Rozdział I.
Warstwa a klasa społeczna. Podstawowe pojęcia.
Warstwa społeczna, termin różnie definiowany we współczesnej socjologii, używany głównie przy opisie struktury społecznej i zróżnicowania społecznego. Najczęściej za warstwę społeczną uważa się grupę osób odróżniającą się od innych grup stanem posiadania, wspólnotą warunków środowiskowych, stylem życia, obyczajów, wzorów kulturowych itp. kryteriów zarówno istniejących obiektywnie, jak i urojonych. W tym ujęciu wyróżnia się np. warstwę chłopską, warstwę drobnomieszczańską itp.
Warstwa społeczna jest ujmowana również - szczególnie na gruncie socjologii marksistowskiej - jako podgrupa lub odłam w ramach danej klasy społecznej, mająca zarówno cechy wspólne z daną klasą, jak i cechy swoiste, np. wielka, średnia, drobna burżuazja.
Za warstwy społeczne uważa się również grupy społeczno-zawodowe, charakteryzujące się swoistym miejscem i funkcjami w społecznym podziale pracy, zbliżonym charakterem pracy, swoistym stylem życia, zajmowaną pozycją społeczną np. warstwa inteligencji, warstwa urzędnicza, warstwa rządząca.
Klasa społeczna, pojęcie socjologiczne funkcjonujące głównie na gruncie socjologii marksistowskiej oznaczające, wg definicji grupy ludzi różniące się między sobą miejscem zajmowanym w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem (przeważnie usankcjonowanym i ustalonym przez prawo) do ośrodków produkcji, rolą w społecznej organizacji pracy i - co za tym idzie - sposobem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactwa społecznego, którą rozporządzają. Stosunek do środków produkcji, tzn. posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji, miał zasadnicze znaczenie dla wyznaczenia granicy dzielącej społeczeństwo na dwie antagonistyczne klasy podstawowe w danej formacji ustrojowej. W niewolnictwie takimi klasami społecznymi są właściciele niewolników i niewolnicy, w feudalizmie panowie feudalni i chłopi, w kapitalizmie burżuazja i proletariat.
Obok klas podstawowych występują klasy niepodstawowe i warstwy społeczne, które mają swoiste cechy i interesy pozwalające wyodrębnić je jako samodzielne zbiorowości ludzkie.
Rozdział II.
Podział społeczeństwa przez różne szkoły socjologiczne z punktu widzenia różnych kryteriów.
Orientacja ekonomiczna obejmuje trzy rodzaje stanowisk teoretycznych wyjaśniających zjawisko klas społecznych:
stanowisko „ogólne”
stanowisko marksistowskie
stanowisko Maxa Webera
Stanowisko „ogólne” stanowisko to ujmuje klasy społeczne jako wytwór stosunków gospodarczych i sposobów produkcji, jakie rozwinęły się w okresie industrializmu w Europie. Źródła klasowego podziału są to określane w sposób bardzo ogólny i wieloznaczny. Przedstawiciele tego stanowiska wyróżniali dwie klasy : produkcyjna i nieprodukcyjną. Do klasy produkcyjnej, użyteczne społecznie należą przedsiębiorcy, robotnicy, rolnicy. Są to 3 kategorie, które wytwarzają dobra i usługi, produkują , tworzą dochód narodowy. Do klasy nieprodukcyjnej należą ci wszyscy, którzy nie produkują, nie wytwarzają, ale żyją z cudzej pracy. W tym ujęciu nie posiadanie środków produkcji, nie własność, ale sposób jej użytkowania i tworzenia dóbr i usług klasyfikuje jednostki i kategorie ludzi w społeczeństwie do jednej z tych klas głównych.
Klasy społeczne są w tych analizach ujęte bardzo ogólnie w kategoriach grup społeczno-zawodowych, udziału we władzy, rodzaju i poziomu kwalifikacji.
Stanowisko marksistowskie. Według Karola Marksa społeczeństwa ludzkie, poza okresem wspólnoty pierwotnej , były społeczeństwami klasowymi. Podział na klasy wytworzył się wraz z rozwojem techniki wytwórczej i podziałem pracy oraz prywatnej własności środków produkcji, które umożliwiły przewłaszczenie przez właścicieli środków produkcji, części wartości wytworzonych dóbr (wartości dodatkowej) wytworzonych przez „ludzi zależnych”, niewolników pańszczyźnianych czy poddanych chłopów, robotników najemnych.
