Historia wodolecznictwa:

• Starożytna Grecja i Rzym- kąpiele w gorących źródłach( gorące wody- Oety, wody siarczkowe- Hypety)

• Starożytny Egipt, Chiny, Fenicja- stosowano kąpiele parowe, starożytni Persowie stosowali kąpiele parowe w nadwadze ciała.

• Starożytny Rzym- w II wieku p.n.e zaczęto budować zwane „balnea”, które z czasem przekształcono na publiczne kąpieliska termalne ( słynne w Rzymie Caracalli)

• Europa- w XVIII wieku Johan Floyer (1649-1734) angielski pisarz, znany z pomiarów tętna, opisał rozedmę płuc, polecał zimne kąpiele w leczeniu wielu chorób.

• Guinterius von Andernach- holenderski lekarz XV/XVI wieku, pisał rozprawy na temat kuracji kąpielowych i napisał wiele własnych dzieł, głownie medycznych a także filologicznych i humanistycznych prac.

• Vinzenz Priessnitz- nazywany „wodnym lekarzem”, człowiek niewykształcony z grafenbergu. W 1831 roku otwiera zakład wodolecznictwa w którym stosuje się 56 różnego rodzaju kuracji wodnych.

• Sebastian Kniepp -(1821- 1897) ksiądz, twórca wielu metod wykonywania zabiegów wodoleczniczych, otworzył zakład w Worishofen . Wzorował się na wcześniejszych doświadczeniach Vincenta Priessnitza .

• Dr. Wilhelm Winternitz - (1835-1917) twórca nowoczesnej hydroterapii

• Dr. Wojciech Oczko -(1537-1599) doktor medycyny i filozofii, nadworny lekarz królów polskich: Zygmunta Augusta, Stefana Batorego, Zygmunta III Wazy. Napisał dwa fundamentalne dzieła z uwzględnieniem anatomii, chirurgii, a także dietetyki. „Cieplice” dzieło zapoczątkowujące polską balneologię, „Przymiot” zawierający całokształt ówczesnej wiedzy o kile.

• Dr. Jan Żniniewicz -(1872-1952) balneolog, pionier nowoczesnej akwaterapi w Polsce. Opracował nowe metody wodolecznicze, z których jedna została w latach międzywojennych wprowadzona w 12 polskich sanatoriach.

Spa- łac. Sanus per aquam „zdrowie przez wodę”

Filozofia spa opiera się na założeniu, że „wpda jest tym dla organizmu, czym marzenia dla duszy”.

Wodolecznictwo- stanowi najstarszy dział fizykoterapii. Obejmuje ok 120 różnego rodzaju zabiegów wykorzystywanych do celów leczniczych, profilaktycznych i rehabilitacyjnych. Gospodaruje wodę w różnych postaciach: ciekłej, stałej oraz pary wodnej. Wykorzystanie: termiczne, mechaniczne rzadziej chemiczne i elektryczne.

Właściwości fizyczne wody:

• Pojemność cieplna (słaba)- zdolność pobierania i zachowywania ciepła, wyraża ją ilość ciepła potrzebna do ogrzania 1g wody jakiegoś materiału o 1^oC. Do ogrzania 1g wody potrzebna jest 1 kcal.

• Przewodnictwo cieplne- woda ma właściwości, które względnie szybko transportują ciepło. Może szybko pobierać i szybko oddawać ciepło. Przeciętnie woda musi mieć 10^oC więcej lub mniej, aby wywołać takie samo wrażenie cieplne.

• Ciśnienie hydrostatyczne- woda jest to ciśnienie działające na zanurzonego w niej człowieka. Ciśnienie hydrostatyczne jest silnym bodźcem mechanicznym na tkankę, co manifestuje się zmniejszeniem obwodów różnych części ciała. W kończynach dolnych sięga ok. 1,5 cm, w tułowiu 5,5 cm, w klatce piersiowej 3,5cm.

• Wypór- siła działająca przy zanurzeniu ciała pionowo w kierunku ku górze, a więc siła wznosząca ciało.

Prawo Archimedesa- człowiek ważący 70kg zanurzony w wodzie, zachowuje się tak jakby ważył 6,5kg po odliczeniu głowy i szyi. Ciało zanurzone w cieczy traci pozornie tyle ile waży ciecz wyparta przez to ciało.

