MONOPOL

Monopol pełny (czysty) - występuje wówczas, kiedy w danej gałęzi przemysłu istnieje tyl­ko jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt nie posiadający substytutów.

Cechy charakterystyczne:

1. produkty jednorodne lub zróżnicowane (monopol pełny może wytwarzać
   i sprzedawać produkty jednorodne bądź zróżnicowane)

2. brak możliwości wejścia do działalności opanowanej przez monopolistę (uwarunkowania technicz­ne, ekonomiczne oraz administracyjno-prawne)

• ochrona patentowa,

• konieczność poniesienia ogromnych nakładów i kosztów początkowych możliwych do odzyskania w bardzo długim okresie czasu - tzw. monopole naturalne, np. usługi publiczne w zakresie elektryczności, gazu, wody, itp.

• uwarunkowania administracyjno-prawnych ustalonych przez państwo w celu kontroli produkcji danego wyrobu i powstających z niej dochodów, np. monopol spi­rytusowy, tytoniowy, zbrojeniowy, itp.

3. jeden sprzedający i wielu kupujących

4. założenie doskonałej informacji o rynku

5. wielkość produkcji ograniczona wielkością popytu

Warunki na rynku monopolowym

• ukośna opadająca krzywa popytu gałęzi

• utarg krańcowy jest mniejszy od ceny MR < P

• dodatkowa produkcja obniża przychód z poprzednio wytworzonych jednostek (bo spada cena);

• po przekroczeniu pewnego poziomu produkcji dodatkowa produkcja przynosi straty utargu całkowitego (TR) - od punktu kiedy utarg krańcowy MR staje się ujemny.

Ilość (Q)	Cena (P)	Utarg całkowity (TR)	Utarg krańcowy (MR)
0	8	0	0
1	6	6	6
2	4	8	2
3	2	6	-2
4	0	0	-6

Specyfika monopolu na rynku

• monopolista zawsze uzyskuje zysk nadzwyczajny

• monopolista jest twórcą cen

• nie produkuje w nieelastycznej części popytu (|Ed| < 1)

• może podnosić cenę powyżej kosztu krańcowego

• różnicuje ceny dla różnych klientów (tzw. dyskryminacja cenowa).

Granice ceny monopolowej

Granice cen wyznaczają:

• reakcje popytu na wzrost cen:

1. malejący zysk ze względu na spadek sprzedaży

2. wzrost kosztów przeciętnych na jednostce, co zmniejsza zysk na jednostce - w tym z podwyżki cen

• konkurencja innych przedsiębiorstw

• konkurencja gałęzi wytwarzających substytuty

• działania antymonopolowe państwa.

Decyzje produkcyjne

Przy podejmowaniu decyzji produkcyjnych w warunkach monopolu brane są pod uwagę te same kryteria jak w warunkach konkurencji doskonałej.

1. Kryterium krańcowe - optymalny poziom produkcji wyznacza punkt przecięcia
   krzywych MR i MC (MR = MC)

Jeżeli MR przewyższa MC, to dodatkowa produkcja bardziej zwiększy U (przychód) niż C (koszty), czyli zwiększy zysk.

2. Kryterium opłacalności - kiedy (utarg przeciętny) AR ≥ AC (koszt przeciętny)

Cena monopolowa

Cena monopolowa - wyznaczona jest w punkcie przecięcia się krzywej popytu
z wielkością produkcji maksymalizującej zysk monopolu.

Określenie poziomu ceny monopolowej polega na wyznaczeniu wielkości
Q maksymalizującej zysk a następnie, biorąc pod uwagę daną krzywą popytu, na wyznaczeniu ceny maksymalnej, po której te rozmiary produkcji mogą być sprzedane.

Zysk i strata monopolu

ZYSK MONOPOLU

STRATA MONOPOLU

Najniższy punkt AC wyznacza najniższą cenę opłacalną.

Zysk na jednostkę wyniesie: P_M - P₁ - zysk dodatni, P_M - P₂ - zysk ujemny.

