TEORIA PAŃSTWA I PRAWA - UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI

Prof. Stanisław Czepita - opracowanie wykładów

Opracowała: Anna Styborska - [e-mail]

MIEJSCE TEORII PRAWA WŚRÓD NAUK PRAWNYCH

NAUKI PRAWNE - w swoim podstawowym rdzeniu odpowiadają na pytanie:

Jakie normy prawne obowiązują w danym systemie prawnym w danym momencie? Nauki prawne interesują się, zatem tym, jaka jest kwalifikacja prawna czyichś zachowań z punktu widzenia obowiązujących aktualnie norm. Z tego punktu widzenia nauki prawne szczegółowe ( np. nauka pr. cywilnego) nazywane są często DOGMATYKAMI PRAWA, jako że bezdyskusyjne określają, jaka jest treść obowiązujących aktualnie norm.

Odmiennie natomiast TEORIA PRAWA - ma być ona ogólną refleksją nad prawem, a nie tym czy innym systemem praw. Wiadomości o poszczególnych systemach są dla teorii prawa jedynie punktem wyjścia do sformułowania prawidłowości ogólnych praw naukowych dotyczących wszelkiego prawa, (nomos- reguła) .

TEORIA PRAWA - formułuje wiadomości ogólne dotyczące prawa jako zjawiska językowego oraz jako zjawiska społecznego:

1. jako zjawisko językowe - teoria prawa analizuje formalną stroną przepisów prawnych, norm prawnych, systemów prawnych jako szczególnego rodzaju wypowiedzi lub zespołów wypowiedzi;

2. jako zjawisko społeczne - teoria prawa rozważa społeczne procesy związane z jednej strony z funkcjami prawa w społeczeństwie, z drugiej strony z jego społeczną genezą.

W celu formułowania prawidłowości ogólnych, teoria prawa buduje ogólną siatkę pojęciową prawoznawstwa.

TEORIA PRAWA - zajmuje się także w najogólniejszej perspektywie odniesieniem prawa do wartości. Chodzi tu o to czy system norm, które nie realizują określonych wartości nadal pozostają prawem, jak i najogólniejsze 3 rozwiązania nad tym, jakie warunki musi spełniać prawo by było sprawnym narzędziem osiągnięcia określonych celów społecznych.

NORMY POSTĘPOWANIA

DEFINICJA: NORMA POSTĘPOWANIA - to wypowiedź, która bezpośrednio i jednoznacznie nakazuje lub zakazuje określonej osobie lub osobą, by w określonych okolicznościach w pewien sposób postąpiły lub wielokrotnie postępowały.

Ponieważ norma niczego nie stwierdza i nie opisuje - nie jest ani prawdziwa ani też fałszywa - nie ma wartości logicznej (inaczej zdanie opisowe).

Podstawową FUNKCJĄ normy jest FUNKCJA SUGESTYWNA - ona wpływa, sugeruje (f. sugestywne mają prośby, błagania).

Prawdziwe albo fałszywe może być natomiast ZDANIE O NORMIE, czyli o tym jak jakaś norma kwalifikuje czyjeś zachowanie.

Aby dana wypowiedź ( nakazująca lub zakazująca) była normą musi być precyzyjna i jednoznaczna.

Wypowiedź formułująca nakaz lub zakaz określonego postępowania, ale nie jednoznaczną, nie precyzyjną nazywamy WYPOWIEDZIĄ NORMATYWNĄ NIEZUPEŁNĄ. Wypowiedź taka przekształca się w normę postępowania, jeśli uzupełniamy jej treść tak, aby stała się jednoznaczną wypowiedzią

ELEMENTY TREŚCIOWE NORMY

Każda norma zawierać musi następujące elementy treściowe:

1. Wskazanie PODMIOTÓW, na które nakłada ona obowiązek, czyli ADRESATA,

2. Wskazanie OKOLICZNOŚCI, w których adresat ma obowiązek w dany sposób się zachować.

3. Wskazanie POSTĘPOWANIA będącego przedmiotem obowiązku

czyli ogólnie - wskazanie, kto i w jakich okolicznościach.

Jeśli brakuje jednego z elementów, to wówczas nie ma pełnej normy a jedynie kawałek.

RODZAJE NORM

Dokonuje się podziału norm:

1. Z punktu widzenia sposobu wskazania adresata wyróżnia się:

1. normy indywidualne- oznaczają adresata za pomocą nazwy indywidualnej, np. Jan Kowalski;

2. normy generalne- wskazują adresata ze względu na jego cechy, np. każdy kto jest człowiekiem; każdy obywatel danego państwa; podatnik, który osiągnął takie dochody...;

2. Z punktu widzenia ilości adresatów wyróżnia się:

1. normy ogólne - mają więcej niż jednego adresata;

2. normy jednostkowe - mają jednego adresata;

3. normy puste - nie mają żadnych adresatów - może się to jednak zmienić.

3. Z punktu widzenia tego czy norma nakazuje adresatowi jednorazowo w pewien sposób postąpić, czy też postępować wielokrotnie w pewien sposób, ilekroć występują dane okoliczności- wyróżnia się:

1. normy konkretne - raz masz tak postąpić - decyzja administracyjna, decyzja podatkowa, wyrok sądowy.

2. normy abstrakcyjne - ilekroć tak się stanie, zaistnieje dana sytuacja - tak ma się postępować

Niekiedy przeciwstawienie norm konkretnych i norm abstrakcyjnych rozumiane jest w ten sposób, że gdy mówimy o normach konkretnych chodzi nam o normy - jako wypowiedzi precyzyjne i jednoznaczne, zaś gdy mówimy o normach abstrakcyjnych - chodzi właściwie o wypowiedzi normatywne, niezupełne.

NORMA AUTONOMICZNA - to taka norma, w której normodawca i adresat to jedna i ta sama osoba ( ja nie będę więcej palić papierosów);

NORMA HETERONOMICZNA - np. zakazuje się palenia papierosów.

Bywa jednak tak, że normy są i auto- i hetero- normicznie jednocześnie.

INNE TYPY WYPOWIEDZI DYREKTYWALNYCH

Spośród wypowiedzi dyrektywalnych innych niż normy, szczególnie interesujące są dyrektywy celowościowe i reguły czynności konwencjonalnych.

DYREKTYWY CELOWOŚCIOWE - wskazują co należy czynić, aby osiągnąć określony stan rzeczy jako cel (np. jeśli chcesz zapalić światło-włącz ten przełącznik). Dyrektywy celowościowe niczego nie nakazują a jedynie wskazują drogę do celu. Nie wartościują celu. Występują np. w prawie budowlanym, prawo do nich odsyła.

REGUŁY CZYNNOŚCI KONWENCJONALNYCH - w rzeczywistości społecznej oprócz zachowań psychofizycznych, tj. kopnięcie piłki, spacerowanie, które sprawdzają się do pewnych ruchów fizykalnych, wskazać można także pewne czynności (akty), które zrozumiane są inaczej- tj. tak iż określonym zachowaniom psychofizycznym, dokonanym w szczególny sposób przez określone podmioty przypisuje się sens pewnych aktów kulturowych (np. uchylenie kapelusza, kiwnięcie głową- zgoda, powitanie).

Reguły czynności konwencjonalnych - to reguły wskazujące czyjeś i w jakich okolicznościach dokonane zachowanie psychofizyczne liczą się jako ważne wdanym systemie czynności kulturowych, wywołując w nim określone konsekwencje.

„Czynności konwencjonalne mogą być stopniowalne, samo mówienie jest czynnością konwencjonalną; prawo to zbiór czynności konwencjonalnych”.

STRUKTURA NORMY POSTĘPOWANIA

W każdej normie postępowania można wskazać:

a) zakres zastosowania ; b) zakres normowania

ZAKRES ZASTOSOWANIA - to klasa wszystkich tych sytuacji scharakteryzowanych zarówno przedmiotowo, jak i podmiotowo, tzn. co do cech adresata, w których to na kimś ciąży pewien obowiązek.

ZAKRES NORMOWANIA - to klasa czynów będących przedmiotem obowiązku

ZAKRES ZASTOSOWANIA ZAKRES NORMOWANIA

Każda norma składa się z: hipotezy, dyspozycji i sankcji, są jednak normy niesankcjowane!