Klasy społeczne w ujęciu materializmu historycznego są to wielkie zbory ludzi pozostające w jednakowym stosunku do środków produkcji tzn. zbiory ludzi posiadających środki produkcji lub zbiory ludzi żyjących z pracy najemnej. Stąd też podstawowy podział na klasy w społeczeństwach nowożytnych to podział na klasę posiadająca i klasę robotniczą.
Ogólnie można powiedzieć, że rola marksistowskiej teorii klas społecznych sprowadza się w socjologii do ustanowienia pewnego teoretycznego wzorca strukturalnej analizy społeczeństwa. Punktem wyjścia takiej analizy jest przyjęcie założenia, że nierówność dostępu do posiadania środków produkcji stanowi podstawowy czynnik podziału społeczeństwa na odłamy o odmiennym położeniu ekonomicznym zróżnicowanym w udziale w sprawowaniu władzy i odrębnych właściwościach socjopsychicznych.
Koncepcja klas społecznych Maxa Webera.
Klasy społeczne to zespoły osób o „różnych szansach życiowych” czyli różnych możliwościach otrzymywania towarów i usług na rynku i co za tym idzie - różnych doświadczeniach życiowych, które należą do wyobrażeń rynkowych. Klasy społeczne to zespoły osób o wspólnych interesach ekonomicznych związanych z posiadaniem dóbr lub zarobkowaniem w warunkach istnienia rynku towarowego i rynku pracy. Max Weber określał klasy społeczne jako kategorie ludności różniącej się sytuacją ekonomiczną na rynku kapitalistycznym, na którym panuje współzawodnictwo i konkurencja. Różnice w poleżeniu rynkowym podlegają przez jednych swej siły roboczej (pracy); stanowią on i klasy zarabiające w przeciwieństwie do klas posiadaczy, którzy zbywają swe towary na rynku i są nabywcami pracy. Klasy są więc ugrupowaniami ludzi o jednakowym położeniu rynkowym i to położenie rynkowe determinuje szanse życiowe poszczególnych klas.
Ważnego przełomu w pojmowaniu, wyjaśnianiu zjawiska nierówności społecznych dokonał Max Weber, wyodrębniając obok klasowego podziału społeczeństwa podział na warstwy społeczne, przy czym warstwy społeczne są najogólniej rozumiane jako zbiory ludzi, które uznają się i są uznawane przez innych za społecznie wyższe lub niższe ze względu na zajmowane pozycje społeczne.
Max Weber w swym dziele wykazuje iż społeczeństwo obok podziału na klasy (ze względu na wspólne interesy na rynku pracy i produkcji dóbr) dzieli się jeszcze na stany zajmujące podobne pozycje w społeczeństwie.
Wg Webera klasy społeczne są uwarunkowane wyłącznie swym „czysto” ekonomicznym położeniem natomiast warstwy społeczne zawierają pewne typowe komponenty życiowych losów jednostki, które związane są z negatywną bądź pozytywna ocena z o, z określonym prestiżem przyznanym osobom zajmującym dany rodzaj pozycji.
Ludziom zawsze towarzyszyła refleksja nad przyczynami różnic pomiędzy poszczególnymi jednostkami, grupami, zbiorowościami . Arystoteles dwa tysiące lat temu podzielił ludzi na trzy grupy: bogatych, biednych, zajmujących miejsce pośrodku. W wiele lat później Karol Marks wyodrębnił klasę robotnicza (proletariat), klasę kapitalistów (burżuazje), oraz inne pośrednie grupy, np. inteligencje. Inny podział sformułował Adam Smith wyodrębniając tych, którzy żyją z ziemi uprawnej, tych którzy żyją z plac w przemyśle i tych, którzy czerpią korzyści finansowe z handlu. Najprostszego podziału dokonał Thornstein Veblen dzieląc ludzi na klasę pracujących i klasę próżniaczą. Wszystkie te podziały sugerują ze najważniejszym kryterium służącym do wyodrębnienia poszczególnych grup są pieniądze, ale nie jest to jedyny czynnik różnicujący.
W amerykańskiej literaturze socjologicznej klasa społeczna definiowana jest jako grupa ludzi o podobnej pozycji w społeczeństwie. Członkowie określonej klasy społecznej widza się nawzajem jako równych sobie, podczas gdy do innych ustosunkowują się jako do wyższych lub niższych sobie. Osoby z tej samej klasy dysponują najczęściej podobna ilością pieniędzy, wyznają te same wartości, postawy, sposób życia.
Rozdział III.
Różnice i podobieństwa w tych samych kwestiach dla jednostek z wyższych i niższych klas społecznych. Część praktyczna.