Zysk całkowity to: (P_M - P₁) * Q_e - pole A, B, P_M, P₁

Strata całkowita to: |(P_M - P₂)| * Q_e - pole B, C, P_M, P₂

Wejście monopolu na rynek wolnokonkurencyjny

Monopolista wchodząc na rynek wolnokonkurencyjny będzie wytwarzał mniej i drożej. Wyniknie to z faktu, iż dostosuje on ilość i cenę rynkową do swoich uwarunkowań:

1. doprowadzi w krótkim okresie do zmiany punktu równowagi rynkowej - poziomu ceny P i ilości równowagi Q do Q₁ i P₁.

2. w długim okresie do Q₂ i P₂.

Różnicowanie cen

Różnicowanie cen występuje wtedy, kiedy monopolista sprzedaje to samo dobro po różnych cenach różnym grupom odbiorców.

Taka możliwość wynika z faktu, że na rynku występuje ujemnie nachylona krzywa popytu na dobro dostarczane przez monopol, która wskazuje, że niektórzy odbiorcy są skłonni zaakceptować wyższą cenę, aby mieć dany wyrób.

Różnicowanie cen:

1. pierwszego rodzaju - monopolista zna maksymalną cenę, którą każdy nabywca zapłaci za każdą ilość dobra i dla każdego nabywcy ustala inną cenę,

2. drugiego rodzaju - monopolista pobiera cenę w zależności od spełnienia przez nabywcę pewnych kryteriów (np. od ilości lub czasu odbioru),

3. trzeciego rodzaju - monopolista ustala różną cenę dla różnych grup odbiorców

(np. w zależności od tego czy należą do klubu, lub grupy wiekowej).

OLIGOPOL

Oligopol - sytuacja na rynku, w której występuje tylko kilku dużych producentów danego dobra czy też dostawców usługi.

Cechy charakterystyczne:

1. produkty jednorodne lub zróżnicowane

2. niewielka liczba sprzedawców i wielu kupujących:

• rynek danego produktu (danej grupy produktów) opanowa­ny jest przez niewielką liczbę producentów a każdy z nich posiada znaczącą część rynku

• każda decyzja przedsiębiorstwa wpły­wająca na zmianę wielkości produkcji
  i sprzedaży jest zauważana przez konkurentów

• istotną cechą oligopolu jest konieczność liczenia się z reakcjami przedsiębiorstw konkurencyjnych

• brak górnej granicy wyznaczająca liczbę przedsiębiorstw wskazującą na to, że dany rynek ma charakter oligopolu

• szczególnym przy­padkiem oligopolu jest duopol - rynek opanowany przez dwa przedsiębiorstwa

3. ograniczony dostęp do rynku - związany jest głównie przez czynniki natury technologicznej, a także czynniki związane z kosztami produkcji

4. pełna informacja o rynku

Duopol - szczególny przypadek oligopolu

Duopol - przedstawia rynek, na któ­rym działają jedynie dwaj producenci (sprzedawcy) oferujący ten sam produkt.

1. działania jednego producenta są zależne od działań drugiego producenta

2. zależności między tymi przedsiębiorstwami mogą dotyczyć procesu wyznaczania wielkości produkcji lub wyznaczania poziomu cen sprzedaży

3. me­chanizmy funkcjonowania zależą od przyjętych założeń odnośnie cha­rakteru współzależności między przedsiębiorstwami

Modele duopolu

Model Cournota - Po raz pierwszy został zaproponowany w 1838 roku przez francuskiego ekonomistę Antoine'a Augustina Cournota. Zgodnie z założeniami modelu każde z przedsiębiorstw w oligopolu wybiera poziom swojej produkcji dążąc do maksymalizacji zysku i przyjmując wielkość produkcji konkurentów za daną. Zakłada się również, że produkowane przez wszystkie firmy dobra są identyczne i mają jednakową cenę.