Zakres normowania, ze względu na to, iż każdemu aktywnemu działaniu odpowiada jego zaniechania, składa się z 2 części:

1. POZYTYWNEJ - obejmującej to co jest przez normę NAKAZANE;

2. NEGATYWNEJ - obejmującej to co jest przez normę ZAKAZANE.

Jeśli dana norma nakazuje czynić „C”, to jednocześnie zakazuje zaniechania czynienia „c”.

Jeśli dana norma zakazuje czynić „C”, to jednocześnie nakazuje zaniechanie czynienia „C”.

POSTAĆ SŁOWNA NORMY

Każda norma może być wyrażona w postaci wypowiedzi nakazującej lub zakazującej i są to właśnie postacie słowne. Niekiedy normy wyrażone są w innych postaciach słownych, np. zdania oznajmującego: „Prezes RM składa dymisję na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego sejmu.”

Jeżeli ujmujemy normy jako wypowiedzi nakazująco - zakazujące, to NIE ISTNIEJĄ NORMY ZEZWALAJĄCE!

PRZEPISY ZEZWALAJĄCE mają tę funkcję i z takich lub innych względów formułują wyjątek od nakazów, czy zakazów określonych w innych przepisach.

PRZECIWSTAWIENIE NORM SANKCJONOWANYCH

I SANKCJONUJĄCYCH

We współczesnej teorii prawa przyjmuje się, iż przeciwstawienie norm sankcjonowanych i sankcjonujących dotyczy funkcjonalnego powiązania tych norm.

Norma N1 i N2 są dla siebie normą sankcjonowaną i sankcjonującą, jeżeli : Norma N1 nakazuje podmiotowi A1 w warunkach W1 wykonać czyn C1, a jednocześnie norma N2 nakazuje podmiotowi A2 (najczęściej organowi państwa) w warunkach W2 polegających na tym, że A1 nie przestrzega normy N1, wykonać czyn C2, który jest tak dobrany, iż jest dolegliwy dla podmiotu A1, np.: „nakazane jest Jackowi, by nie bił kolegów (norma sankcjonowana), a Piotrowi nakazane jest, że jak Jacek będzie bił kolegów to ma dać mu w ucho (norma sankcjonująca)”.

Powiązania między normą sankcjonowaną a sankcjonującą mogą mieć charakter łańcuchowy, w tym sensie, że kolejne normy nakazują zareagować na nieprzestrzeganie norm innych jako sankcjonowanych.

NORMA KOMPETENCYJNA

DEFINICJA: NORMA KOMPETENCYJNA - to norma podpadająca pod schemat: „Jeżeli wystąpią warunki „W” i podmiot „P” dokona czynności konwencjonalnej „CK”, to podmiot „A” powinien wykonać czyn „C”.

W normie kompetencyjnej (odmiennie niż w innych normach) mowa jest o dwóch rodzajach podmiotów:

1. „P”- podmiot upoważniony lub kompetentny;

2. „A”- podmiot podległy kompetencji

Norma kompetencyjna nakazuje podmiotowi podległemu (A) kompetencji zareagować w pewien sposób na czynność konwencjonalną podmiotu upoważnionego (P). Adresatem normy kompetencyjnej jest zatem podmiot podległy kompetencji.

RODZAJE NORM KOMPETENCYJNYCH

Modelowo wyróżniamy dwa rodzaje norm kompetencyjnych

1. NORMY KOMPETENCJI NORMODAWCZEJ - upoważniają podmiot „P” do stanowienia określonych norm i nakazują podmiotowi „A” przestrzegać tych norm, np.: kompetencja do wydawania aktów prawnych- w konstytucji są przepisy upoważniające sejm do wydania ustaw.

W normach tych treść obowiązku podmiotów podległych kompetencji zostanie określona dopiero w akcie konwencjonalnym wydanym przez upoważnionego odpowiednich norm.

2. NORMY KOMPETENCJI DO AKTUALIZACJI CZYICHŚ OBOWIĄZKÓW - upoważniają podmiot kompetentny do aktualizacji obowiązków, których treść już wcześniej została określona, np. powołanie do wojska na określony okres - czynność konwencjonalna podmiotu upoważnionego powoduje, że obowiązek staje się wymagalny.

MODELE REGULACJI CZYNIENIA UŻYTKU Z KOMPETENCJI

Normy kompetencyjne funkcjonują w systemach prawnych najczęściej wraz z innymi normami regulującymi sposób czynienia użytku kompetencji.

Modelowo można wyróżnić sytuacje: A, B, C.

1. czynienie użytku z kompetencji jest podmiotowo „P” ani nakazane, ani zakazane - jest to kompetencja połączona z wolnością, np. wzięcie udziału w wyborach - wyborca ma kompetencje wzięcia w nich udziału, ale obowiązku nie ma.

2. czynienie użytku z kompetencji jest podmiotowi „P” nakazane (przez jakąś normę) - jest to kompetencja połączona z obowiązkiem czynienia z niej użytku - z tą sytuacją najczęściej mamy do czynienia w przypadku organów państwa np. organ podatkowy (nakazane działanie).

3. czynienie użytku z kompetencji jest podmiotowi „P” zakazane - np. dowódca jest uprawniony do wydania rozkazu, ale zabrania mu tego jego przełożony. Dowódca wydaje jednak rozkaz i jest on ważny, ale za nieprzestrzeganie zakazu przełożonego może być ukarany dyscyplinarnie.

OBOWIĄZYWANIE NORM

Zwrot „NORMA N OBOWIĄZUJE”- jest zwrotem wieloznacznym.

1. W rozumieniu behawiorystycznym: NORMA N OBOWIĄZUJE, gdy jest przestrzegana. W tym ujęciu obowiązywanie normy jest stopniowane, tzn. że norma może obowiązywać w większym lub mniejszym stopniu.

2. W drugim ujęciu: NORMA N OBOWIĄZUJE, znaczy tyle, że norma ta w należyty sposób jest uzasadniona.

Wyróżnia się 2 RODZAJE UZASADNIENIA NORMY:

1. uzasadnienie aksjologiczne - norma obowiązuje wówczas , gdy czyn przez nią nakazany jest w świetle czyichś ocen dobry- sam przez się lub ze względu na swoje skutki. Typowymi normami aksjologicznymi są normy moralne- nikt ich nie ustanowił (prawnie), ale to co nakazują jest dobre.

Uzasadnienie aksjologiczne jest zrelatywizowane (odniesione) do czyichś ocen.

2. uzasadnienie tetyczne - (od greckiego TITEN- stawiam, stanowię)- norma obowiązuje wówczas, gdy została ustanowiona nie uchylona przez kogoś, kto ma władzę nad adresatem (nie pyta się czy jest to dobre czy złe- przestrzega się bo tak jest nakazane). Typowe normy tetyczne to normy prawne;

W normach uzasadnienia tetycznego wyróżnia się 2 odmiany uzasadnienia:

1. uzasadnienie tetyczne faktyczne - chodzi tu o to, że podmiot stanowiący normę ma władzę faktyczną nad adresatem (i ma faktyczną możliwość wymuszenia)

2. uzasadnienie tetyczne kompetencyjne - chodzi o to, że podmiot stanowiący normę ma do tego kompetencje.

Wskazane sposoby obowiązywania normy NIE WYKLUCZAJĄ SIĘ, np. norma prawna ustalona przez władzę kompetentną i faktycznie silną, może być uważana przez obywateli za dobrą.

NORMA A PRZYMUS

SYTUACJA PRZYMUSOWA - z sytuacją przymusową mamy do czynienia wówczas, gdy dana osoba postawiona jest przed wyborem z dwóch lub więcej możliwości postępowania, lecz każda z tych możliwości jest zła w świetle jej ocen, mamy tu mniejsze i większe zło!

Sytuacja przymusowa może powstać samoistnie lub być rezultatem czyjegoś celowego działania. Może ona być przez kogoś ukształtowana poprzez zmianę warunków fizycznych funkcjonowania danej osoby albo przez zakazanie lub nakazanie określonego postępowania pod groźbą sankcji.

