F u T u R y Z m
I
Podczas gdy w Niemczech króluje ekspresjonizm w południowej części europy pojawia się nowy kierunek - FUTURYZM. Nazwa ta etymologicznie wywodzi się od łacińskiego słowa futurum, oznaczającego przyszłość. Futuryzm wyrasta z nastrojów panujących w europie XX wieku, jego filozoficznym uzasadnieniem jest teoria Bergsona, głosząca żywiołowy i zmienny charakter świata, a także niechtzeańska „wola potęgi”. Twórcy futurystyczni odrzucają antropocentryzm i historycyzm na rzecz podziwu, wręcz kultu, dla zdobyczy „myśli technicznej”. Buntują się oni przeciwko sztuce, której ośrodkiem jest człowiek nienadążającej za postępem cywilizacji. Ich głównym celem jest „zlikwidowanie rozdźwięku między życiem a sztuką(…)”
II
FUTURYZM WŁOSKI
Najwcześniej, futuryzm, rozwinął się we Włoszech. Tam też młodzież literacka i artystyczna zbuntowała się przeciwko historycyzmowi i tradycji, w jakiej została wychowana. Skrępowane dotąd, sztywnymi zasadami i trudną sytuacją, społeczeństwo po odzyskaniu niepodległości pragnęło stworzenia mocnego państwa Włoskiego. Co za tym idzie młodzi futuryści z radością powitali początek I wojny światowej, w której wielu z nich wzięło czynny udział.
Do powstania futuryzmu włoskiego przyczynił się Fillipo Tommaso Marinetti- poeta, który 20 lutego 1909 roku opublikował w Paryskim dzienniku pierwszy manifest futuryzmu. Mimo włoskiego pochodzenia twórcy, manifest został opublikowany w języku francuskim. W tym samym czasie powstaje, także na terenie Francji, pierwsza grupa futurystyczna w skład, której wchodzą tylko włosi. Po manifeście Marinettiego ukazało się jeszcze wiele literackich prób nakreślenia programu owego ruchu.
Z literatury prąd futurystyczny szybko przerzucił się także na grunt muzyczny i malarski. Wynaleziona nawet 23 nowe instrumenty, które miały oddawać dźwięki codzienności w myśl kreowania „sztuki hałasu”. Widzimy, więc że futuryzm zyskiwał sobie coraz to nowych „wyznawców”. W związku z tym, nie powinien dziwić nas fakt, że zaczęły tworzyć się liczne towarzystwa skupiające futurystów. Artystów, w ich skład wchodzących cechował agresja i nastroje antymieszczańskie, dlatego ich zebrania często kończyły się skandalami i bijatykami.
Po I wojnie światowej, włoscy futuryści poparli faszystów i zajęli się polityką. Anarchistyczne hasła nie wystarczyła, aby utrzymać przy życiu kierunek, który przestał inspirować. Sam Marinetti, aby uratować futuryzm chciał przenieść jego założenia z literatury do teatru i poezji, niestety jego wysiłki nie mogły uchronić go przed zamknięciem w muzeum.
FUTURYZM ROSYJSKI
Zupełnie inną formę niż we Włoszech przybrał futuryzm w Rosji. Upadek caratu, wojna i klęska rewolucji rzutują na jego eschatologiczny charakter, wyjaśniają jego indywidualizm i katastrofizm.
Futuryzm rosyjski podzielił się na dwie antagonistyczne grupy. Pierwsza- egofuturści, związana była z symbolizmem. Przedstawicielami grupy są Szerszeniewisz, Siewierianin, Mariebhof. Druga to tak zwani kubofuturści, przeciwnicy symbolizmu i estetyzmu. Ich przedstawiciele to Majakowski, Burluk.
Rosyjscy futuryści dbali o swój indywidualizm, kreowali się na ludzi kontrowersyjnych lubili wzbudzać skandale ich książki drukowane były na papierze tapetowym lub na pakunkowym. Aurze skandalu odpowiadało też wulgarne słownictwo, którego chętnie używali.
Ostatecznym upadkiem futuryzmu rosyjskiego była śmierć Majakowsiego. Futuryzm w Rosji znacznie wpłynął na młodsze pokolenia, które czerpały z jego dorobku.
