Wolfgang Iser, Apelatywna struktura tekstów (1970)
Relacja między tekstem a czytelnikiem → ujawnia się podczas procesu czytania
dana, skonstruowana postać tekstu
reakcja czytelnika wywołana w czytelniku (aktualizacja tekstu)
Jak opisać stosunek między tekstem a czytelnikiem?
Zarysować zwięźle swoistości tekstu literackiego przez odgraniczenie go od innych rodzajów tekstów
Określenie i zanalizowanie podstawowych warunków oddziaływania tekstów literackich
Wyjaśnienie niedookreślenia w tekstach literackich
Ad. 1 → status tekstu literackiego
Dwa rodzaje tekstów:
tekst jako ekspozycja przedmiotu - gdy tekst mówi o jakimś przedmiocie, który istnieje poza nim z taką samą jak on określonością (Austinowski język konstatacji)
tekst jako kreacja przedmiotu - tekst dopiero konstytuuje swój przedmiot (Austinowskie performacje). Te teksty uważa się za teksty literackie. Nie posiadają one dokładnego odniesienia przedmiotowego w świecie realnym, ale tworzą dopiero swoje przedmioty z elementów znajdujących się w tym świecie. ALE:
Tekst literacki nie kopiuje przedmiotów ani ich nie tworzy - przedstawia raczej reakcje na przedmioty. Realność tekstu literackiego nie polega na odbiciu istniejącej rzeczywistości, lecz na umożliwieniu wzglądu w nią.
Jeśli tekst literackie nie tworzy przedmiotów - a nie tworzy, a reaguje na rzeczywistość - staje się on rzeczywisty dopiero wtedy, gdy czytelnik współrealizuje proponowane przez tekst reakcje. Równocześnie tekst literacki wyklucza możliwość weryfikacji - są one zawsze fikcjonalne, dlatego należy je zakotwiczyć tylko w akcie lektury, a nie w świecie.
Tekst literacki różni się od innych rodzajów tekstów z jednej strony tym, że ani nie objaśnia określonych przedmiotów rzeczywistych, ani ich nie tworzy; z drugiej różni się on od rzeczywistych doświadczeń czytelnika tym, że oferuje nastawienie i otwiera perspektywy w których znamy z doświadczenia świat pojawia się inaczej → tekst literacki nie daje się przełożyć całkowicie ani na rzeczywiste przedmioty „świata życiowego” (realnego), ani na doświadczenia czytelnika.
Każda lektura staje się tym samym aktem stabilizacji oscylującej struktury tekstu przez znaczenia, które z reguły wytwarzane są w samym akcie lektury.
Ad. 2 → warunku formalne, które tworzą niedookreślenie w samym tekście
Niedookreślenie w tekście - niepokrywanie się przedmiotów rzeczywistych i doświadczenia czytelnika z tekstem literackim.
Przedmiot literacki powstaje w czasie, gdy tekst stopniowo rozwija przed oczami czytającego rozmaite wyglądy, które z kolei stopniowo tworzą przedmiot i jednocześnie konkretyzują go w oglądzie czytelnika („uschematyzowany wygląd” Ingardena). Jednak przedmiot ten nigdy nie zostaje pod każdym względem określony do końca.
Uschematyzowane wyglądy często zderzają się ze sobą znienacka - wtedy następuje cięcie i powstają puste miejsca, które wynikają z dookreślenia zderzających się ze sobą wyglądów. Tworzą one zasadniczy punkt wyjścia dla oddziaływania tekstu (czytelnik zazwyczaj ich nawet nie zauważa, ale w trakcie lektury te puste miejsca usuwa albo wypełnia. Gdy usuwa, wykorzystuje pole możliwości interpretacyjnych - za każdym razem mogą one być inne).
Miejsca puste są tym elementem struktury tekstu, które oferuje odbiorcy różnorodne możliwości interpretacji, modyfikacji i adaptacji, a w konsekwencji współrealizację.
Przykład: powieść w odcinkach:
taka forma posługuje się technika cięć, przerywa zwykle tam, gdzie chcielibyśmy się czegoś dowiedzieć o zakończeniu tego, o czym dopiero przeczytaliśmy
wprowadzenie nowej postaci lub nowego wątku po kolejnych cięciach (forma przebudzenia czytelnika do większej aktywności → czytelnik snuje wyobrażenia)
Przykład komentarze autorskie:
komentarz nie tylko wypełnia puste miejsce, lecz także sterują reakcjami czytelników
np. gdy narrator (autor) zgadza się z fałszywym poglądem na rzeczywistość, czytelnik jest zmuszony do korekty oceny fałszywej
Ad. 3 → narastanie niedookreśloności w tekstach literackich
Od XVIII w. zjawisko to w tekstach literackich ciągle wzrasta. Iser powołuje się na 3 teksty:
Joseph Andrew Fieldinga (1741/1742)
Targowisko próżności Thackeraya (1848)
Ulisses Joyce'a (1922)
Fielding zdawał sobie sprawę z tego, że czytelnik ma odkrywać tekst - wytworzenie sensu tekstu literackiego w umyśle odbiorcy nie jest dane w samym tekście. Dokonuje się to przez akt lektury. Postulat ten, rozumiany strukturalnie, oznacza, że tekst powiększa swoje oddziaływanie, jeżeli nie formułuje punktu konwersacji (chyba coś ala stycznego) swoich pozycji oraz schematów i pozostawia usunięcie tego niedookreślenia czytelnikowi.
W XIX w. zjawisko niedookreśloności nasiliło się, reguluje ono gradualny udział czytelnika w realizowaniu intencji tekstu. Targowisko próżności składa się z historii ukazującej ambicje społeczne dwójki dziewcząt w społeczeństwie wiktoriańskim, częściowo z komentarza narratora, który roztacza całą panoramę punktów widzenia na opowiadaną rzeczywistość społeczną. To powoduje, że czytelnik czuje się niemal zmuszony do ciągłych decyzji, autor pobudza odbiorcę do krytyki przedstawionego świata.
W Ulissesie Joyce stara się przedstawić tylko zwykły dzień powszedni. Puste miejsca sprawiają, że znaczenie przypisywane codzienności stają się iluzją. Niedookreślenie tekstu skłania czytelnika do poszukiwania sensu - by go odnaleźć czytelnik musi zmobilizować wyobraźnię.
Wnioski:
Kwantum niedookreślenia w prozie literackiej stanowi najważniejszy element przekaźnikowy miedzy tekstem a czytelnikiem → pobudza wyobrażenia czytelnika do współrealizacji zawartej w tekście intencji
Intencja tekstu znajduje się w wyobraźni czytelnika
Tekst literacki posiada swoją realność nie w świecie przedmiotów, lecz w wyobraźni swych czytelników, zdobywa on przewagę nad wszystkimi tymi tekstami, które chcą wypowiadać się o znaczeniu i prawdzie
Teksty literackie okazują się odporne na historię, ponieważ ich struktura umożliwia czytelnikowi ciągle na nowo włączać się w fikcyjną akcję
Miejsca puste umożliwiają adaptację tekstu