SANKCJA - termin w najszerszym (lecz mylącym) znaczeniu, chociaż niewłaściwym, oznacza każdą dolegliwość, która spotyka adresata normy jeśli jej nie przestrzega, np. norma - zakaz kąpieli - sankcja - utopił się, czasami chodzi tu o naturalny skutek postępowania.

Częściej sankcja oznacza tylko taką dolegliwość za nieprzestrzeganie normy, która jest wynikiem czyjegoś działania lub reakcji np. mandat za kąpiel.

W ramach węższego postępowania sankcji odróżnia się:

a) sankcję skupioną,

b) sankcję rozsianą (rozproszoną).

SANKCJA ROZSIANIA - polega na spontanicznej reakcji negatywnej wobec przekraczającego normę.

SANKCJA SKUPIONA - ma ona charakter sformalizowany - wymierzana jest według pewnej procedury i w sposób zinstytucjonalizowany, tzn. wymierzana jest przez określony podmiot (sankcja prawna - wymierzana przez określony podmiot i w określonej procedurze)

W ramach sankcji prawnej - jako sankcji skupionej, wyróżnia się:

1. sankcje karną - polegającą na wymierzeniu określonej dolegliwości pewnemu adresatowi (w sferze majątku, wolności).

2. sankcja egzekucji - polegająca na zmuszeniu nieposłusznego adresata normy do określonego postępowania, bądź zrealizowania tego postępowania za niego i obciążenie go kosztami, np. rozebranie budowy.

3. sankcja nieważności - dotyczy wyłącznie czynności konwencjonalnych, doniosłych prawnie (przeniesienie aktu własności w formie aktu notarialnego). Sankcja ta polega na odmowie zastosowania przymusu w przypadku, gdy zainteresowany podmiot powołuje się na wadliwą czynność konwencjonalną.

PRAWO A INNE NORMY

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MORALNOŚCI

W etyce istnieje zgoda, że moralność jest zespołem swoistych ocen oraz norm uzasadnionych aksjologicznie w tych ocenach. Spory dotyczą jednak natury swoistości tych ocen.

Podstawowy spór dotyczy czy oceny normy moralnej mają charakter obiektywny, niezależny od ludzkiej woli; czy subiektywny- zależny od ludzkiej woli, ludzkiego punktu widzenia.

W ujęciu OBIEKTYWNYM - są obiektywne wartości moralne i normy, których człowiek nie może zmienić, może je jedynie poznać (można je kojarzyć z etyką religijną).

W ujęciu SUBIEKTYWNYM - oceny moralne są tworzone przez człowieka, który nie poznaje lecz kreuje (tworzy) moralności, czyli jeśli się podoba to jest dobre, a jeśli nie to nie jest dobre.

Stosunek między prawem a moralnością może być rozpatrzony w 3 aspektach:

1. jak mają się do siebie treściowo i zakresowo: prawo i moralność (jakie cechy mają jedno i drugie, czy mają cechy wspólne),

2. w aspekcie walidacyjnym (celowości, trafności, ważności), tj. dotyczącym obowiązywania,

3. w aspekcie formalnym - jak na siebie oddziaływują prawo i moralność.

Aspekt I: Jak mają się do siebie treściowo i zakresowo: prawo i moralność

Porównując PRAWO I MORALNOŚĆ możemy mieć na myśli pojedyncze normy albo system norm. NORMA MORALNA I PRAWNA różnią się rodzajem uzasadnienia obowiązywania. NORMY MORALNE obowiązują z uzasadnienia aksjologicznego a NORMY PRAWNE z uzasadnienia tetycznego. Jedna i ta sama norma może mieć oba uzasadnienia i może być jednocześnie normą moralną i prawną.

Co do sposobu formułowania - NORMY PRAWNE - są precyzyjne, NORMY MORALNE - są często formułowane w sposób niewyraźny, nieprecyzyjny.

NORMY PRAWNE są dużo bardziej sformalizowane niż NORMY MORALNE, są sformalizowane i precyzyjnie określone. NORMY MORALNE kształtują się spontanicznie, gdy ludzie zaczną tak uważać. To samo dotyczy egzekwowania norm.

ZAKRES PODMIOTOWY - ADRESACI NORM

NORMY MORALNE- adresatami są tylko i wyłącznie- OSOBY FIZYCZNE!

NORMY PRAWNE- adresatami są tu osoby fizyczne i osoby prawne.

Normy moralne nigdy nie nakładają obowiązku, a normy prawne tak.

ZAKRES PRZEDMIOTOWY - CO REGULUJĄ DANE NORMY

W przypadku REGULACJI MORALNEJ - wszelkie zachowania, w tym też zachowania wewnętrzne, jak: myśli, uczucia.

W przypadku REGULACJI PRAWNEJ- tylko zachowania uzewnętrznione.

Chociaż systemy prawne nie nakazują ani nie zakazują nikomu żywić takie czy inne uczucia, to jednak prawo uwzględnia stany psychiczne ludzi przy kwalifikacji ich zachowań zewnętrznych (zabójstwo z premedytacją, nieumyślne itd.)

W społeczności państwowej współcześnie funkcjonuje zwykle jeden system prawny, ale może funkcjonować przy tym wiele systemów moralnych.

Aspekt II - WALIDACYJNY (celowości, trafności) - dotyczy obowiązania.

W aspekcie walidacyjnym chodzi o to, czy NORMY PRAWNE obowiązują niezależnie od swojego stosunku do moralności, czy odmiennie - NORMY PRAWNE aby obowiązywać muszą pozostać w pewnym stosunku do NORM MORALNYCH.

W rozpowszechnionym ujęciu pozytywistycznym - NORMY PRAWNE obowiązują niezależnie od swojego stosunku do moralności. Normy ustanowione przez państwo pozostają zatem prawem i obowiązują nawet wtedy, gdy nakazują coś złego moralnie.

W ujęciu przeciwstawnym związanym z kierunkiem prawa naturalnego - NORMY STANOWIONE PRZEZ PAŃSTWO - obowiązują prawnie wtedy tylko, gdy pozostają w zgodzie z podstawowymi zasadami moralnymi.

Normy prawne naruszające podstawowe wartości moralne NIE OBOWIĄZUJĄ I NIE SĄ W OGÓLE PRAWEM!

Aspekt III - jak na siebie oddziaływują prawo i moralność.

Zagadnienie to, w ujęciu formalnym, dotyczy jak moralność oddziaływuje na prawo i jak prawo oddziaływuje na moralność.

Powyższe kwestie można rozpatrzyć w 4 płaszczyznach:

1. w płaszczyźnie tworzenia prawa - wpływ moralności na prawo występuje tu dwutorowo; na prawo wpływa:

1. moralność faktycznego prawodawcy - wpływa na prawa w ten sposób, iż ci, którzy mają wpływ na treść przepisów (norm) prawnych, zamierzają za pomocą takich czy innych norm prawnych realizować określone wartości, w tym wartości moralne;

2. moralność adresatów norm prawnych - na treść norm prawnych będzie wpływać moralność adresatów norm, jako że regulacje prawne niezgodne z podstawami moralnymi społeczeństwa będą sabotowane;

2. w płaszczyźnie wykładni prawa - moralność wpływa na treść prawa, głównie w tzw. wykładni celowościowej oraz we wnioskowaniach prawniczych, w których odwołujemy się do ocen przypisywanych prawodawcy;

3. w płaszczyźnie przestrzegania prawa - nasze podstawy moralne kształtują naszą podstawę wobec prawa;

4. w płaszczyźnie stosowania prawa- oceny moralne ukierunkowują proces stosowania prawa, w szczególności sposób czynienia użytku z „luzów” w decyzjach pozostawionych, przez przepisy prawne, organom państwa.

Właściwie dobrana sankcja prawna powoduje wzmożenia dezaprobaty moralnej czynów nagannych moralnie, a brak sankcji prawnej- obniżenie dezaprobaty moralnej.

Nadmierna penalizacja prawna czynów nagannych moralnie może jednak doprowadzić do spadku dezaprobaty moralnej ze względu na współczucie dla sprawcy.

