Katarzyna Hada, gr. A
Cechy i topika trylogii Ajschylosa
Oresteja
Ajschylos (525-456p. n.e.) był najstarszym z trzech wielkich tragików ateńskich. Urodził się w Eleusis; prawdopodobnie pochodził z arystokratycznej rodziny. Literacki dorobek dramatopisarza stanowi 90 utworów: 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Oresteja (czyli Historia Orestesa ) to jedyna zachowana w całości trylogia oparta na jednym micie. Ajschylos napisał ją w roku 458 p. n. e. w wieku 67 lat i otrzymał za nią pierwszą nagrodę w konkursie. Ogniwami trylogii (a tym samym jednolitej akcji) są tragedie: Agamemnon, Ofiarnice i Eumenidy.
Ateńscy tragicy dążyli do maksymalnego zaabsorbowania uwagi odbiorców jednym zasadniczym problemem. Obok mędrców to właśnie oni pełnili rolę „wychowawczą” w społeczeństwie. Poeci poruszali w swych tragediach zagadnienia etyczne. Nieodłącznymi elementami tych sztuk były motywy szczęścia, cierpienia, porządku świata, zbrodni i odpowiedzialności za nią oraz fatum. Tematyka dotyczyła również poważnych problemów religijnych i politycznych.
Jedna z głównych koncepcji ideowych tragedii, którą obserwujemy w dziełach Ajschylosa , Sofoklesa (496-406) i Eurypidesa(480-406) wyrosła na kanwie przeświadczenia, że bogowie, a przede wszystkim Zeus, zsyłają kary na ludzi opanowanych przez hybris - poczucie własnej wielkości. Poza tym dramatopisarze ateńscy mieli na celu w swoich utworach wypełniać funkcję impresywną. Tworzywem tragedii były legendy i mity. W twórczości Ajschylosa odbiły się też echem wydarzenia historyczne. Bohaterowie w tragediach nie są osobami o rysach jednostkowych, są raczej pewnymi typami ludzkimi. Z drugiej jednak strony poeci dążyli czasem do wykreowania bohatera o niepowtarzalnych, specyficznych cechach osobowości. Tragedie Ajschylosa (w porównaniu z dziełami Sofoklesa i Eurypidesa) cechowała przede wszystkim wzniosłość koncepcji religijnych. Docenione zostały również takie rysy jak majestatyczność stylu, a także liryczność języka. Istotna jest rola Ajschylosa w rozwoju dialogu dramatycznego, gdyż wprowadził on na scenę tragedii greckiej drugiego aktora. Prawidła dotyczące budowy tragedii klasycznej ustanowione przez Arystotelesa były respektowane przez greckich tragików, chociaż zdarzały się także pewne odstępstwa . Widać to w tragediach Ajschylosa , np. w Eumenidach brak jest jedności czasu: w końcowej części scena przenosi się z Delf do Aten.
W Orestei rozwinięte zostały trzy motywy: zbrodni, kary i przebaczenia. Pierwszy z nich dotyczy pierwszej tragedii - Agamemnona, a pozostałe dwa odpowiednio Ofiarnicom i Eumenidom. Tworzywem tematycznym trylogii jest mit rodu Pelopidów, w którym zbrodnia jest przeklętym dziedzictwem z pokolenia na pokolenie. Mit będący echem pałacowych intryg władców miceńskich opowiada dzieje Pelopidów - przodków Orestesa. Atreus, syn Pelopsa doznał krzywd od swego brata Tyestesa , który zabrał mu nie tylko władzę, ale także żonę i syna. Z zemsty Atreus zabił dzieci swego brata i zaprosił go na ucztę, gdzie podał mu pieczeń z nich. Tyestes nie zdążył odegrać się na bracie , ale za to jego syn Aigistos zemścił się na Agamemnonie, synu Atreusa. Zemsta polegała na tym, że Aigistos uwiódł żonę Agamemnona, Klitaimestrę, kiedy ten przebywał na wojnie trojańskiej. Wbrew tytułowi, Agamemnon nie jest wcale głównym bohaterem pierwszej części trylogii. Również Orestesa nie można uznać za najważniejszą postać. To jego siostra, Klitajmestra przewija się przez akcję całej trylogii jako ta najważniejsza, ale też najbardziej negatywna postać.