W typowym modelu Cournota rozważa się oligopol, w którym konkuruje ze sobą n przedsiębiorstw, które ponumerowane są od i=1 do i=n. Firma i wybiera ilość dobra q_i, którą zamierza sprzedać. Aby wyprodukować wybraną ilość dobra q_i przedsiębiorstwo i musi ponieść koszt w wysokości c_i(q_i). Całkowita ilość wyprodukowanych dóbr Q jest równa sumie ilości dóbr wyprodukowanych przez każdą z firm, czyli Q =q₁+ ...+q_n. W zależności od całkowitej ilości wyprodukowanych dóbr Q cena rynkowa dobra wyznaczona jest przez popyt p(Q) i jednakowa dla wszystkich firm.

Z opisu tego wynika, że zysk π_i każdej z firm wynosi:

π_i = p(Q)q_i − c_i(q_i) = p(q₁ + ... + q_n)q_i − c_i(q_i)

Model Edgewortha - zaistniał w wyniku krytyki podstawowego założenia modelu Cournota, zgodnie, z którym każdy duopolista przyjmuje wielkość produkcji i sprzedaży konkurenta jako stałą. Wielkość produkcji jest zmienną decyzyjną, natomiast cena jest wielkością wynikową.

1. cena jest zmienną decyzyjną a produkcja wielkością wynikową (odwrotnie niż w modelu Cournota)

2. koszty marginalne (MC) wynoszą zero, czyli pokrywają się z osią odciętych

3. zdolności produkcyjne producen­tów są ograniczone

4. maksymalna wielkość produkcji każdego z duopolistów jest mniejsza od wielkości popytu (sprzedaży), jaka wystąpiłaby w przypadku ceny równej zero

5. ponieważ produkty są jednorodne, krzywe popy­tu każdego z producentów są takie same

6. w celu zmaksymalizowania zysku każdy duopolista wyznacza odpowiednią cenę sprzedaży zakładając, że cena wyznaczona przez konkurenta nie ulegnie zmianie.

Model Chamberlina - Jest on trzecim, najczęściej prezentowanym w literaturze przedmiotu, modelem duopolu. Równocześnie jest to model oparty na bardziej realistycznych założeniach, aniżeli dwa poprzednie.

1. każ­dy z duopolistów wyciąga wnioski na podstawie nabytych doświadczeń
   i reaguje odpowiednio na zmiany decyzji konkurenta,

2. ponieważ produkt jest identyczny oraz koszty produkcji i popyt są takie same dla obydwu producentów, oligoliści dochodzą do wniosku, że najlepszym rozwiązaniem jest równy podział zysku monopolowego.

Przywództwo cenowe

Na rynkach wielu produktów zaobserwować można zjawisko polegające na tym, że jeżeli jedno z przedsiębiorstw gałęzi podnosi lub obniża cenę sprzedaży, pozostali czynią to samo.

Wyróżnia się dwa rodzaje przywództwa cenowego:

1. przywództwo cenowe przedsiębiorstwa dominującego

2. przywództwo cenowe przedsiębiorstwa o niskich kosztach.

Przywództwo cenowe przedsiębiorstwa dominującego występuje na rynku danego produktu wówczas, kiedy znaczący udział produkcji jednego przedsiębiorstwa w całej gałęzi pozwala mu kontrolować ceny. Pozostałe przedsiębiorstwa są stosunkowo małe. Przedsiębiorstwo dominujące ustala cenę sprzedaży produktu i pozwala pozostałym przedsiębiorstwom sprzedawać po ustalonej cenie takie ilości, jakie zdolne są one sprzedać. Pozostałe ilości sprzedaje przedsiębiorstwo dominujące.

Przywództwo cenowe firmy o niskich kosztach. Cenę rynkową wyznacza przedsiębiorstwo posiadające najniższe koszty produkcji. Pozostałe przedsiębiorstwa oligopolu sprzedają swoje produkty po wyznaczonej cenie rynkowej, a zyskowność tych przedsiębiorstw zależy od różnicy między ich kosztami produkcji a kosztami przedsiębiorstwa wyznaczającego cenę. Produkt jest jednorodny, więc krzywe popytu przedsiębiorstw są jednakowe.

Przedsiębiorstwo o wyższym koszcie może funkcjonować na rynku o ile cena wyznaczona przez przedsiębiorstwo o niższym koszcie przewyższa koszt przeciętny przedsiębiorstwa.

---