WYKŁADNIA PRAWA I WNIOSKOWANIE PRAWNICZE

POJĘCIE NORMY PRAWNEJ

NORMA PRAWNA - to taka norma postępowania , która została wyinterpretowana z przepisów prawnych.

Norma prawna to reguła postępowania, jednoznacznie wskazująca określonej kategorii adresatów pewien sposób zachowania się we wszystkim lub tylko określonych sytuacjach, ustanowiona (lub uznawana) przez państwo i chroniona środkami przymusu państwowego. Ma ona charakter ogólny - nigdy nie wskazuje indywidualnie określonego adresata.

POJĘCIE PRZEPISU PRAWNEGO

PRZEPIS PRAWNY - to jednostka redakcyjna tekstu prawnego, stanowiącego samodzielna zdanie w sensie gramatycznym. Przepisy prawne są z reguły oznaczone w sposób zindywidualizowany jako artykuł, paragrafy, ustępy.

POJĘCIE WYKŁADNI

Termin ten jest dwuznaczny i występuje w znaczeniu wąskim i szerokim.

ZNACZENIE WĄSKIE WYKŁADNI - czyli interpretacja przepisów prawnych, to czynność myślowa, w której dla danego zespołu przepisów wskazujemy na gruncie określonych reguł, czy dyrektyw (zwanych regułami bądź dyrektywami interpretacyjnymi) pewien zespół norm postępowania, jako równoznaczny z danym zespołem przepisów.

WNIOSKOWANIE PRAWNICZE - to czynność myślowa, w której uznając za obowiązujące pewne normy wyinterpretowane z przepisów prawnych, dochodzimy na gruncie odpowiednich reguł - dyrektyw (zwanych inferencyjnymi- wnioskowymi) - do uznania za obowiązujące także innych norm, których z przepisów prawnych wyinterpretować się nie da, ale które są jakoś powiązane z normami wyinterpretowanymi z przepisów.

ZNACZENIE SZEROKIE WYKŁADNI - obejmuje zarówno wykładnię w wąskim znaczeniu, jak i wnioskowanie prawnicze.

PRAGMATYCZNE I APRAGMATYCZNE UJĘCIE WYKŁADNI

W ujęciu PRAGMATYCZNYM - wykładnia jest CZYNNOŚCIĄ przekładu przepisów na normę

W ujęciu APRAGMATYCZNYM - wykładnia jest REZULTATEM przekładu przepisów na normę.

ROZCZŁONKOWANIE NORM W PRZEPISACH PRAWNYCH I RODZAJE PRZEPISÓW PRAWNYCH Z PUNKTU WIDZENIA WYKŁADNI

Teoretycznie możliwa jest sytuacja, że jeden przepis zawiera wszystkie elementy treściowe jednej normy i tylko elementy treściowe tej normy, tj. adresat, okoliczności i nakazy lub zakazy sposób postępowania.

Praktycznie ustawodawca rozczłonkowuje normy w przepisach prawnych.

Wyróżniamy dwie techniki rozczłonkowania norm w przepisach:

1. ROZCZŁONKOWANIE SYNTAKTYCZNE (składniowe) - polega na tym, że jeden przepis zwany „przepisem zrębowym” zawiera co najmniej określenie nakazanego lub zakazanego postępowania, a inne przepisy zwane „uzupełniającymi” - zawierają wskazanie adresata i okoliczności, w których jest adresatowi coś nakazane;

2. ROZCZŁONKOWANIE TREŚCIOWE - polega na tym, że jeden przepis zwany „przepisem zasadniczym” zawiera w ogólnych zarysach wskazania wszystkich elementów treściowych normy (kto, kiedy i co ma do czynić). Natomiast inne przepisy zwane „modyfikującymi” - zawierają doprecyzowanie i uszczegółowienie elementów treściowych normy, ogólnie zarysowanych w przepisie zasadniczym.

Te wyróżnione 2 sposoby rozczłonkowania norm mogą być stosowane przez ustawodawcę jednocześnie (tj. w jednym przepisie mogą występować przepis zrębowy i przepis zasadniczy).

FAZY - ETAPY WYKŁADNI - 3 fazy

I FAZA - POCZĄTKUJĄCA

Ma na celu ustalenie jaki jest aktualny tekst prawny. W tej fazie odwołujemy się przede wszystkim do przepisów derogacyjnych, które mówią jakie przepisy zostały uchylone. Niekiedy odwołujemy się do ogólnie przyjętych reguł LEX POSTERIOR DEROGAT PRIORI - prawo późniejsze uchyla prawo wcześniejsze; odwołujemy się do przepisów uchylających.

II FAZA- REKONSTRUKCYJNA

To faza, w której dokonujemy przekładu przepisów prawnych na wypowiedzi normatywne niezupełne, tzn. na takie, które zawierają już wszystkie elementy treściowe normy postępowania, ale nie są jeszcze jednoznaczne, precyzyjne.

III FAZA- PRECYZYJNA

To faza, w której doprecyzowujemy, ujednoznaczniamy wypowiedzi normatywne niezupełne, przekształcające je w jednoznaczne normy postępowania.

RODZAJE DYREKTYW WYKŁADNI

Wyróżniamy 2 podstawowe rodzaje dyrektyw wykładni:

A: DYREKTYWĘ JĘZYKOWĄ,

B: DYREKTYWĘ POZAJĘZYKOWĄ

JĘZYKOWE DYREKTYWY WYKŁADNI - to takie, które wskazują jak wyinterpretować normy z przepisów, biorąc pod uwagę jedynie znaczenie językowe przepisów. Są podstawowym typem wykładni. Najczęściej dotyczy to wyboru właściwego znaczenia spośród możliwych znaczeń językowych danego wyrazu bądź wyrażenia.

POZAJĘZYKOWE DYREKTYWY WYKŁADNI - to dyrektywy wskazujące, w jakim stopniu dla wyinterpretowania norm z przepisów prawnych należy brać pod uwagę inne czynniki niż językowe (znaczenie przepisów, np. wartości, które ustawodawca ma chronić, cele prawodawcy).

Językowe dyrektywy wykładni rzadko kiedy wskazują, jak należy rozumieć poszczególne słowo, wyraz czy wyrażenie użyte w tekście prawnym.

DYREKTYWY JĘZYKOWE WYKŁADNI

Językowe dyrektywy wykładni rzadko kiedy wskazują, jak należy rozumieć poszczególne słowo, wyraz czy wyrażenie użyte w tekście prawnym. Najczęściej dotyczą one wyboru właściwego znaczenia spośród możliwych znaczeń językowych danego wyrazu czy wyrażenia.

DYREKTYW WYBORU ZNACZENIA WYRAŻEŃ WIELOZNACZNYCH W RAMACH WYKŁADNI JĘZYKOWEJ:

1. jeżeli dla danego wyrażenia podana jest definicja legalna, czyli ustawowa, to należy w procesie wykładni przyjąć takie znaczenie tego wyrażenia, jakie nadała mu owa definicja.

Definicja ustawowa podana w określonej ustawie wiąże zasadniczo jedynie we wszystkich przypadkach użycia tego wyrażenia, w tej właśnie ustawie i ewentualnych aktach wykonawczych do tej ustawy.

W przypadku ustawy o szczególnej doniosłości w danej gałęzi prawa: (np. KC dla prawa cywilnego, ordynacja podatkowa- dla prawa podatkowego) przyjmuje się, że definicje ustawowe podane w tych ustawach wiążą w całej gałęzi prawa.

2. jeśli nie ma definicji ustawowej, to należy rozważyć czy występuje sytuacja związania interpretatora cudzą decyzją interpretacyjną, np. SN.

3. jeśli nie zachodzi sytuacja wskazana w punkcie a) i b) należy zbadać, czy rozważane wyrażenie ma ustalone, powszechnie przyjęte jedno znaczenie w języku prawniczym. Jeśli tak - to należy przyjąć owo znaczenie (z podręczników, orzecznictwa, judykatury)

4. dopiero, gdy okaże się, że interpretowane wyrażenie nie ma jednego, ustalonego znaczenia, powszechnie przyjętego w języku prawniczym - to odwołujemy się do języka etnicznego, w którym napisany jest tekst prawny. Kryterium ustalenia znaczenia wyrażeń tekstu prawnego w języku naturalnym są w słowniki języka polskiego.