POLSKI FUTURYZM
Specyficzna sytuacja państwa Polskiego- odzyskanie niepodległości sprawiło, że futuryzm przybrał tu specyficzną formę. Prekursorem Polskiego futuryzmu był Jerzy Jankowski. Łączył on w swoich utworach elementy młodopolskiej poetyki z fascynacją postępem. Jednak to dopiero Anatol Stern i Aleksander Wat rozpoczynają właściwą fazę futuryzmu polskiego organizując spotkanie poetyckie pod nazwą „Wieczór pod tropikalny urządzony przez białych Murzynów”, tym samym dali początek Warszawskiej grupie futurystów. Drugi ośrodek futuryzmu powstaje w Krakowie wokół osób Młodożeńca, Jasielskiego i Czyżewskiego.
Działalność Polskich futurystów przejawiała się w manifestach, ulotkach, programach a także wieczorach poetyckich. Byli to ludzie wzbudzający silne sprzeciwy ze strony społeczeństwa. Potwierdza to chociażby fakt, że Sterna za jeden z jego wierszy- Uśmiech Primavery oskarżono o bluźnierstwo. Poeta spędził w więzieniu trzy miesiące a jego sprawa ciągnęła się przez dwa lata. W innym dziele tegoż autora, napisanego wraz z Watem dopatrzono się występku przeciw obyczajowości. Krakowscy futuryści działali razem z aktorami, którzy chętnie recytowali ich wiersze. Takie spotkania obydwóch grup odbywały się dość często. Najsłynniejsze z nich odbyło się w Zakopanem. Prowokacyjny plakat ogłaszał, że futuryści będą znieważać Matkę Boską a Lechom spoliczkuje Sterna. Niestety publiczność, podczas wystąpienia, zbulwersowana zachowaniem artystów zaczęła obrzucać ich jajkami. Rozpoczęła się regularna bitwa na wszystko, co było pod rękom. Interweniowała policja, ale nie tylko nie przerwała ona zamieszek, ale dodatkowo skonfiskowała kasę, nie zostawiając pokwitowania. Podczas tego zdarzenia Wat został mocno poturbowany. Widzimy, więc że nie było łatwo być futurystom.
Futuryści chcieli stworzyć sztukę łatwą, prostą i przyjemną. Sztukę dla tłumów. Odrzucali oni szumne hasła „czystej poezji” czy „sztuki dla sztuki”.
Cechą wspólną futuryzmu zarówno Rosyjskiego jak i włoskiego i polskiego jest jego krótka żywotność. W Polsce kierunek ten trwał jedynie trzy lata.
ZAŁOŻENIA FUTURYSTÓW
Futurystów nie interesuje historia ani tradycji, co więcej widzą w nich wartości, które należy bezwzględnie odrzucić, ponieważ krępują one swobodę i wyobraźnię artysty. Miejsce tradycyjnych wartości w świecie futurystów przeje postęp. Człowieka XX wieku wszelkie zabytki zastępuje nowoczesnymi maszynami, przed którymi czuje respekt i podziw. Wyznawcy futuryzmu nawoływali do burzenia zabytków, likwidowania muzeów i palenia bibliotek (dlatego myślę, że w naszej klasie znaleźliby wielu zwolenników).
Sztuka futurystów cechuje się aktywizmem i dynamizmem. Poezja futurystyczna jest odważna i buntownicza. Wyraża rozkosz, ślepy pęd ku nieznanemu, upaja się ryzykiem. Jest, zatem zaprzeczeniem poezji wcześniejszej, która zachwycała się bezruchem ekstazą i snem.
Kult nowości przybrał groteskowy charakter. Obliczono nawet, że poemat jest nowością przez 24 godziny, po których staje się już antykiem. Futuryści tworzyli swoje dzieła niesłychanie szybko, ale jeszcze szybciej traciły one swoją świeżość- swój dynamizm, z czego futuryści zdawali sobie świetnie sprawę. Znamienny w tej kwestii jest apel futurystów do przyszłych następców; „Gdy będziemy mieli czterdziestkę, inni młodzi i dzielniejsi od nas niech nas wyrzucą do kosza jak niepotrzebne rękopisy. Pragniemy tego!.”
Prąd ten odrzuca także antropocentryzm. Miejsce człowieka w literaturze zajmuje materia. Co za tym idzie artyści XX wieku dążyli do zbadania istotę przedmiotów, przez które chcieli dotrzeć do praw rządzących naturą. Poznanie to miało dokonać się dzięki intuicji a nie przez rozum, do którego futuryści nie mieli zaufania. Ten kult intuicji to intuicjonizm.
