Komunikacja niewerbalna istotnym czynnikiem oddziaływań edukacyjnych nauczyciela.
Komunikacja to proces wysyłania i odbierania informacji oraz reakcja na nie. Reakcje to nie tylko zauważalne na zewnątrz zachowania człowieka, ale także reakcje wewnętrzne.
Istnieją różne sposoby przekazywania sobie informacji: w formie zachowań werbalnych i niewerbalnych oraz poprzez symbole literowe i obrazkowe.
Chciałbym zwrócić uwagę na niektóre zachowania, które wchodzą w skład komunikacji niewerbalnej, a mianowicie: mimika twarzy, kinezjetyka, proksemika oraz prajęzyk.
W procesie komunikacji interpersonalnej wyrażającej różnego rodzaju emocje i postawy aż 55 % informacji stanowią zachowania rozmówcy, między innymi mimika twarzy, postawy i pozycje ciała, gesty, 37 % -brzmienie głosu, a tylko 8 % treść wypowiedzi.
Komunikaty mimiczne stanów emocjonalnych i postaw interpersonalnych nauczyciela można podzielić w następujący sposób: uśmiech - radość, zainteresowanie, zdziwienie, smutek, strach, pogarda, złość oraz obojętność.
Twarz pedagoga to lustro, w którym „odbija się” jego nastrój i stosunek do uczniów.
W komunikacji niewerbalnej występują trzy obszary zachowań:
Kinezjetyka (z języka greckiego kinesis - ruch, kinetikos - odnoszący się do ruchu, poruszający) zajmuje się gestami i gestykulacją, pozycjami i postawami ciała oraz innymi ruchami ciała biorącymi udział w komunikacji.
W kinezjetyce nauczyciela można wyróżnić dwie podstawowe kategorie zachowań: gesty i gestykulacje oraz pozycje i postawy ciała. Wyróżnia się siedem podstawowych typów gestów występujących w komunikacji niewerbalnej nauczyciela: gesty manipulacyjne, gesty ekspresyjne, gesty rytmiczne, gesty ilustracyjne, gesty organizacyjne, gesty sanacyjne oraz gesty automatyczne.
Jeżeli wypowiadanym przez nauczyciela słowom towarzyszą gesty, to takie zachowanie wzbudza zainteresowanie i koncentruje uwagę oraz wywołuje u ucznia świadomość emocjonalnego zaangażowania nauczyciela w rzeczywistość szkolną. Gdy wypowiadanym słowom nie towarzyszą gesty albo pojawiają się sporadycznie, uczniowie mogą mieć poczucie małego zaangażowania nauczyciela w swoją pracę. Wytwarza się wzajemny dystans i zmniejsza zainteresowanie uczniów lekcją. Jeżeli słowa nie są podkreślone gestem, ruchem - są mniej wyraziste. Uczniowie szybko dekoncentrują uwagę i przestają uważać na lekcji. Gestykulacja zależy od indywidualności nauczyciela, od jego temperamentu i aktualnego stanu psychofizycznego. Nauczyciel powinien pamiętać, aby jego gestykulacja była efektowna, estetyczna, ale umiarkowana.
Obok gestykulacji ważna jest postawa ciała. W kontekście relacji nauczyciel - uczeń, należy zwrócić uwagę na wpływ typowych pozycji ciała nauczyciela: siedzącego za biurkiem, stojącego przodem, bokiem lub tyłem do uczniów. Jak uczeń może odbierać takie postawy ciała nauczyciela? Niedopuszczalne jest, aby nauczyciel permanentnie stwarzał sytuacje, w których stoi bokiem lub tyłem do uczniów. Wyjątkiem są, oczywiście, takie chwile, w których nie można inaczej. W oczach ucznia nauczyciel odwrócony bokiem, a szczególnie tyłem, to nauczyciel nie zainteresowany uczniem. Odbierany jako zimny i nieobecny nie zachęca do nawiązania kontaktu, nie tworzy atmosfery otwartości i zaufania.
