ZNACZENIE NIEŚWIADOMEGO UCZENIA SIĘ W OPANOWANIU UMIEJĘTNOŚCI
Karl Cooke (ITF)
NA CZYM POLEGA NIEŚWIADOME UCZENIE SIĘ
Badania wykazują, że dana osoba może „posiadać wiedzę” o aktualnej sytuacji w grze oraz posługiwać się tymi - ważnymi dla skutecznego działania - informacjami, nie będąc przy tym zdolną słownie opisać cech tych informacji. U zawodników wiedza ta przejawia się w lepszym wykonaniu danego zadania (lepszym „zachowaniu się” w danej sytuacji w grze) po serii ćwiczeń, w których stykali się z tymi informacjami (mogli je „chłonąć”), ale opisać słowami, o jakie informacje chodzi - nie są w stanie. Ten sposób nabywania wiedzy, który cechuje widoczny brak świadomości jej istnienia, nazywa się uczeniem nieświadomym.
DLACZEGO JEST TO WAŻNE DLA TRENERA?
Z badań tych wynika także, że w trakcie wykonywania ćwiczeń zawodnicy odbierają informacje, z których my trenerzy często nie zdajemy sobie sprawy, a które mogą determinować zachowanie zawodnika w grze. Dobrym przykładem znaczenia tego sposobu uczenia się są różnice pomiędzy nowicjuszami a doświadczonymi zawodnikami, w wyborze elementów, na które zwracają uwagę przygotowując się do odbioru serwisu (Goulet, Bord i Fleury, 1989). W trakcie trwania czynności przygotowawczych serwującego (tzw. rytuału serwisowego) rutyniarz koncentruje się głównie na jego głowie, barkach i tułowiu. Podczas fazy zamachu rutynowany gracz oprócz ww. elementów zwraca uwagę na rakietę i piłkę oraz przewidywane miejsce podrzutu piłki. W fazie bezpośrednio poprzedzającej moment uderzenia piłki rutyniarze kierowali wzrok wyłącznie na piłkę i rakietę serwującego. U zawodników początkujących stwierdzono natomiast tendencję do kierowania uwagi niemal w całości na piłkę a w znacznie mniejszym stopniu na inne punkty. Doświadczeni zawodnicy bardziej adekwatnie sterują uwagą niż początkujący i dzięki temu są w stanie lepiej odbierać serwisy. Źródłem tej zdolności u rutyniarzy jest właśnie nieświadome uczenie się.
Odnosząc omawiane wyniki badań do pracy trenerskiej, wskazują one, że powinniśmy w większym stopniu zdawać sobie sprawę ze skutków naszych działań i ćwiczeń dla przygotowania naszych zawodników do gry. Jeśli w ćwiczeniach ciągle stosujemy technikę nagrywania odmienną od uderzeń, które przychodzi zawodnikom odbierać w sytuacjach meczowych, to nie przyswoją sobie wielu ważnych informacji. Będzie to konsekwencją tego, że podczas ćwiczeń odbierają niewłaściwe informacje o uderzeniach - ponieważ sposób nagrywania dostarcza innych informacji (ustawienie ciała, główka rakiety itd.) od tych, które występują w meczu. W rezultacie tego mamy zawodnika, który dysponuje odpowiednią techniką, ale nie posiada tej nieświadomej wiedzy, która mu podpowiada, jak interpretować grę przeciwnika.