Pisząc tragedie, Ajschylos zmodyfikował pewne fakty i okoliczności akcji występujące w micie. Przeniósł Agamemnona do Argos, nie wpro- wadził Artemidy jako tej, która wydała rozkaz zabicia Ifigenii.
Akcja Agamemnona została osadzona w pałacu królewskim w Argos.
W pierwszej scenie pojawia się strażnik(niewolnik) czuwa on na rozkaz królowej Klitaimestry czekając aż ukaże się na niebie znak ognisty infor -mujący o zburzeniu Troi. Stróż zna tajemnice zamku, ale nie chce ich wy- jawić publiczności. Jednakże występuje tu także chór złożony ze star -ców , który przywołuje wydarzenia z początku wojny trojańskiej wy -rażając obawy co do przyszłości. Wspomniana zostaje wróżba , gdzie dwa orły rozszarpały ciężarną zajęczycę .Wieszczek Kalchas wyjaśnił to jako przepowiednię zdobycia Troi , ale gniew Artemidy wzbudził też jego obawy ,czy aby gniew boski nie zakłóci szczęścia rodu. Motyw wróżby zastępuje fakt obrazy bogini przez Agamemnona , który zabił jej ulubioną łanię. Zagniewana bogini zesłała przeciwne wiatry by zatrzymać flotę grecką w Aulidzie, a w obozie zapanował głód. Wieszczek stwierdził , że dla przebłagania bogini Agamemnon musi ofiarować swą córkę Ifigenię . Chór przewiduje, że fakt ofiary nie usprawiedliwi Agamemnona, nie uchroni go przed zemstą za śmierć córki. Chór potępia czyn wodza. O zwycięstwie Trojan chór dowiaduje się od Klitaimestry, która wychodzi z pałacu , by złożyć ofiary bogom na ołtarzach. Zarówno radość królowej ze zwycięstwa(i powrotu jej męża) jak i obawa przed gniewem bogów za jakieś nadużycia ze strony walczących są pozorne. Klitaimestra w swojej obłudzie posuwa się jeszcze dalej; wręcz życzy Agamemnowi kary boskiej, gdyż pragnie zemścić się na nim za śmierć swej córki. Królowa poleca heroldowi, by zapewnił Agamemnona, że czekała ona na niego wiernie. Kiedy król powraca do pałacu, chór wita go w słowach dość zawiłych , broniąc się przed obłudą. Klitaimestra namawia Agamemnona, by przeszedł po purpurowym kobiercu, który dlań przygotowała. Król broni się przed tym, ale w końcu ulega jej prośbom . Zamiarem Klitaimestry było tu wzbudzenie gniewu Zeusa , który gniewa się na ludzi, którzy wywyższają się jak bogowie. Kassandra, branka ,która przybyła na rydwanie wraz z Agamemnonem ujawnia przed chórem tajemnice przeszłości i przyszłości. Jednak za zarządzeniem Apollona nikt jej nie wierzy. Mówi ona o śmierci króla i swojej.
Przepowiednia sprawdza się. Klitaimestra zabija Agamemnona i Kasandrę. Morderczyni usprawiedliwia się przed chórem przypomi -nając, że straciła córkę i została zdradzona przez męża. Jednakże królowa także nie jest bez winy. Podczas nieobecności Agamemnona zdradzała go z Aigistosem. Jak widać przekleństwo ciążące nad domem Pelopidów znów zbiera swe żniwo. Według chóru każdy kto powołuje się na sprawiedliwość musi się jej poddać , a ten kto zabija musi za to odpokutować. Klitaimestra uważa siebie za narzędzie klątwy. Wyprawa na wojnę trojańską przebiegła pod hasłem Dike, czyli sprawiedliwości wymierzonej Parysowi. Usprawiedliwieniem wodza wobec Dike było ofiarowanie Ifigenii, a śmierć Agamemnona zrządzeniem Dike wymaga śmierci Klitaimestry. Tragedia kończy się zapowiedzią , że mścicielem wodza będzie jego syn Orestes.