Uzupełnieniem dotychczasowych rozważań będą refleksje dotyczące komunikacji proksemicznej, która stanowi istotne dopełnienie kinezjetyki i mimiki twarzy nauczyciela.
Proksemika (jako pierwszy termin proxe-mics użył Edward T. Hall dla oznaczenia odległości, bliskości, sąsiedztwa, w związku z badaniami nad dystansem przestrzennym człowieka) zajmuje się przestrzenną odległością miedzy ludźmi, którzy wchodzą ze sobą w interakcje, jak również ich stosunkiem do siebie, przejawiającym się w kontakcie wzrokowym i dotykowym.
Zachowanie nauczyciela na lekcji, uwzględniające kontakt wzrokowy, można podzielić w następujący sposób: nauczyciel patrzy na całą klasę, uwaga nauczyciela skierowana na zespól (kilku) uczniów, nauczyciel koncentruje uwagę na jednej osobie, nauczyciel dość często „zrywa” kontakt wzrokowy, nauczyciel koncentruje uwagę na sprawie niezwiązanej z lekcją.
Gdy nauczyciel patrzy na całą klasę, „zmusza” uczniów do zachowania dyscypliny i skupienia uwagi. Uczniowie mają poczucie jego obecności i kontroli. W momencie, gdy nauczyciel koncentruje sie tylko na kilku uczniach lub jednej osobie, pozostali również chcą być w zasięgu jego uwagi. Dlatego często sygnalizują swoim zachowaniem czy prośbami, aby zainteresował się nimi. Jeżeli jednak to się nie zmienia, uczniowie czują się pominięci i niedowartościowani, co niekiedy może spowodować zamknięcie się w sobie, bunt czy nawet arogancję. Jednak takich sytuacji nie jesteśmy w stanie czasami uniknąć, gdy na przykład planujemy samodzielną, indywidualną czy zespołową pracę uczniów na lekcji. Dlatego wskazane jest duże wyczucie ze strony nauczyciela.
Nauczyciel, który nie jest zainteresowany swoimi uczniami i tym, co dzieje się w klasie, natomiast zajmuje się zupełnie innymi sprawami niezwiązanymi z lekcją, nie stworzy nigdy właściwej atmosfery. Lekcja prowadzona niedbale, z nieprawidłowo zorganizowanym procesem nabywania wiadomości lub umiejętności nie wzbudzi u uczniów chęci do konstruktywnej działalności. Sytuacje takie będą sprzyjać jedynie powstawaniu konfliktów między nauczycielem a uczniami, stają się przyczyną wszelkich niepowodzeń szkolnych.
Zachowania przestrzenne są bardzo istotnym składnikiem komunikacji niewerbalnej człowieka. Pozycja ciała w przestrzeni to wyraz postaw interpersonalnych.
Strefy dystansu przestrzennego między nauczycielem a uczniem można podzielić w następujący sposób:
• strefa publiczna (powyżej 360 cm): nauczyciel siedzi za biurkiem, stoi przy tablicy, chodzi po jednym torze klasy, nie podchodzi do pierwszych ławek;
• strefa społeczna (360-122 cm): nauczyciel podchodzi tylko do pierwszych ławek;
• strefa osobista (122-45 cm): nauczyciel chodzi po całej klasie, podchodzi do pierwszych ławek;
• strefa intymna (45-15 cm): nauczyciel podchodzi do każdego ucznia w ławce;
• subsfera (do 15 cm): nauczyciel nawiązuje bezpośredni kontakt fizyczny (dotykowy), poklepuje po plecach, ramieniu.
Nauczyciel, który chodzi po całej klasie, ma możliwość bliskiego kontaktu z uczniem. Wpływa to bardzo pozytywnie na samopoczucie ucznia, który odczuwając, że jest w centrum uwagi, ma dużą motywację do nauki i przejawia więcej optymizmu podczas pracy na lekcji.