ŚWIADOME WSKAZÓWKI W NAUCZANIU
Dlaczego po prostu nie powiedzieć zawodnikowi, na co (na jakie szczegóły) ma zwracać uwagę, gdy przeciwnik zbiera się do wykonania danego uderzenia, na które nasz gracz chce adekwatnie zareagować? Naukowcy zajmujący się sportem podjęli się badań zmierzających do odpowiedzi na to pytanie. Ich wyniki: jeżeli trener otwarcie poleci zawodnikowi aby świadomie podczas ćwiczenia obserwował pewne ruchy przeciwnika to powoduje to obniżenie poziomu sprawności działania (wykonania zadania, gry) w stosunku do zawodnika, który nie otrzymał żadnych wskazówek i reaguje wyłącznie w oparciu o wiedzę, którą nabył nieświadomie (Green i Flowers, 1991). Podanym przez badaczy powodem spadku poziomu działania, był wysiłek i obawy, aby zapamiętać i zastosować zalecone we wskazówce informacje odnośnie konkretnej sytuacji. Nie ma to jednak oznaczać, że słowne instrukcje są nieważne, a jedynie to, że trzeba być ostrożnym w formułowaniu takich wskazówek oraz, że tam, gdzie to możliwe należy w przekazywaniu informacji zawodnikom posługiwać się metodą sterowanego odkrycia (uczeń względnie samodzielnie - przy pomocy pytań naprowadzających i „podpórek” - dochodzi do pewnych wniosków i rozwiązań).
PRAWIDŁOWE WYKORZYSTANIE WSKAZÓWEK SŁOWNYCH
Jeżeli wskazówki słowne nie dotyczą konkretnych punktów obserwacji a jedynie ogólnie ukierunkowują uwagę zawodnika na odpowiedni obszar to okazują się one bardzo pożyteczne w nauczaniu (Landin, 1994).
Weźmy ponownie jako przykład return: prawidłowa wskazówka słowna powinna dotyczyć skierowania uwagi ogólnie na ciało serwującego w fazie zamachu, zamiast szczegółowego polecenia obserwacji tułowia, barków i głowy. Chodzi, bowiem o to, aby zawodnik objął uwagą ciało rywala, ale nie absorbował jej w całości koncentrując się na wspomnianych wyżej szczegółach. Będzie to tym bardziej istotne, jeżeli uwzględnimy różnorodność stylów gry przeciwników, która powoduje konieczność śledzenia różnych elementów oraz różnorodnej ich interpretacji.
CZY ZAWODNIKOM POMOCNA JEST CAŁA TA MASA INFORMACJI?
Badania wykazały, że niektóre informacje na temat danej umiejętności, przekazywane zawodnikowi podczas lekcji treningowej, mogą mieć negatywny wpływ na proces uczenia. Autorzy tych badań stwierdzili, że podawanie zawodnikom zbyt dużej liczby informacji o danej umiejętności, której mieli się nauczyć powodowało, że za dużo myśleli o swoim działaniu (np. sposobie wykonania uderzenia) i w konsekwencji nie zrobili takich postępów jak zawodnicy, którzy nie otrzymali żadnych wskazówek (Waulf i Weigelt, 1997). Wynika to z tego, że jeżeli ćwiczący mają możliwość gry bez świadomego zastanawiania się nad tym, to w większym stopniu korzystają z efektów uczenia się nieświadomego. Ponadto wymienieni autorzy stwierdzili, że jeśli zajęcia treningowe były prowadzone metodą „sterowanych odkryć” to efekty nauczania były jeszcze lepsze, ponieważ przy minimalnej liczbie wskazówek trenera zawodnicy w większym stopniu dokonywali samodzielnych „odkryć” oraz uczyli się nieświadomie.
WNIOSKI
Nauczając - trenując tenisistów, powinniśmy mieć na uwadze jak różnymi sposobami zawodnicy uczą się i przyswajają informacje o grze w tenisa. Ponieważ naszą - trenerów rolą jest optymalne kierowanie procesem uczenia się zawodnika to będąc świadomi tych różnych kanałów uczenia się, możemy tak zorganizować zajęcia treningowe, aby wykorzystać każdy z nich ( uczenie nieświadome, uczenie świadome, uwagi i opinie po wykonaniu ćwiczenia...itd.) w sposób optymalny. Powinniśmy wypracować sobie strategie (sposoby) przekazywania zawodnikom wszystkich niezbędnych im informacji, które przygotują ich do możliwie jak najlepszego (na miarę ich możliwości) reagowania w sytuacjach meczowych.
W przeszłości raczej rzadkością było to, co teraz staje się powszechne - coraz większa grupa trenerów wypracowuje sobie strategie (sposoby) nauczania, które uwzględniają wszystkie kanały uczenia się, i to zarówno w indywidualnych, jak i grupowych zajęciach treningowych.