5. jeśli w j. polskim interpretowany termin jest wieloznaczny - należy najpierw ustalić czy termin ten jest tzw. zwrotem niedookreślonym, czy niewyraźnym, np. „z ważnych powodów”, „niezwłocznie” - wówczas nie dokonujemy doprecyzowania znaczenia tego terminu i przyjmujemy w interpretacji takie znaczenie niedookreślone jakie ten zwrot ma w danym języku.

6. jeśli zwrot wieloznaczny nie ma charakteru zwrotu niedookreślonego, to przystępujemy do ustalenia właściwego znaczenia. W tym celu dokonujemy wstępnej eliminacji możliwych znaczeń wykluczających: znaczenie archaiczne, wulgarne, slangowe.

Jeśli po wyeliminowaniu tych znaczeń pozostało jedno - to się je przyjmuje. Jeśli jednak pozostało kilka znaczeń, to należy uwzględnić konteksty użycia danego wyrażenia w tekście aktu prawnego. w tym względzie należy brać pod uwagę:

• makrokontekst - tzn. systematykę ustawy,

• mediakontekst- tzn. miejsce przepisu zawierającego interpretowany zwrot wśród innych przepisów,

• mikrokontekst- tzn. miejsce wyrażenia interpretowanego wśród innych wyrazów danego przepisu.

Jeśli wskazana procedura wyłoni jedno znaczenie danego wyrazu - należy przyjąć to znaczenie.

Jeśli jednak procedura ta nie pozwoli na eliminacje kilku możliwych znaczeń, wówczas musimy odwołać się do wykładni pozajęzykowej.

WYKŁADNIA POZAJĘZYKOWA

SYTUACJE, W KTÓRYCH ODWOŁUJEMY SIĘ DO WYKŁADNI POZAJĘZYKOWEJ:

Współcześnie przyjmuje się, że do wykładni pozajęzykowej odwołujemy się zarówno wtedy, gdy wykładnia językowa nie daje jednoznacznego rozstrzygnięcia, jak i wtedy gdy takie rozstrzygnięcie daje. Rola odwołania się do wykładni pozajęzykowej jest jednak w tych dwóch sytuacjach odmienna.

1. W PRZYPADKU, GDY WYKŁADNIA JĘZYKOWA NIE DAJE JEDNOZNACZNEGO ROZSTRZYGNIĘCIA.

Należy wówczas odwołać się do pozajęzykowych dyrektyw wykładni

1. z podobieństwa - a simili,

2. z przeciwieństwa - a contrario.

Dyrektywy te rozstrzygają, czy normy wyinterpretowane z przepisów mają objąć swoim zakresem zastosowania lub normowania tylko przypadki wyraźnie w normie wskazane, czy również przypadki z punktu widzenia językowego wątpliwie.

Należy wtedy zbadać, w jakim celu, czy też dla realizacji jakich wartości ustawodawca wprowadził rozważne regulacje.

Jeśli okaże się, że objęcie wyinterpretowaną normą przypadków wątpliwych językowo znajduje uzasadnienie aksjologiczne w przypisywanych ustawodawcy celach i wartościach, należy a simili objąć wyinterpretowaną normą także owe przypadki wątpliwe językowo.

Jeśli natomiast objęcie owych przypadków wątpliwych nie znalazłoby uzasadnienia w celach i wartościach przypisywanych prawodawcy, należy a contrario wyinterpretować normę tak, by obejmowała jedynie przypadki językowo wątpliwe.

2. W PRZYPADKU, GDY DYREKTYW WYKŁADNI JĘZYKOWEJ DAJĄ JEDNOZNACZNE ROZSTRZYGNIĘCIE

Rola odwołania się do wykładni pozajęzykowej polega na zweryfikowaniu wyników wykładni językowej.

W przypadku, gdy jednoznaczne rezultaty wykładni językowej nie naruszają podstawowych założeń o racjonalności prawodawcy, rola wykładni pozajęzykowej sprawdza się do potwierdzenia rezultatów wykładni językowej.

Natomiast, gdy wyinterpretowane w wykładni językowej normy postępowania naruszają takie założenia, to odwołujemy się do pozajęzykowych dyrektyw wykładni ZWĘŻAJĄCEJ LUB ROZSZERZAJĄCEJ.

Do dyrektyw wykładni ROZSZERZAJĄCEJ LUB ZWĘŻAJĄCEJ odwołujemy się, gdy przepisy są językowo jasne a wyinterpretowane z nich normy (w drodze wykładni językowej) - jednoznaczne, ale przyjęcie rezultatów wykładni językowej burzyłoby założenie o racjonalności prawodawcy - wtedy, wbrew językowemu brzmieniu przepisu należy dla przywrócenia spójności założeń prawodawcy, stosownie zmodyfikować zakres wyinterpretowanych z przepisów norm, rozszerzających normę wyinterpretowaną na gruncie wykładni językowej lub ją zwężając.

WYKŁADNIA ROZSZERZAJĄCA - dokonywana jest wbrew brzmieniu przepisów, stosowana jest przede wszystkim dla poprawienia błędów ustawodawcy, a także dostosowania przepisów do zmienionej sytuacji, których to zmian ustawodawca nie przewidział.

W wielu systemach prawnych przyjmuje się jednak istotne ograniczenie dopuszczalności tej wykładni. Ograniczenia te mogą mieć charakter podmiotowy, tzn. przyznawać kompetencje do takiej wykładni tylko niektórym podmiotom (np. SN), bądź podmiotowy - polegający na zakazie takiej wykładni w niektórych sytuacjach.

W polskim systemie przyjmuje się, że ZABRONIONA JEST wykładnia wbrew jednoznacznemu brzmieniu przepisów:

1. definicji legalnej;

2. w przypadku przepisów przyznających kompetencje - zakaz wykładni rozszerzającej;

3. w przypadku, gdyby odstąpienie od znaczenia językowego obciążyło obywateli;

4. w przypadku przepisów formułujących wyjątki - zakaz wykładni rozszerzającej.

WNIOSKOWANIA PRAWNICZE

RODZAJE WNIOSKOWAŃ PRAWNICZYCH.

Wyróżnia się wnioskowania prawnicze ze względu na typ związku zachodzącego pomiędzy normami wyinterpretowanymi z przepisów prawnych jako przesłankami a normami dodatkowo zaliczanymi do danego systemu.

Związek ten może mieć charakter:

1. logiczny

2. instrumentalny

3. oparty na założeniu konsekwencji prawodawcy.

WNIOSKOWANIA OPARTE NA LOGICZNYM WYNIKANIU NORM

We wnioskowaniach tych, przyjmując obowiązującą normę N, wyinterpretowaną z przepisów prawnych, należy uznać za obowiązujące te normy, które logicznie wynikają z normy N.

Z normy N wynika logicznie jakaś inna norma, gdy zakres zastosowania normy N jest zamienny lub nadrzędny nad zakresem zastosowania tej drugiej normy, a jednocześnie zakres normowania normy N jest zamienny albo nadrzędny nad zakresem normowania owej drugiej normy.

Tego rodzaju wnioskowania prawnicze są przyjęte jako oczywiste w każdym systemie prawa, ale praktycznie nie są werbalizowane.

WNIOSKOWANIA OPARTE NA INSTRUMENTALNYM WYNIKANIU NORM

Wskazują, że jeśli obowiązuje wyinterpretowana z przepisów norma N nakazująca czynić C, to należy przyjąć, że trzeba czynić wszystko, co jest konieczne dla uczynienia C.

Wnioskowania te przebiegają wg dwóch dyrektyw:

1. dyrektywy instrumentalnego nakazu - wskazuje, że jeśli nakazane jest czynić C, to należy przyjąć, iż nakazane jest także czynienie wszystkiego, co jest konieczne dla uczynienia C.

2. dyrektywy instrumentalnego zakazu - wskazuje, że jeśli nakazane jest czynienia C, to należy przyjąć, że zakazane jest czynienie czegokolwiek, co uniemożliwiłyby uczynienie C.