Aby wyrażać nowe poglądy futuryści potrzebowali oryginalnego języka. Głosili oni wyższość formy i struktury nad treścią. Sprzeciwiali się skonwencjonalizowaniu słów i przypisywaniu im raz na zawsze ustalonych znaczeń. W poszczególnych głoskach i sylabach dostrzegali „mistyczne” siły mogące wyrazić treści, jakich nigdy nie potrafiłyby wyrazić umowy” Chcieli języka z „magiczną mocą”, który przeciwstawiali językowi rozumowemu.
Ponadto futuryści chcieli zniwelowania różnic między słowem a rzeczą, w tym celu usiłowali zdynamizować język poezji. Podstawowym elementem ich języka miał być rzeczownik. Dzieło literackie miało składać się z rzeczowników ustawionych w dowolnym i przypadkowym ułożeniu, niekierujących się prawami logiki. Drugi, co do ważności miał być czasownik, ale wyłącznie w formie bezosobowej. Przymiotniki miały w ogóle zniknąć z języka poezji, ponieważ rozdzielały one od siebie rzeczowniki. Podobnie miało stać się ze znakami przystankowymi, miejsce, których powinny zająć znaki arytmetyczne. W nowym języku ważne miejsce przypadało onomatopei jako środkowi naśladującemu nowe odgłosy- odgłosy postępu.
Dla futurystów ważnym zjawiskiem był także symultanizm. Polegał on na dostrzeganiu nakładania się na siebie zjawiska, dostrzeganiu „kłębowiska zjawisk i rzeczy” W literaturze wyrażał się on nagromadzeniem rzeczowników o różnych zakresach znaczeń, połączonych za pomocą znaków arytmetycznych. Rzeczowniki te miały oddawać chaos doznań a znaki arytmetyczne ukazywać ich jednoczesność.
Nowatorski charakter uwidaczniał się też w zewnętrznej formie dzieła. Pisząc chętnie używano uproszczonej gramatyki i zapisu fonetycznego. Ogromne znaczenie przypisywano rytmowi. Forma typograficzna także zrywała z tradycją. Wiersze futurystyczne przybierały kształty fontann, mandolin, zegarków. Wszystko to miało za cel podkreślić sens utworu i skupić na sobie uwagę czytelnika.
III
Futuryzm pojawia się także w malarstwie XX wieku. Podobnie jak w literaturze tak i w malarstwie futuryzm cechuje się bezkompromisową walką z tradycją. Artyści tworzący zgodnie z zasadami tego kierunku dążą do stworzenia sztuki dostosowanej do potrzeb umysłowych epoki. Ich dzieła odrzucają perspektywę na rzecz symultaniczności. Zarówno w malarstwie, jaki i w fotografii artysta przedstawia ruch w jego różnych przejawach dba o pokazanie rytmu i tempa współczesnego życia. Rzeźba futurystyczna, także dynamiczna, wyraża ciągłość form w przestrzeni. Dynamizm cechuje także architekturę tego okresu.
Futuryzm nie ominął także przestrzeni teatru. W przedstawieniach futurystycznych dużą rolę odgrywała improwizacja, której celem było zadziwienie publiczności, wywołanie skandalu. Przedstawienia teatralne miały oddawać pośpiech bezład oraz przenikanie się różnych zjawisk. Ich rola straciła, zatem dydaktyczny charakter. Zniesiono także uprzywilejowanie budynku teatru, jako miejsca spektaklu. Przedstawienia odbywały się na przykład klubach futurystów.
W filmie futuryzm był zjawiskiem rozwijającym się na marginesie. Nawoływał on do odrzucenia wszystkich rygorów Najsłynniejszym filmowcem- futurystą włoskim był Bragaglia twórca między innymi Dramatu mimicznego o współczesnej magii i Dramatu na Olimpie.
IV
Podsumowując możemy stwierdzić, że futuryzm mimo krótkiego okresu trwania, był zjawiskiem bardzo ważnym w sztuce XX wieku, które rzutuje także na sztukę współczesną. Jego kontrowersyjne założenia wstrząsy sztuką i wprowadziły do niej ożywienie. Dzięki futuryzmowi nastąpiło wyzwolenie pragnień i odwagi eksperymentu.
Niestety zgubne w skutkach dla futuryzmu było dążenie do ciągłych innowacji. Doprowadziły one do tego, iż sztuka futurystyczna nabrała aspołecznego charakteru, stała się niezrozumiała, a indywidualizm twórców i ich dzieł nabrał pejoratywnego charakteru.
A. Hutnikiewicz, Futuryzm,[w;], Od czystej formy do literatury faktu, Warszawa 1988
Idem, s. 94
Idem, s. 95
Idem, s.97
Idem, s.106
Idem, s.110
Idem, s.112
5