W drugiej części trylogii - Ofiarnicach , ma miejsce motyw kary , jako konsekwencji czynów Klitaimestry. Istotna jest w tej tragedii rola chóru, który potępiając czyny Klitaimestry i Aigistosa, zwraca się do Elektry, siostry Orestesa, aby składając ofiary na grobie modliła się o powodze- nie dla sprzymierzeńców Agamemnona (zwłaszcza dla Orestesa) oraz o ukaranie jego zabójców. Elektra posłuchała rad chóru.
Z rozkazu Apollona Orestes przybywa do Argos wraz ze swym przyjacielem Piladesem pomścić śmierć ojca i odzyskać królestwo. Orestes właściwie nie ma wyboru - jest zmuszony zabić swą matkę i jej kochanka, bo inaczej zostanie srogo ukarany przez bogów. Jest on narzędziem kary, która ma przyjść na zbrodniczą parę. Orestes knuje intrygę i zabija Aigistosa, a następnie idzie zabić swoją matkę. Pierwsza próba zabójstwa jest nieudana, bo Orestes usłyszał głos sumienia, ale następna- tak, bo pojawia się Pilades. Przypomina on Orestesowi groźbę ze strony Apollina i mówi, że lepiej mieć przeciw sobie ludzi niż bogów. Zabójca zdaje sobie sprawę ,że jego zwycięstwo jest pozorne. W jego wyobraźni pojawiają się Erynie - duchy Zemsty , które chcą pomścić śmierć matki. Chór próbuje pocieszać Orestesa , że dobrze zrobił zabi - jając zbrodniarzy, ale ten jest bliski obłędu. Matkobójstwo jest zbyt sprzeczne z naturą człowieka, by nie prowadzić do ukarania zabójcy. Orestes w ostatniej scenie oświadcza, że jako błagalnik podąży do świątyni delfickiej, by tam zmazać zbrodnię.
W Eumenidach - ostatniej części Orestei, motywem głównym jest przebaczenie, które kończy łańcuch zbrodni wynikający z klątwy wiszącej nad rodem Pelopidów. Według attyckiej procedury , oczyszczenie od klątwy i winy za zbrodnie następuje za pomocą odpowiedniego rytuału ustanowionego przez Apollona. Dopiero po wypełnieniu rytuału , winowajca może stanąć przed sądem. W przypadku Orestesa, oskarżycielkami były tytułowe Eumenidy, czczone w Atenach, a sędziami dwunastu bogów. Kiedy Orestes zostaje oczyszczony przez Apollona, musi uciec przed Eryniami do Aten, gdzie czeka go sąd. Następnie mię- dzy Apollonem a Eryniami rozgrywa się walka o matkobójcę. Apollo odpiera argumenty Erynii twierdząc, że nie mają prawa prześladować matkobójcy, skoro nie nękały Klitaimestry za zdradę małżeńską i zabójstwo, a to także jest przecież wykroczeniem w świetle praw Diki. Gnębiony przez Erynie Orestes prosi o pomoc Atenę, powołując się na swe oczyszczenie. Atena wysłuchuje jego prośby i przybywa z Troi, by go przesłuchać. Orestes opowiada jej o wszystkim i prosi o osądzenie swych czynów. Niespodziewanie Atena stwierdza, że nie może podjąć się oceny. Kwestię osądzenia matkobójcy powierza ludziom, obywatelom attyckim. Na rozprawę sądową przybywa Apollon jako świadek , obrońca i współwinny. Okazuje się ,że Erynie nie ścigały Klitaimestry za zabójstwo, bo nie była ona tej samej krwi, co jej mąż. Apollon wyjaśnia też , że to nie to samo zabić kobietę, a mężczyznę. Głosowanie sędziów i wstawiennictwo Ateny prowadzą do uniewinnienia Orestesa. Klątwa ciążąca nad jego rodem zostaje zdjęta. W rezultacie Erynie zmieniają się w duchy przebaczenia. Zostają one opiekunkami i patronkami Attyki ; zostają nazwane Eumenidami - Boginiami Łaskawymi, a siedzibą ich kultu stają się Ateny.
2