• Opór- dodatkowy czynnik mechaniczny działający w kąpieli wodnej przeciwstawiający się ruchowi ciała. Siły lepkości i spójności wody stanowią opór, który kończyny i tułów muszą pokonać w wodzie.

• Przewodnictwo elektryczne- woda słabo przepuszcza prąd. Na ph wody wpływa stężenie CO₂ , które wynosi 7,0. Woda gospodarcza posiada pewną ilość jonów, więc wykorzystywana jest w celach leczniczych do kąpieli elektryczno- wodnych, zwane też „galwanicznymi” .

• Rozpuszczalność związków chemicznych

Pojemność cieplna wody jest 4x większa niż powietrze. Przewodnictwo cieplne jest 25x większe niż powietrze. Utrata ciepła do wody jest 250x większe niż do powietrza. Ochłodzenie ciała w wodzie następuje 2-5x szybciej niż na powietrzu.

W hydroterapii do celów praktycznych przyjęto, że woda o temp. Wyższej od temp. Ciała jest: ciepła, gorąca, bardzo gorąca, nieprzyjemnie gorąca, nieznośnie gorąca.

Tolerancja wody wynosi 50^oC teoretycznie(praktycznie45^o-46^oC). W kąpieli całkowitej krew ulega przesunięciu(600-800ml). W części żylnej układu krążenia z kończyn, skóry i brzucha do prawego przedsionka serca. W wyniku tego stwierdza się powiększenie sylwetki serca oraz pnia tętniczego w prawo, tzw. „serce kąpielowe”.

Skala temperatury wody stosowana w wodolecznictwie:

2. Gorąca- 42^o-44^oC

3. Bardzo ciepła- 40^o-42^oC

4. Ciepła-38^o-40^oC

5. Obojetna-34^o-37^oC

6. Chłodna- 24^o-30⁰C

7. Zimna-18^o-24^oC

8. Bardzo zimna-18^o-12^oC

1. Kąpiel całkowita- 36^o-38^oC

2. Kąpiel przegrzewająca- 39^o-43^oC

3. Gimnastyka podwodna-29^o-32^oC

4. Pływanie-25^o-29^oC

5. Kąpiele powietrzne- 16^o-24⁰C

6. Zimne polewania-10^o-18^oC

7. Brodzenie po saunie-4^o-15^o

Tem.ciała w części rdzeniowej - 37^oC oraz korowej (ręce 28 ^oC, ramiona 32 ^oC, łydki 31 ^oC, uda 34 ^oC, barki 36 ^oC)

Ogólny odczyn ustroju na ciepło:

- wydzielanie potu, szybsza akcja serca, szybszy oddech, wzmożona przemiana materii, mała czynność wydzielnicza nerek, zawartość tlenu we krwi tętniczej maleje, żylnej wzrasta.

Prawo Dastre'a-Morata- reakcja fizjologiczna organizmu, charakteryzująca się tym, że pod wpływem ciepła rozszerzają się naczynia skórne na dużym obszarze, towarzyszy temu równoczesne zwężenia naczyń krwionośnych w obrębie klatki piersiowej i jamy brzusznej i odwrotnie, w przypadku zwężenia naczyń skórnych pod wpływem zimna, powoduje wazodilatację naczyń jamy brzusznej i klatki piersiowej. Jedynie naczynia doprowadzające krew do nerek i śledziony oraz mózgu zachowują się zgodnie z reakcją naczyń skórnych.

Termoregulacja: chemiczna i fizyczna

- chemiczna - sterowanie przemianą materii ustroju, którym towarzyszy wytworzenia ciepła. Intensywność sterowania mechanizmem ustroju przez regulację chemiczną, decyduje o ilości wytworzonego przez tkanki, ciepła głównie części rdzeniowej.

- fizyczna- kontrola ilości ciepła oddawanego, głównie drogą przewodzenia i promieniowania przez powierzchowne warstwy tkanek ustroju, nazywane częścią korową (35% masy ciała)

Dwa podstawowe procesy: wydzielanie potu i zmiany stanu czynnościowego sieci naczyń krwionośnych .

Fizjologiczne działanie zabiegów wodoleczniczych:

- miejscowe zwiększenie ukrwienia i przepływu chłonki utlenianie krwi lepsze używanie metabolitów.