Co będzie się działo, jeżeli w zachowaniach przestrzennych nauczyciela dominować będzie tylko sfera publiczna i społeczna? Cele lekcji być może będą osiągane, ale na pewno z większym trudem, niż po przekroczeniu dwóch pozostałych sfer.
Parajęzyk (wokalizacja, komunikacja pozajęzykowa, paralingwistyczna) najczęściej związany jest z mową i stanowi jej niewerbalny aspekt. Ważne znaczenie mają tutaj między innymi cechy głosu, takie jak wysokość, natężenie oraz tempo mówienia, zakłócenia plynności mowy i dźwięki niejęzykowe, na przykład śmiech czy ziewanie. Brzmienie głosu mówi nam o stanie emocjonalnym i postawach interpersonalnych wobec innych ludzi. Osoba przestraszona mówi szybko i nierówno, podwyższonym tonem i ze słyszalnym oddechem, natomiast osoba przygnębiona - głosem niższym i wolniej. Przerwy w mówieniu podkreślają jakiś element wypowiedzi, tonacją określa się np., czy pytanie jest życzliwym dopytywaniem, czy tylko złośliwością.
W rzeczywistości szkolnej istotną rolę może odgrywać sposób wypowiadania się nauczyciela. Na lekcjach zdecydowanie powinien dominować serdeczny i ciepły sposób mówienia oraz ton wyrażający zaangażowanie i zainteresowanie.
Rozwijające się dziecko, w mniej lub bardziej świadomy sposób, tworzy swój indywidualny system wartości. Wpływa na to wiele czynników. Do najistotniejszych należą: rodzina, szkoła, rówieśnicy oraz, w coraz większym stopniu, wszelkiego rodzaju media. Uczeń doświadcza rozmaitych zdarzeń, staje się obserwatorem różnych faktów i zachowań, które dzieli na te atrakcyjne i ważne oraz na te o mniejszym znaczeniu. W ten sposób układa wszystkie swoje doświadczenia w hierarchiczną całość, tworząc tym samym indywidualny system wartości.
U dziecka, nawet w późniejszym wieku szkolnym system wartości nie jest, oczywiście ukształtowany ostatecznie i w dalszym ciągu rozwija się. Jednak może on mieć istotny wpływ na przejawiane i preferowane formy i rodzaje zachowań szkolnych oraz na potrzeby i oczekiwania edukacyjne ucznia.
W pracy z uczniami, ważne jest doświadczenie, świadomość i postawa samego nauczyciela. Aby zapewnić efektywność pedagogicznych oddziaływań, powinien on rozwinąć w sobie umiejętność „poznawania” ucznia. Związane jest to z przewidywaniem określonych zachowań i postaw w różnych sytuacjach oraz dostrzeganiem ich przyczyn. Nauczyciel powinien umieć ustalić, jaka pomoc w danej chwili może być potrzebna oraz w jakiej formie mógłby jej udzielić.
W złożonej pedagogicznej działalności nauczyciela jedną z istotnych form oddziaływania na uczniów są zachowania niewerbalne. Właśnie tymi zachowaniami nauczyciel może wpłynąć na dobre samopoczucie uczniów w klasie, rozładowywać ich wewnętrzne napięcia emocjonalne, jak również świadomie lub nieświadomie kreować atmosferę nerwowości, która wpływa na powstawanie różnego rodzaju napięć i poczucia zagrożenia.
Nauczyciel powinien mieć świadomość, jaki wpływ wywierają pewne elementy jego komunikacji niewerbalnej i stale pracować nad ich udoskonaleniem. Ujmując problem szerzej, zadaniem nauczyciela powinno być wszechstronne rozwijanie siebie i swojej osobowości, nie tylko poprzez wyuczone techniki edukacyjne, ale również poprzez swoje osobiste doświadczenia, wypracowany własny styl i filozofię życia.