Ze względu na zróżnicowanie poszczególnych warstw społecznych, ludzie do nich przynależący mieli, mają i będą mieć różne zdanie w tych samych kwestiach. Podobieństwa co do opinii na ten sam problem, zagadnienie również są obecne, jednakże występują one niewspółmiernie rzadziej.
Niejednokrotnie wyznacznikiem nasilających się różnic i występujących niezgodności na dany temat badając niższe i wyższe warstwy społeczne są pieniądze. Status majątkowy silnie wpływa na wyznawane poglądy poszczególnych członków warstw społecznych. Dzieje się tak dlatego, iż osoby z niższych, a tym samym uboższych warstw społeczeństwa, nie mają tak wielkich możliwości rozwoju poszerzania swych horyzontów myślowych poprzez edukację, kulturę, sztukę czy przebywanie w gronie wykształconych, oczytanych osób. Nie oznacza to jednak, że ci ludzie są gorsi, nieinteligentni czy ograniczeni.
Wszystkie jednostki wchodzące w skład tzw. niższych warstw społecznych znacznie bardziej doceniają wartość i znaczenie pieniędzy , gdyż mają ich znacznie mniej. Szanują każdy zarobiony/otrzymany grosz. Są osobami gospodarnymi, zdającymi sobie sprawę z nadchodzącego jutra, myślącymi względnie przyszłościowo. Niejednokrotnie ciężko muszą pracować na chleb, co przyczynia się do powstania pierwszego z konfliktów. Mianowicie osoby z niższych warstw społecznych często myślą w dość pobłażliwy sposób o osobach zamożnych, utwierdzając się w przekonaniu, iż osoby te zapewne zarabiają pieniądze w nieuczciwy sposób bądź po prostu odziedziczyły pewien majątek po rodzinie. Bywa że niewielki procent odsetek tych „wierzeń” stanowi prawdę, ale ogólnie wiadomo, że osoby z wyższych warstw społecznych także ciężko dochodzili do stanu swego posiadania, nie tylko pracą, ale często i długą edukacją. Ale dla osób mniej zamożnych „prawda” jest tylko jedna: dobrze sytuowani to na pewno złodzieje lub cwaniacy. Znowuż osoby z wyższych klas często myślą podobnie o osobach, którym ciężko jest związać koniec z końcem. Mianowicie ich osąd sprowadza się do tego, że tym ludziom zapewne nie chce się pracować, wolą kraść niż rozejrzeć się za miejscem pracy dla siebie i to przyczynia się do ich biednego bytu na ziemskim padole. Obie z warstw - niższa i wyższa - wyrażając opinię o klasie przeciwnej „wrzucają” wszystkie jednostki do jednego worka. Myślą o całości w sposób jednakowy i w dodatku bardzo negatywny.
Różnice w zakresie posiadanego majątku najostrzej dają się zauważyć w przypadku obserwacji dwóch różnych warstw. To kryterium wpływa na wiele pokrewnych dziedzin życia osób z niższych warstw społecznych i wyższych warstw społecznych , na tle których także da się zauważyć różnice i podobieństwa biorąc pod uwagę ten sam problem.
Różnice w tych samych kwestiach osoby z przeciwnych klas społecznych będą wyrażać w takich sprawach jak wybory parlamentarne czy prezydenckie. Osoby o niższym uposażeniu większą uwagę będą zwracać na kampanie przedwyborcze, będą długo podejmować decyzję kogo wybrać do parlamentu czy na prezydenta, ponieważ obdarzają przyszłego kandydata/ partię polityczną swoistym zaufaniem : „o! Ten człowiek/ta partia przyczyni się do poprawy sytuacji w kraju i dzięki temu będzie mi się żyło lepiej, więcej zarobię, nie będę się musiał martwić jak przeżyć do 1-go”. Zaś osoby przynależące do klas z wyższych nie będą przywiązywać tak wielkiej wago do tego na kogo oddadzą swój głos, gdyż ci ludzie mają świadomość, że ta decyzja nie wpłynie diametralnie i szczególnie na ich życie. Zdają sobie sprawę z tego, że świat polityków i świat np. menedżerów czy biznesmenów (jeżeli taki zawód np. reprezentują) nie jest w ogóle powiązany i tak samo wybory parlamentarne nie dotyczą ich grupy.
W społeczeństwie polskim jeszcze do niedawna przynależność do niższej warstwy społecznej wiązała się z miejscem zamieszkania na wsi. Dziś ta dyferencja zaciera się wyraźnie, bo również osoby z małych lub średnich miast moją trudną sytuację finansową lub/i życiową i również tu ukształtowało się pojęcie „niższa warstwa społeczna”.