- zwiększenie przemiany materii

- poprawa trofiki tkanek

- działanie normalizujące pracę układu autonomicznego

- odciążenie statyczne układu ruchu, skrócenie czasu zmęczenia powysiłkowego

- zwiększenie elastyczności i rozciągliwości tkanki łącznej.

- działanie przeciwbólowe

- trening termoregulacji

- usuwanie toksyn i bakterii przez skórę

- poprawa sprawności ośrodków korowych i podkorowych

- wzrost odporności ogólnej.

Wpływ na ukł.krążenia:

- zwężenie lub rozszerzenie naczyń

- rozszerzenie drogą odruchów konsensualnych na odległe obszary skóry kończyn przeciwnych

- zmniejszenie o 30% ukrwienia mięsni w kąpieli ciepłej, a zwiększenie ukrwienia ok. 300% w zimnej,

- przyspieszona czynność serca, zwiększona poj. minutowa i obj. wyrzutowa,

- szybkość przepływu krwi w ciepłej rośnie, w zimnej maleje,

- obciążenie układu krążenia w półkąpieli w 30 stopniach jest takie samo, jak przy chodzie po płaskim podłożu.

Wpływ na ukł.krążenia

- półkąpiel obojętna; zmniejsza się wentylacja minutowa i obj.oddechowa

- temp.ciepła wentylacja minutowa płuc jest 3-4 x większa,

- kąpiel w ciepłej i gorącej dochodzi do hiperwentylacji (usunięcie nadmiaru CO2), pobudza organizm

Wpływ na przemianę materii;

- Zużycie tlenu wzrasta w temp. >38stopni, <32stopnie

- na początku ciepłych kąpieli następuje przyspieszenie przemiany materii (1% - 17%)

- po kilku minutach przemiana materii zmniejsza się, pobór tlenu maleje o 20%

- w zimnych i chłodnych kąpielach, przemiana materii wzrasta przez spalanie węglowodanów i tłuszczów potrzebnych do zaspokojenia zwiększonego zapotrzebowania na energię cieplną

Kąpiel całkowita- zanurzenie ponad barki do brody

Kąpiel ¾- zanurzenie do ramion

Kąpiel całkowita zimna lub chłodna:

Temp.8-20stopni - zanurzeniowa - czas: od kilku do 20s. (energiczne ruchy w czasie kąpieli. Po kąpieli gimnastyka i bieg) - działanie pobudzające,

Wskazania: nerwice, otyłość, niskie ciśnienie, hartowanie.

Przeciwwskazania: niewydolność krążenia, choroby ukł.moczowego

Kąpiel całkowita letnia:

Temp.28-33 - czas: 10-20min - pobudza przemianę materii, obniża temp. I ciśnienie

Wskazania: regulacja ciśnienia, astma oskrzelowa, pobudliwość nerwowa

Przeciwwskazania: niewydolność krążenia, choroby ukł.moczowego

Kąpiel całkowita gorąca:

Temp.40-43stopnie - zanurzeniowa - czas: 1-4min. - działanie pobudzające, rozluźniające, podwyższenie temp.

Wskazania: zziębnięcia, w odnowie biologicznej sportowców

Przeciwwskazania: choroby infekcyjne, ostre i podostre stany zapalne

Działanie na OKN

- krótkie i ciepłe pobudzają

- długie i ciepłe, zmniejszają ból, mniejsze napięcie, działają odprężająco i sennie

- zimne kąpiele: zwiększają ból, zwiększają napięcie powierzchniowych grup mięśni, zwiększają pobudliwość nerwów ruchowych, lepsze samopoczucie, większa chęć do ćwiczeń.

Zasady dawkowania zabiegów wodoleczniczych:

- czas trwania - im bodziec dłuższy bodźce silniejsze,

- temp - bodziec silniejszy im większa różnica temp.

- wielkość powierzchni ciała na którą działa bodziec

- kombinacje zabiegów ciepłych i zimnych

- dodatkowe bodźce - chemiczny, elektryczny, mechaniczny

- rytm biologiczny mechanizmów termoregulacyjnych

- częstotliwość zabiegów

Zasady stosowania zabiegów:

- nastawienie psychiczne - przerwa 48h między zabiegami o dużej różnicy temp.