Tego rodzaju wnioskowania przyjmowane są milcząco w każdym systemie prawa, jako, że bez nich system prawny byłby niefunkcjonalny.

WNIOSKOWANIA OPARTE NA ZAŁOŻENIU KONSEKWENCJI OCEN PRAWODAWCY.

Odwołują się do założenia, że prawodawca jest konsekwentny w swoich założeniach i sytuacje podobnie oceniane reguluje podobnie.

W ramach tych wnioskowań wyróżnia się:

1. WNIOSKOWANIE Z ANALOGII PRAWA (ANALOGIA IURIS) - polega na tym, że jeśli w procesie interpretacji wyinterpretujemy z przepisu kilka norm (od N₁ do N_k ), które wszystkie znajdują uzasadnienie w pewnej ocenie lub zespole ocen, to należy uznać za obowiązującą normę N_k+1, która nie da się co prawda wyinterpretować z przepisów, ale znajduje uzasadnienie w tej samej ocenie lub zespole ocen.

2. WNIOSKOWANIE Z SILNIEJSZEGO (A FORTIORI) - bazuje na założeniu, że jeśli ustawodawca chroni pewne dobro przed określonymi zagrożeniami, to tym bardziej będzie chronił przed większymi zagrożeniami.

Wnioskowania te przebiegają wg dwóch dyrektyw:

1. Dyrektywa : Z WIĘKSZEGO NA MNIEJSZE (A MAIORI AD MINUS) - występuje w dwóch odmianach:

1. komu nakazane jest czynić więcej, temu jest nakazane czynić mniej - w jej świetle, jeśli wyinterpretujemy normę wskazującą komuś uczynienie czegoś, co jest dla adresata wysoce dolegliwe, to należy przyjąć, że obowiązuje też norma nakazująca mu zamiast owego czynu uczynić coś, co jest mniej dolegliwe, a spowoduje realizację celu ustawodawcy.

2. komu wolno uczynić więcej temu wolno czynić mniej - w jej świetle, jeśli normy zezwalają komuś na zachowanie bardziej dolegliwe dla kogoś innego, to należy przyjąć, że dozwolone jest też zachowanie mniej dolegliwe.

1. DYREKTYWA Z MNIEJSZEGO NA WIĘKSZE (A MINORI AD MAIUS) - wskazuje, że jeśli obowiązuje norma wyinterpretowana z przepisów zakazująca naruszania pewnego dobra w pewnym stopniu, to obowiązuje także norma zakazująca naruszania tego samego dobra w stopniu większym (komu zakazane jest czynić mniej, temu zakazane jest czynić więcej).

Wnioskowania oparte na założeniu konsekwencji ocen prawodawcy odwołują się do prawidłowo odtworzonych ocen dotyczących tego co jest dla kogoś bardziej lub mniej uciążliwe, dlatego ich rezultaty mogą być sporne w konkretnych sytuacjach.

Przyjmuje się zatem, iż wnioskowania te są dopuszczalne tylko w niektórych gałęziach prawa, w szeroko pojętym prawie prywatnym, nie są natomiast dopuszczalne w prawie publicznym (np. zakaz analogii w prawie podatkowym).

PRZESTRZEGANIE PRAWA

A: PODSTAWOWE POJĘCIA:

REALIZOWANIE PRAWA - jeśli ktoś postępuje tak, jak nakazuje norma to mówimy, że realizuje normę prawną.

PRZESTRZEGANIE PRAWA - ma ono dwa znaczenia:

1. szersze - ktoś przestrzega prawa, gdy postępuje tak, jak mu prawo nakazuje wiedząc o owym nakazie,

2. węższe - ktoś przestrzega prawa, gdy postępuje tak, jak mu prawo nakazuje, wiedząc o owym nakazie i właśnie dlatego, że tak mu nakazano.

B: CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE PRZESTRZEGANIE PRAWA

Dla przestrzegania prawa niezbędna jest z jednej strony znajomość prawa a z drugiej odpowiednia motywacja.

C: ASPEKTY ZNAJOMOŚCI PRAWA

Znajomość prawa rozpatrywać można w aspekcie formalnym i faktycznym.

ASPEKT FORMALNY - w tym aspekcie chodzi o to czy prawo zostało należycie ogłoszone. Ogłoszenie jest formalną publikacją aktu prawnego w sposób przewidziany w danym systemie prawnym. Dla faktycznej znajomości prawa formalne ogłoszenie nie ma większego znaczenia.

Doniosłość formalnego ogłoszenia przejawia się jednak w tym, że

1. jest często pierwszym podaniem do publicznej wiadomości tekstu aktu prawnego;

2. od momentu ogłoszenia lub momentu późniejszego - akt prawny obowiązuje;

3. akt ogłaszany oficjalnie jest aktem autentycznym, wiążącym w przypadku sporów co do ewentualnych błędów

ASPEKT FAKTYCZNY - dotyczy (rzeczywistej możliwości) zapewniania adresatom norm prawnych faktycznej możliwości zaznajomienia się z treścią przepisów prawnych. Bardzo wiele czynników wpływa na faktyczną znajomość prawa.

Spośród czynników leżących po stronie organów państwa można zwrócić uwagę na:

1. zapewnienie należytego vacatio legis aktu prawnego- z zasady to 14 dni, ale są też inne reguły, np. wypracowane przez TK;

2. komunikatywność tekstu prawnego- im bardziej komunikatywny, tym bardziej przestrzegany, (problem staranności derogacji)

3. faktyczny dostęp do pomocy prawnej.

RODZAJE INFORMACJI O PRAWIE.

Wyróżnia się trzy typy informacji o prawie:

1. INFORMACJE PODSTAWOWE - potrzebne i dostarczane każdemu członkowi danej społeczności. Powinny obejmować wiadomości: co to jest prawo, zasady prawa, zasady proceduralne

2. INFORMACJE ZWIĄZANE Z PEŁNIONĄ W DANEJ SPOŁECZNOŚCI FUNKCJĄ - ROLĄ,

3. INFORMACJE AKCYDENTALNE - nabyte przy okazji załatwiania różnych spraw.

STATUS ZASADY „INGORANTIA IURIS NOCET”- „nieznajomość prawa szkodzi”

Zasada ta nie jest normą prawną a tzw. „zasadą w sensie opisowym” i polega na takim ukształtowaniu przesłanek odpowiedzialności prawnej, iż nie można się bronić przed odpowiedzialnością wykazując swoją nieznajomość prawa.

Zasada ta jest praktycznie przyjęta we wszystkich ustawodawstwach, gdyż jej nie przyjęcie groziłoby nieefektywnością systemu prawnego.

Niekiedy ustawodawca przewiduje złagodzenie skutków tejże zasady poprzez dopuszczenie od niej wyjątków polegających na przyjęciu, iż niezawiniona nieznajomość prawa skutkuje brakiem odpowiedzialności, np. w przepisach prawnych prawa karnego, cywilnego - o błędzie.

Podobny status ma nałożenie na organy państwa obowiązku informowania obywateli o treści prawa, w szczególności o przysługujących im środkach prawnych.

RODZAJE POSTAW WOBEC PRAWA

Wyróżnić można 4 rodzaje postaw wobec prawa:

1. OPORTUNIZM - polega na kierowaniu się w swoim postępowaniu dążeniem do zapewnienia sobie korzyści, w szczególności korzyści materialnych.

Oportunizm jako postawa wobec prawa - przewija się w tym, że oportunista przestrzegać będzie prawa wtedy tylko, gdy będzie mu to się opłacać, w szczególności, gdy istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że nieprzestrzeganie prawa będzie sankcjonowane i wysoce dolegliwe.

2. KONFORMIZM - ogólnie polega na tym, że ktoś postępuje w ten sposób jaki oczekuje od niego grupa społeczna, z którą się identyfikuje, tzw. grupa odniesienia.

Konformizm - jako postawa wobec prawa - jest ambiwalentny (albo tak, albo tak, dwuwartościowy). Będzie sprzyjał przestrzeganiu prawa jeśli w danej społeczności taka postawa jest rozpowszechniona, zaś będzie skłaniał do nieprzestrzegania prawa jeśli grupa odniesienia łamie wręcz manifestacyjne prawo.

