, poczucie odpowiedzialności, przyjaźń, braterstwo, panowanie nad sobą, sprawiedliwość.

Skuteczność procesu wychowawczego zależy od osobowości nauczyciela, który musi wykazywać się pogodą ducha, wzbudzać zaufanie. Kamiński stworzył 4 sposoby organizowania lekcji:

1. zabawy dydaktyczne

podczas zabaw można poznać rzeczywiste zainteresowania uczniów. Dzięki zabawo wzmacnia się proces uczenia się. Powinny być organizowane z umiarem i tylko w tych momentach lekcji, które mogą okazać się użyteczne pod względem dydaktyczno-wychowawczym. Podczas zabaw nie może być chaosu, muszą obowiązywać zasady. Powinny być stosowane dopóki wzbudzają zainteresowanie, nie mogą nudzić. Nie mogą być zbieżne z zabawami stosowanymi w trakcie innych zajęć. Muszą odzwierciedlać zainteresowania dzieci a nie dorosłych

2. zabawy w grupach

to raca zespołowa dzieci, powinny być to stałe nie więcej niż 6-osobowe zespoły uczniów. Dobierać się mogą dobrowolnie, nauczyciel może jednak wprowadzać korekty. Każda z grup ma do spełnienia zadania o charakterze dydaktyczny (aktywny udział zespołu na lekcjach), wychowawczym (dbanie o higienę i porządek w klasie, udzielanie pomocy uczniom słabszym w nauce), organizacyjnym (np. pełnienie dyżurów klasie, na boisku szkolnym)

3. lista umiejętności

Warunkiem wpisania na listę jest poddanie się próbie sprawdzenia umiejętności. Dokonuje tego nauczyciel wobec całej klasy, albo na osobności przed lub po lekcji. Na listę wpisuje się uczniów, którzy osiągnęli dany rodzaj umiejętności szkolnych i amatorskich, dzięki którym następuje rozwój psychofizyczny i umysłowy. Można wykazać się umiejętnościami charakterystycznymi np. dla rachmistrza, bibliotekarza, pisarza.

4. swoista atmosfera wychowawcza

Atmosfera powinna być podobna do tej jaka panuje podczas zbiórek harcerskich. Panuje życzliwość, sympatia między wychowawcą a uczniami. Na lekcji możliwy jest gwar i ruch.

Koncepcja pedagogiczna Celestyna Freineta (XIX/XX w)

Nowoczesna Szkoła Francuska Technik Freineta

Stanowcze przeciwstawienie się tradycyjnym metodom nauczania na rzecz zastosowania w procesie dydaktyczno-wychowawczym technik freinetowskich (naturalnych). Ich istotą jest zdobywanie doświadczeń po omacku, uczniowie mieli zdobywać wiedzę w sposób całkowicie naturalny, proces ten porównywano do nauki chodzenia i mówienia. Aby to osiągnąć, należy uczniom zapewnić swobodę ekspresji, odpowiednio wyposażyć sale do zajęć oraz realizować ideę samorządności.

1. Swobodna ekspresja - komunikowanie innym własnych uczuć i myśli, wyrażanie własnego ja, ujawnianie swojej osobowości. Ekspresja może ujawniać się w formie pisemnej, manualnej, muzycznej, ruchowej, plastycznej.

2. Samorządność - różnorodna działalność dzieci zgodnie z ich zainteresowaniami, np. cotygodniowe plany pracy, zebrania samorządu szkolnego,

3. Wyposażenie klas szkolnych - bogactwo pomocy dydaktycznych, np. encyklopedie, mapy, globusy, filmy, itp.

W ocenie metod naturalnych przeważają opinie pozytywne, ponieważ uwzględniają one zainteresowania oraz potrzeby ucznia (aktywności, samorealizacji). Stosując metodę praca-zabawa uczeń uwolniony jest od sztywnych schematów, jest rozluźniony i bardziej wydajnie pracuje nad zdobyciem wiedzy. Jest przestroga by nie pozostawić uczniowi za dużej swobody i nie podążać za jego kaprysami.

Do zasługujących na uwagę technik freinetowskich zaliczamy:

• Opracowywanie swobodnych tekstów: spontaniczna ekspresja słowna uczniów, pisemne wypowiadanie się na dane tematy,

• Gazetki szkolne: uwiecznieniem wcześniej napisanych swobodnych tekstów. Objętość 10-20 stron formatu zeszytu. Oprócz gazetki szkolnej, propagowana gazetka ścienna (w szkole Freineta na takiej gazetce były 4 kolumny z następującymi tytułami: winszujemy, krytykujemy, życzymy sonie, pragniemy wykonać)

• Korespondencja międzyszkolna: wymiana między szkołami swobodnych tekstów, albumów, fotografii, gazetek szkolnych i innych. Okazja do wymiany doświadczeń, poznawania innych dzieci, zaprzyjaźniania się.

• Techniki swobodnej ekspresji plastycznej

• Książka życia klasy i książka życia ucznia

Koncepcja pedagogiczna Aleksandra S. Neilla (XX w.)