- zaspokojenie potrzeb fizjologicznych - zabiegi między posiłkami

Nie wykonywanie zimnych zabiegów u osób zziębniętych / wrażliwych na zimno

Wanny do hydroterapii: do jednego rodzaju kąpieli, wielofunkcyjne, do całego ciała, do kończyn, specjalne.

Pomieszczenia zabiegowe: przechowalnia (2m2), poczekalnia (1,5m2), kabina zabiegowa (16m2), sala wypoczynku z leżakami (3,5m2)

Wyposażenie kabiny: swobodny dostęp do wanny z każdej strony, przycisk alarmowy, termometr (22-27stopni)

Odczyny naczyniowe, paradoksalnie tętnicze:

- spaczony odczyn tętniczy - bladość skóry, uczucie zimna, ból kurczowy w II fazie po kąpielach zimnych w wyniku długotrwałego skurczu tętnic.

- spaczony odczyn żylny - ochłodzenie, mamorkowate, niebiesko-czerwone zabarwienie skóry (zastój krwi żylnej)

- spaczony odczyn tętniczo-żylny - czerwono-niebieskie zabarwienie kończyn dolnych (zaburzenie dopływu krwi tętniczej, odpływu krwi żylnej)

- paradoksalna reakcja naczyniowa - zimne bodźce wywołują reakcje skóry taką jak ciepłe, odwrotnie

- paradoksalna reakcja ogólna - występowanie objawów w czasie zabiegów: bóle głowy nudności, zaburzenia pracy serca, naczyniowe, sino-blada twarz, wygórowane zabarwienie czerwone skóry twarzy.

Podział zabiegów wodoleczniczych:

I - z wykorzystaniem hydrostatycznego ciśnienia

II - z wykorzystaniem hydrodynamicznego ciśnienia

III - bez ciśnienia wody

IV - z wykorzystaniem namoczonych tkanin

I grupa: kąpiele całkowite, częściowe, perełkowe, tlenowe, aromatyczne, elektryczno-wodne, kinezyterapeutyczne, masaż podwodny

W zależności od środowiska są kąpiele w wodzie gospodarczej z dodatkiem związków chemicznych i wzmocnione działaniem mechanicznym, zaliczane do hydroterapii oraz kąpiele w naturalnych tworzywach uzdrowiskowych tj.w wodach leczniczych, towarzyszących im gazach i pelordach zaliczane do balneoterapii.

Gorąca kąpiel japońska:

- zbiorowa w basenie - temp.43-46stopni-pozycja stojąca lub siedząca- czas 3-5min, 2-5 x dziennie (po kąpieli ochłodzenie zimną kąpielą powietrzną)

Kąpiele częściowe: półkąpiele, nasiadowe, kończyn dolnych i górnych.

Półkąpiel:- zanurzenie do grzebienia biodrowego (na siedząco) - wysokość słupa wody 25-30cm

Mamy półkąpiele: zimna zanurzeniowa o obniżonej temp., o podwyższonej temp., gorąca zanurzeniowa że szczotkowaniem.

- zimna zanurzeniowa - temp.15-20stopni- czas 5-10s.-przed zabiegiem ciało ma być rozgrzane-działanie hartujące-wskazania: nerwice

- gorąca zanurzeniowa - temp.40-45stopni-czas 4-6min-bez zanurzenia rąk, pod koniec zabiegu obmywanie twarzy, szyi i okolic serca, zimną wodą.-wskazania i działania oraz przeciwwskazania, jak w gorącej całkowitej.

- półkąpiel ze szczotkowaniem - temp.34-35stopni w czasie obniża się o ok.4-5stopni-po wstępnym całkowitym zanurzeniu wykonuje się szczotkowanie dwoma mokrymi szczotkami plecy pacjenta, aż do zaczerwienienia. Potem kończyny dolne, klatka, brzuch. Po obniżeniu temp. powtarzamy szczotkowanie. Po zabiegu osuszanie: ciepły koc i ćwiczenia. Działanie: pobudzenie naczyń skóry.

Wskazania: rekonwalescencja po zapaleniu płuc, zaburzenia regulacji autonomicznego układu nerwowego, niskie ciśnienie.

Przeciwwskazania: bezsenność, nadpobudliwość, nadciśnienie.

Kąpiele nasiadowe: - dolna część ciała, do pasa i górna część ud, - specjalne wanny lub stołek, - nie zdejmuje się koszulki, a podudzia owija się kocem.