3. LEGALIZM - jest postawą polegającą na skłonności do przestrzegania prawa z tego tylko tytułu, że zostało ono ustanowione przez władze.

W ramach legalizmu wyróżnić można dwie odmiany:

1. WULGARNY - polega na skłonności do przestrzegania prawa dlatego, że zostało stanowione przez władze bez pytania czy władza ta upoważniona jest do stanowienia prawa.

2. KOMPETENCYJNY - LEGITYMOWANY - polegający na skłonności do przestrzegania prawa, dlatego, że zostało ustanowione przez władzę, która jest naszym zdaniem, w świetle przyjętej doktryny, ideologii, upoważniona do tego, by nam rozkazywać,

4. AKSJOLOGIZM- polega na tym, że przestrzegam norm prawnych dlatego, że w świetle moich ocen - normy te są normami mery tonicznie słusznymi.

SYSTEM PRAWA /PRAWNY/

POJĘCIE SYSTEMU PRAWNEGO

SYSTEM PRAWNY - w podstawowym znaczeniu określany jest jako uporządkowany zbiór norm prawnych. Elementami systemu prawnego są, jak zwykle się przyjmuje, jedynie normy generalne i zarazem abstrakcyjne. Normy indywidualne i konkretne (komuś konkretnemu i jednorazowo) nie są elementami systemu prawnego (te co wynikają z decyzji administracyjnych)

Aby zespół norm generalnych i abstrakcyjnych zasługiwał na miano systemu prawa musi on posiadać określone cechy.

SYSTEM PRAWA NIE MOŻE ZAWIERAĆ NORM ZE SOBĄ NIEZGODNYCH - czyli mogą to być jedynie normy zharmonizowane

NIEZGODNOŚCI NORM

Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje niezgodności norm:

A: NIEZGODNOŚĆ FORMALNA - dotyczy stosunku pomiędzy zachowaniami nakazanymi a zakazanymi przez określone normy.

B: NIEZGODNOŚĆ PRAKSEOLOGICZNA - dotyczy stosunku pomiędzy skutkami zachowań nakazanych i zakazanych przez określone normy (od teorii sprawnego działania).

W ramach niezgodności formalnych wyróżnia się SPRZECZNOŚĆ NORM I PRZECIWIEŃSTWO NORM.

SPRZECZNOŚĆ NORM - dwie normy są ze sobą sprzeczne, gdy postępowanie nakazane przez jedną normę jest jednocześnie zakazane przez drugą. Sprzeczność norm może mieć charakter całkowity albo częściowy. Normy są sprzeczne całkowicie, gdy ich zakresy zastosowania są zamienne. Normy są sprzeczne częściowo, gdy ich zakresy są częściowo wspólne, np. w każdy wtorek x ma stawić się w Krakowie, zaś w każdy parzysty dzień zakazane jest stawienie się x w Krakowie.

Przy sprzeczności występują tylko dwie normy.

PRZECIWIEŃSTWO NORM - jest stosunkiem zachodzącym pomiędzy dwiema lub większą liczbą norm.

Norma N1 jest przeciwna do normy N2 (N3...Nx) wtedy, gdy zrealizowanie normy N1 uniemożliwia realizację normy N2, a zrealizowanie normy N2 uniemożliwia zrealizowanie normy N1, chociaż można nie zrealizować żadnej z tych norm, np. „w każdy wtorek masz przebywać w Poznaniu; w każdy wtorek masz się stawić w Krakowie”- są to normy przeciwne, a jeśli osoba ta będzie w Szczecinie - nie zrealizuje żadnej z nich.

Przeciwieństwo, podobnie jak sprzeczność, może mieć charakter całkowity, gdy zakresy zastosowania norm przeciwnych się pokrywają; lub charakter częściowy, gdy zakresy zastosowania norm przeciwnych są tylko częściowo wspólne.

NIEZGODNOŚCI PRAKSEOLOGICZNE

Dwie normy są niezgodne ze sobą prakseologiczne, gdy zrealizowanie jednej z nich wywołuje określone skutki, a jednocześnie zrealizowanie drugiej niweczy skutki realizacji pierwszej normy.

Niezgodność prakseologiczna norm ma charakter stopniowalny. Normy mogą być całkowicie nie zgodne prakseologicznie - gdy realizacja drugiej całkowicie niszczy skutki realizacji pierwszej; bądź w mniejszym lub większym stopniu częściowo niezgodne prakseologicznie, gdy realizacja drugiej tylko częściowo niszczy skutki realizacji pierwszej.

Niezgodność prakseologiczna może być:

1. dwustronna - gdy normy są nie zgodne niezależnie od kolejności realizacji,

2. jednostronna - gdy niezgodność występuje tylko wtedy, gdy normy są realizowane w określonej kolejności.

USUWANIE NIEZGODNOŚCI Z SYSTEMU NORM

Usuwanie niezgodności z systemu norm przybiera różną postać, w zależności od tego, o jaki typ niezgodności chodzi.

W zakresie niezgodności formalnych doktryna prawnicza przyjmuje za obowiązujące określone dyrektywy zwane dyrektywami kolizyjnymi, które pozwalają tak odtworzyć zakresy norm niezgodnych, iż niezgodność zostaje usunięta. Modyfikacje te kierowane np. zasadą „lex posterior derogat priori” lub „lex specialis derogat legi generali”, lub innymi zasadami prowadzą do sytuacji, iż zakresy zastosowania wyinterpretowanych norm nie mają elementów wspólnych i w związku z tym niezgodność znika. W wyjątkowych przypadkach, np. radykalnej sprzeczności norm, prawnicy przyjmują, że jedna z norm niezgodnych z jakiegoś tytułu nie obowiązuje.

Usunięcie niezgodności prakseologicznych jest trudniejsze. W naszej kulturze prawnej przyjmuje się, że organy interpretujące, stosujące prawo - nie są upoważnione do usuwania niezgodności prakseologicznych. W związku z tym usunięcie tych niezgodności możliwe jest jedynie w drodze zmiany przepisów prawnych.

ZUPEŁNOŚĆ SYSTEMU PRAWA

Zupełność systemu prawa pojmowana jest różnie. Niekiedy mówimy o tzw. ZUPEŁNOŚCI KWALIFIKACYJNEJ - polegającej na tym, iż dla dowolnego zachowania można w każdym wypadku jednoznacznie rozstrzygnąć czy jest ono nakazane czy zakazane, czy ani takie ani takie.

We współczesnych kulturach prawnych przyjmuje się, że zachowania, o których normy systemu wyraźnie się nie wypowiadają (nie są ani nakazane, ani zakazane), są obustronnie dozwolone.

Przyjęcie stanowiska odmiennego, tzn. takiego, iż zachowanie, o którym normy milczą, jest zakazane- przewijające się niekiedy w ideologiach totalitarnych- prowadzi do sprzeczności. Zmusza bowiem do przyjęcia, że jeśli normy milczą zarówno o jakimś zachowaniu aktywnym, jak i o jego zachowaniu - to oba są zakazane.

Trzeba jednak pamiętać, że w przypadku czynności konwencjonalnych, milczenie norm co do tego, czy ktoś może dokonać określonej czynności konwencjonalnej, nie oznacza, że jest on do niej upoważniony.

Dla dokonania czynności konwencjonalnej niezbędne jest wyraźne przyznanie danemu podmiotowi kompetencji przez normę kompetencyjną.

W innym znaczeniu posługujemy się terminem „ZUPEŁNOŚCI”, gdy mówimy o zupełności kompetencji źródeł systemu prawa. W tym rozumieniu system jest zupełny, gdy dla dowolnej normy można bez wątpliwości rozstrzygnąć na gruncie koncepcji źródeł prawa tego systemu czy należy ona czy też nie należy do tego systemu.