Częstokroć dochodzi do tego, że osoby z niższych warstw społecznych, gdzie stan posiadanego majątku nie jest wysoki, aby nie powiedzieć średni czy niski, niejednokrotnie nie mają możliwości edukacji na wyższych uczelniach bądź nawet kształcenia w dobrych szkołach średnich. Często osoby bardzo zdolne, chcące się kształcić nie mają na to żadnych perspektyw, właśnie z powodu sytuacji finansowej panującej w rodzinie. Wraz z trudnościami finansowymi obniża się motywacja i dalsza chęć nauki danej jednostki. Przypuszczalnie jeżeli taka osoba miałaby w przyszłości szansę rozpocząć swoje dalsze kształcenie, zrezygnuje ona z tej sposobności ze względu na zanik motywacji.
Wśród ludności mieszkającej na wsi daje się zauważyć celowe usilne niwelowanie chęci do nauki. Rodzice dzieci zdolnych często zaprzepaszczają im szansę wybicia się, zrobienia kariery stawiając przymus pozostania na wsi i przejęcia tzw. ojcowizny (czyli praca na polach uprawnych, hodowla trzody chlewnej itp.). W ten oto sposób często marnuje się niejeden utalentowany człowiek.
Psychika ludzka w zależności od przynależności do określonej warstwy społecznej również jest inaczej ukształtowana. Mianowicie osoby z niższych warstw społecznych mają mniej pewności siebie, co często nie pozwala im np. starać się o awans, podwyżkę czy przeprowadzkę do większej aglomeracji celem polepszenia swojego poziomu życia (lepsza praca, wyższe zarobki...). Zbyt niskie mniemanie o własnej osobie powoduje, iż ludzie ci mimo wrodzonych pozytywnych cech charakteru (jak pracowitość, solidność, uczciwość) i odpowiednich umiejętności zawodowych, nie mają takiej siły przebicia wynikającej z pewności siebie, jak osoby z wyższych klas społecznych, a nawet tych średnich warstw. Daje się to niejednokrotnie zauważyć przy poszukiwaniu pracy - osoba wykształcona często zdobywa upragnioną posadę dzięki pewności siebie, śmiałości i zdecydowanym rozmowom z przyszłym pracodawcą. Natomiast człowiek, który swą edukację zakończył na poziomie szkoły zawodowej (czy nawet i średniej - przy obecnej sytuacji rynku pracy wykształcenie ogólne jest już namiastką kwalifikacji potrzebnych do uzyskania godziwej posady), tej śmiałości nie ma zbyt wiele i jego niepewność, nieśmiałość i skromność nie będzie sprawiać na potencjalnych pracodawcach pozytywnego znaczenia.
Powyższe opinie przytaczają przykłady różnic w tych samych kwestiach między członkami niższych i wyższych warstw społecznych . Jeżeli zaś chodzi o podobieństwa w tym zakresie niełatwo je zauważyć, ale istnieją dwa zagadnienia, które zaliczyć można do podobieństw.
Obie warstwy społeczne podobną opinię będą wyrażać co do ilości posiadanych pieniędzy -zwykle będzie ich za mało, zawsze będzie pojawiać się chęć większych zarobków, uposażenia, zysków. Dzieje się tak nie od dziś i wiadomym jest, że „apetyt rośnie w miarę jedzenia”. W związku z tym każda z klas społecznych będzie mieć coraz wyższe potrzeby w miarę poprawy sytuacji finansowej, więc będzie też zawsze narzekać na aktualne dochody i stan życia.
Drugim zagadnieniem, w których zwykle - bo przecież od każdej reguły istnieją wyjątki - osoby z niższych i wyższych warstw społecznych będą wyrażać podobne opinie, będzie walka o byt, przeżycie, nadzieja na „jutro”. Każda z dorosłych jednostek, niezależnie od przynależności do klasy społecznej, będzie - często tylko podświadomie - martwić się o przyszłość i zapewnienie sobie (oraz ewentualnie swojej rodzinie) domu, pracy i życia co najmniej na takim poziomie jak obecnie.
Podobne kwestie obie z warstw będą wyrażać również w zakresie bezpieczeństwa i ochrony społeczeństwa ze strony państwa. Każdy z ludzi chce nie bać się wyjść na ulicę, chce mieć świadomość, że odpowiednie organy do tego powołane czuwają nad bezpieczeństwem każdego z nas.
Podobieństw w zakresie opinii na ten sam temat między warstwami niższymi a wyższymi jest o wiele mniej o czym świadczą przykładowe problemy omówione wyżej, ale jest to naturalną reakcją społeczną biorąc do badania jednostki ze skrajnych warstw społecznych.
J. Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, wyd.. Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1994.