Kąpiele są: zimne, obojętne, ciepłe, gorące, zimno ciepła, o wzrastającej temp.

Nasiadowa zimna-temp.15-20stopni-czas: 5-10s.-poprawienie ukrwienia narządów miednicy i brzucha- ćwiczenia po kąpieli

Wskazania: zaparcia, wzdęcia, żylaki odbytu, zaburzenia seksualne.

Przeciwwskazania: choroby układu moczowego.

Nasiadowa ciepła lub gorąca - temp.36-37 / 38-42stopni-czas: 2-5 min, pacjent rozebrany, po kąpieli 20-30min leżenia

Działanie: rozluźniające napięcia mięśni gładkich, przekrwienie brzucha i miednicy

Wskazania: niektóre choroby pęcherza, ginekologiczne, zaburzenia pera styliki jelit

Przeciwwskazania: niewydolność krążenia

Nasiadowa o wzrastającej temp.-początkowa 36stopni i co min podwyższamy o 1stopień, aż do 40-42stopni-czas: 7-15min

Działanie: przekrwienie brzucha i miednicy bez pierwotnego zwężenia naczyń

Wskazania: skurcze jelit, przewlekłe zapalenie pęcherza i prostaty, zaburzenia miesiączkowania.

Kąpiele kinezyterapeutyczne - ćwiczenia w wodzie gospodarczej lub leczniczej w zbiornikach umożliwiających pełny zakres ruchów. Zajęcia indywidualne lub grupowe, bierne lub czynne.-temp.29-32stopnie, czas:15-60min

Kąpiele stóp - zimna kąpiel - temp.12-18stopni, czas: 15s-2min.

Działanie miejscowe przekrwienie tkanek, hartowanie, uspokojenie, nasenne, rozluźniające mięśnie gładkie jamy brzusznej

Wskazania: zaburzenia ukrwienia tętniczego, zaburzenia krążenia żylnego, żylaki

Przeciwwskazania: choroby układu moczowego, niewydolność wieńcowa.

Kąpiele stóp - gorąca zanurzeniowa - temp.45-48stopni, czas: 1-10min.

Silne przekrwienie powierzchowne stóp i podudzia, odświeżające, rozluźniające mięsnie stóp i podudzi.

Przeciwwskazania: nadciśnienie, zaburzenia krążenia obwodowego, zaburzenia czucia

Kąpiel kończyn dolnych o stopniowo wzrastającej temp. - 34-35stopni do 40-42 stopni, czas: 5-15min.

Działanie: silne przekrwienie bez pierwotnego zwężenia naczyń, wpływ odruchowy na śluzówkę nosogardziel oraz narządy wewnętrzne.

Wskazania: zaburzenie krążenia 1, 11stopnia, choroby Raynauda, zapalenie zatok i gardła w okresie przewlekłym.

Kąpiele kończyn górnych: Zanurzenie do polowy ramion - zimna, ciepła, gorąca, o wzrastającej temp, zimno-ciepła

Gorąca kąpiel rąk i przedramion - temp.30-42/45stopni, czas: 5-15 min.

Działanie: przekrwienie, poprawa ruchomości stawów, upłynia śluz w oskrzelach

Wskazania: artrozy ręki, nieżyty ręki, choroba Raynauda

Przeciwwskazania: obrzęki, choroby serca, limfa

Kąpiel - ciepło-zimna-temp.38-42stopni, czas 3-8min, zimna 15-20, czas 15-20min

Działanie: sile miejscowe przekrwienie, trening naczyniowy, regulacja układu autonomicznego, zaburzenia ukrwienia 1 i 11stopnia, choroby układu oddechowego, artrozy, przeciążenia.

Przeciwwskazania: dusznica bolesna, choroby serca, choroba Raynauda

Masaż Watsu - Harold Dull: Ćwiczenia wykonywane w wodzie przez pacjenta i prowadzącego zabieg terapeutę. Watsu, to przeplatana forma ćwiczeń z regulacją stawów, mięśni oraz technikami naciskowymi zapożyczonymi z masażu Shiatsu.

Wykonanie-temp. 33-35stopni, czas 30-60min, głębokość 100-120cm. Terapeuta pracuje w bliskim kontakcie. Pacjent rozluźniony poddaje się biernie ćwiczeniom wykonywanym przez terapeutę.