Dziecko jest z natury dobre i posiada wszystkie dane by być szczęśliwe, każda jednostka ma zakodowaną w sobie tendencje do moralnego dobra. Wynikało z tego przekonanie Neilla, ze zapewniając uczniowi dużą swobodę, skutecznie się ich wdraża do samodzielnych działań, przyzwyczajania do odpowiedzialności za własne decyzje, pogłębiania w uczniu poczucia niezależności i tożsamości. Wychowanie w swobodzie nie może oznaczać swawoli czy anarchii. Istnieją granice swobody, wyznacza je ochrona interesów innych osób, nie można przekraczać swobody innych. Rozwój samorządności i samorządu, który miał za zadanie podejmować wszystkie decyzje dotyczące życia internatowego i szkolnego. Wobec nauczycieli stawiane były wysokie wymagania: muszą akceptować uczniów, być ich przyjacielami, stawiać nie tylko na rozwój intelektualny ale i emocjonalny. Zasada wait to see - czekać i patrzeć, oznaczała by dać uczniowi tyle swobody, by mógł się samodzielnie rozwijać.

Koncepcja pedagogiczna ks. Jana Bosko (XIX w.)

System prewencyjny - zapobiegawczy, którego celem wychowawczym jest wielostronny rozwój uczniów jako dobrych obywateli i uczciwych chrześcijan. Aby to osiągnąć, należy stworzyć odpowiednie środowisko wychowawcze z rodzinną atmosferą, przygotować (zwłaszcza chłopców) do przyszłego życia, kształtować poczcie odpowiedzialności i właściwie pojętej wolności.

Duże znaczenie przypisuje się dialogowi, poszukiwaniu prawdy i zabieganiu o poprawne stosunki międzyludzkie.

Trzy filary systemu prewencyjnego ks. Jana Bosko:

1. Miłość

Naczelna zasada wychowania, w relacjach z wychowankami przyjmuje formę głębokiej przyjaźni (okazywanie im zaufania i szacunku, bezinteresowności w pomaganiu). Wychowawcy powinni stale nawiązywać kontakt z podopiecznymi i wykazywać asystencje, czyli obecność opiekuńczą, polegającej na okazywaniu usłużności podobnej do tej, jaką wykazuje ojciec wobec syna. Zaleca się by każdy wychowawca był osoba dojrzałą, zdolną do wczucia się w problemy młodzieży. Istotnym przejawem miłości jest bezwarunkowa akceptacja wychowanków, ich rozumienie i wpajanie im takich wartości jak: dobroć, mądrość, świętość, radość, zdrowie, pobożność.

Odrzuca się przemoc na rzecz perswazji i miłosierdzia. Kary tylko w sytuacjach wyjątkowych, gdy inne metody zawiodą.

2. Rozum

Wszelkie nakazy, regulamin musza być racjonalnie uzasadnione i nie mogą krępować inicjatyw ucznia. Zadaniem wychowawcy kierującego się rozumem jest pomaganie wychowankom z korzystania z pozostawionej im wolności, czyli prawa do współdecydowania o sobie. W uczniu poklada się zaufanie o jego dobrej woli, gotowości do zachowań prospołecznych. Wychowawca ma informować podopiecznych o tym, jak powinno się postępować. w wychowaniu apeluje się o odwoływanie się do rozsądku, przeciwstawia się dyrektywnemu i represyjnemu postępowaniu pedagogicznemu.

3. Religia

Jako skuteczny warunek dobrego wychowania, bez niej nie jest możliwe wychowanie. Pogłębianie wśród młodzieży religijności przejawia się w ofiarnej uczynności i bojaźni Bożej

Koncepcja pedagogiczna Wasyla A. Suchomlińskiego XX w.

Koncentruje się na wychowaniu z przyrodą oraz wychowaniu moralnym.

Kontakty z przyrodą są źródłem wielu wrażeń, doznań zmysłowych, przyczyniają się do rozwoju myślenia i wzrostu aktywności psychicznej. „Wyprawy do żywej myśli i słowa” - metoda pedagogiczna polegająca na specjalnie organizowanych spotkaniach z przyrodą, szczególnie dla uczniów klas początkowych (wyjścia w teren: do lasu, na łąkę, do parku). Maksyma „uczyć się myśleć, nie tylko obserwować”. Wnikliwie obserwowana przyroda jest punktem wyjścia do zadawania licznych pytań i szukania na nie odpowiedzi.

Wychowanie moralne polega na budzeniu człowieczeństwa u dzieci oraz wychowaniu przez dobroć. Człowieczeństwo utożsamiane jest z cechami człowieka dobrego i uczciwego. Polega na okazywaniu życzliwości, współczucia, gotowości niesienia pomocy. Rozumiana tak dobroć, jest wartością nadrzędną w stosunku do innych cech człowieka i stanowi miarę skuteczności wychowania. Dobroć powinna stać się źródłem zadowolenia i szczęścia. Dobro wyświadczane innym ludziom nie może być następstwem oczekiwań wdzięczności z ich strony a wynikiem własnego wyboru. Dziecko powinno wyczuć sercem swych bliźnich aby nie przechodzić obok nich obojętnie. Rozwijanie dobroci wśród uczniów odbywa się poprzez okazywanie im szacunku, wyrozumiałości, tworzenie atmosfery serdeczności.

6

---