Działanie: zmniejszenie napięcia mięśni, zwiększenie ruchomości stawów, zmniejsza ból, obniża tętno.

Wskazania: spastyczne porażenie mózgowe, bóle reumatyczne, ADHD, depresja, chroniczne przemęczenie, bóle i ograniczenia ruchu stawów w zmianach zwyrodnieniowych.

Kąpiele kinezyterapeutyczne - ćwiczenia bierne lub czynne, temp.29-32stopni, czas: 15-60min.

Zalecenia: pacjenci z porażeniem kończyn, porażenia spastyczne, osoby niepełnosprawne.

- zmiany zwyrodnieniowe stawów, ograniczenie ruchomości, stany po urazach, miopatie, mózgowe porażenie dziecięce, dyskopatia, po urazach kręgosłupa, po udarach mózgu.

Przeciwwskazania: czynne choroby infekcyjne, nowotwory, niewydolność krążenia, po zawałach, wiek starczy.

Masaż podwodny: klasyczny masaż podwodny, podwodny natrysk biczowy, kąpiele wirowe.

Klasyczny: wykonywanie technik masażu klasycznego w zanurzeniu całkowitym lub częściowym w temp.34-37stopni. Masąż częściowy robi się po 5min zanurzenia. Techniki: rozcieranie, ugniatanie.

Podwodny natrysk: Biczem ruchomym lub stałym:

- ruchomym: wykonywany za pomocą ruchomego węża przez terapeutę. Wylot węża jest zakończony dyszą z regulacją ciśnienia i temp. Strumień może być mieszany z powietrzem. Temp.34-36stopni. Zabieg wykonuje się w kąpieli całkowitej lub półką pieli. Pod koniec, temp. obniża się o 3-9stopni. Ciśnienie wody 250-800hPa. Odległość dyszy od tkanki 5-30cm-czas: 5-20min. Strumień ustawiony pod kontem 90stopni. Nachylenie 10-15stopni-złe. Ruch dyszy jest posuwisty lub okrężny wzdłuż mięśni, naczyń, kierunku przepływu krwi żylnej. Siła zależy od nasadek na dyszę:

Natrysk:

- deszczowy - miękki strumień, głaskanie - działanie łagodne

- wachlarzowaty - miękki strumień, rozcieranie - działanie mocniejsze

- kolczysty - twardy strumień, ugniatanie - działanie średnio-mocne

- nitkowaty - twardy strumień, ugniatanie - działanie mocne i b.mocne

Masaż zaczyna się od grzbietu. Ciśnienie na części brzusznej przy ½ ciśnienia. Omija się linie kręgosłupa, piersi, narządy płciowe.

Natrysk podwodny biczowy w jednostkach chorobowych:

- zespół bólów kręgosłupa, rwa kulszowa, rwa zamienna. - Nie wykonujemy w stanie ostrym i podostrym. Wykonujemy wzdłuż kończyny, zaczynamy od dystalnego odcinka. Potem w obrębie mięśni obręczy kończyn górnych i dolnych. Potem masaż mięśni przykręgosłupowych.

- blizny pourazowe i operacyjne: Mocny strumień na bliznę. Tkanki około blizny strumieniem łagodnym. W przypadku przykurczów stawów mocnym strumieniem dookoła na przykurczone zespoły mięśniowe.

- stany po urazach, skręceniach, złamaniach. - mięśnie po unieruchomieniu gipsem masujemy twardym strumieniem. Stawy po urazie i jego okolice miękkim i gorącym strumieniem. Mięśnie i ścięgna po urazach - miękkim strumieniem, a w obrzękach, krwiakach masujemy tylko proksymalne mięśnie. Nie wykonuje się w miejscu urazu.

Wskazania: zaniki mięśni, przykurcze, po urazach, reumatyzm, stwardnienie mięsni, mialgię w następstwie złej postawy, porażenia wiotkie, spastyczne, zmęczenie ogólne, przeciążenia, w odnowie biologicznej.

Przeciwwskazania względne: przemęczenie, pobudzenie, dolegliwości w czasie lub po zabiegu. -

Przeciwwskazania bezwzględne: niewydolność krążeniowa, nadciśnienie, ciąża, żylaki, zakrzepy, choroba wieńcowa, choroby skóry, zaburzenia krążenia obwodowego w III i IV stadium.

---