W trzecim rozumieniu ZUPEŁNOŚĆ systemu pojmowana jest „wolność od luk”. Termin „LUKA” jest jednak pojmowany różnie i w zależności od tego różnie pojmuje się tak rozumianą zupełność systemu;

W pierwszym rozumieniu, gdy mówimy o systemie prawa występuje LUKA AKSJOLOGICZNA. Polega ona na tym, że w świetle czyichś ocen normy systemu prawnego powinny w pewien sposób kwalifikować określone postępowanie, a tego nie czynią. W szczególności w ogóle nie regulują tego postępowania. Luka aksjologiczna jest zrelatywizowana do czyichś ocen, jest odniesiona do ocen danej osoby.

LUKA LOGICZNA - mówimy o niej wtedy, gdy w świetle norm systemu prawa określone postępowanie jest nakazane, a jednoczenie zakazane, zwłaszcza gdy taka sprzeczność norm nie może być usunięta ze względu na brak odpowiedniej reguły kolizyjnej. Luka logiczna nie jest zatem w istocie luką w systemie norm prawnych, lecz luką w systemie reguł kolizyjnych umożliwiających usunięcie zachodzącej kolizji norm.

LUKA KONSTRUKCYJNA - mówi się o niej, gdy w systemie prawnym przewidziana jest określona czynność konwencjonalna - doniosła w tym systemie, a jednocześnie brak w tym systemie reguł dokonania owej czynności konwencjonalnej. Tradycyjnie przyjmuje się, że usuwanie luki konstrukcyjnej wymaga ingerencji prawodawcy. Ostatnio jednak w orzecznictwie SN pojawiła się tendencja do zapełniania luk konstrukcyjnych w ten sposób, że dla dokonania owej czynności konwencjonalnej należy, przy braku reguł dokonania tej czynności, odwołać się do reguł d0okonania czynności podobnych.

OTWARTOŚĆ - ZAMKNIĘTOŚĆ SYSTEMU PRAWNEGO

W zależności od sposobu pojmowania przeciwstawienia „system otwarty - system zamknięty” kwestia otwartego/zamkniętego systemu prawnego przeciwstawia się różnie.

W UJĘCIU SOCJOLOGICZNYM - gdy mówi się, że dany system jest zamknięty bądź otwarty - chodzi o to, że zakres zastosowania tego systemu i funkcjonowanie norm wyznaczone jest przez przynależność do danej grupy społecznej, albo nie jest przez to wyznaczone. W takim rozumieniu system prawny

W DRUGIM ROZUMIENIU kwestia czy system jest otwarty czy zamknięty dotyczy tego czy odsyła on do norm pozaprawnych. Polski system prawny jest systemem otwartym poprzez odesłanie do norm pozaprawnych, np. od zasad współżycia społecznego.

W TRZECIM ROZUMIENIU - gdy mówi się o otwartości lub zamkniętości systemu prawnego, a dokładniej systemu przepisów prawnych, chodzi o to czy z danego zespołu przepisów można - na gruncie przyjętych w danej kulturze reguł szeroko pojętej wykładni - wyprowadzić jeden i tylko jeden zespół norm (system zamknięty), czy kilka różnych zespołów norm (system otwarty). Tak rozumiana otwartość systemu przepisów prawnych jest jego wadą i świadczy o rozchwianiu systemu reguł wykładni przyjmowanych w danej kulturze.

Otwartość i zamkniętość systemu prawnego łączona jest niekiedy z problematyką systemu źródeł prawa. Koncepcja źródeł prawa jest zamknięta w danym systemie wtedy gdy faktami prawotwórczymi są w tym systemie tylko fakty wskazane w tej kompetencji. Koncepcja źródeł prawa ma natomiast charakter otwarty, gdy wyliczenie źródeł prawa podane w danej kompetencji jest przykładowe, a faktami prawotwórczymi w danym systemie są również fakty w tej kompetencji nie wymienione.

W okresie komunistycznym polski system źródeł prawa był ewidentnie szkodliwie otwarty. Skłoniło to twórców Konstytucji z 1997 r. do restrykcyjnego zamknięcia koncepcji źródeł prawa.

Chociaż obecnie polska koncepcja źródeł prawa ma z założenia charakter zamknięty, to praktyka Trybunału Konstytucyjnego prowadzi do ostrożnego rozszerzenia tej koncepcji, zwłaszcza co do katalogu aktów wewnętrznie obowiązujących.

SYSTEM STATYCZNY A SYSTEM DYNAMICZNY

W teorii norm, z punktu widzenia typów powiązań między normami, wyróżnia się 2 typy systemów: a) statyczny ; b) dynamiczny

SYSTEM STATYCZNY - jest systemem, w którym powiązania między normami hierarchicznie wyższymi a niższymi mają charakter treściowy.

Normy najwyższe są normami najogólniejszymi, a normy niższe odpowiednio coraz to bardzo szczegółowymi. Normy niższe wyprowadzane są z norm wyższego rzędu, jako ich szczegółowe konsekwencje.

Typowym przykładem takiego systemu jest system norm moralnych.

SYSTEM DYNAMICZNY - powiązania między normami wyższego rzędu a niższymi mają charakter kompetencyjny. Normy niższego rzędu wydawane są na podstawie upoważnienia norm wyższego rzędu. Normy wyższego rzędu nie przesądzają jednak o treści norm niższego rzędu.

Systemy statystyczne są w zasadzie niezmienne, dynamiczne zaś ulegają szybkim zmianom.

System prawny jest w zasadzie systemem, w którym powiązania mają charakter kompetencyjny, czyli jest systemem dynamicznym. Akty prawne niższego rzędu są wydawane na podstawie kompetencji przeznaczonych przez akty prawne wyższego rzędu. W systemie prawnym występują jednak także powiązania treściowe, charakterystyczne dla systemów statystycznych. Przewijają się one w treściowym ograniczeniu przyznawanych kompetencji oraz wymogu zgodności norm niższego rzędu z normami wyższego rzędu.

Powiązania statyczne w systemie prawnym przewijają się też w przyjęciu, że do systemu prawnego należą nie tylko normy wyinterpretowane z przepisów w procesie wykładni, lecz także normy wyinterpretowane z tych ostatnich w procesie wnioskowań prawniczych. Zawiązki pomiędzy normami we wnioskowaniach prawniczych mają bowiem z reguły charakter treściowy (patrz: wykładni prawa).

ZASADY PRAWA JAKO ELEMENT SYSTEMU PRAWNEGO

SPOSOBY POJMOWANIA ZASAD PRAWA

Termin ZASADA PRAWA ma dwa podstawowe znaczenia:

1. W ZNACZENIU OPISOWYM - oznacza pewien wzorzec ukształtowania instytucji prawnej, zespołu instytucji, gałęzi prawa bądź całego systemu prawnego np. zasada kontradyktoryjności będąca pewnym modelem ukształtowania się postępowania karnego, zasada inkwizycyjności, zasada trójpodziału władzy

2. W ZNACZENIU DYREKTYWALNYM - zasada prawa to wiążąca prawnie norma należąca do danego systemu prawnego, wyróżniająca się tym, że ma w stosunku do innych norm pozycję nadrzędną i pełni szczególną rolę, odmienną od roli zwykłych norm.

Termin „ZASADA PRAWA” w polskiej praktyce prawniczej odnoszony jest do pewnego rodzaju rozstrzygnięć interpretacyjnych Sądu Najwyższego, podejmowanych w składzie co najmniej 7 sędziów i wpisanych do specjalnej księgi, które to zasady wiążą inne składy sądzące SN.

SPOSOBY POJMOWANIA NADRZĘDNOŚCI ZASAD PRAWA W STOSUNKU DO INNYCH NORM

Nadrzędność zasad prawa przejawia się tym, że są one formułowane w aktach prawnych najwyższej rangi, przede wszystkim w Konstytucji oraz podstawowych dla poszczególnych gałęzi aktach ustawowych (kodeksach).

W przypadku konfliktu pomiędzy zasadą a zwykłą normą przyjmuje się, że zasada uchyla niezgodną z nią zwykłą normę prawną.

Zasady są jakby osiami, wokół, których grupują się inne normy kształtując instytucję prawne. Mają one z reguły szerszy zakres zastosowania niż inne normy.

Wśród zasad prawnych są zarówno zasady merytoryczne, jak i zasady konstrukcji systemu prawnego, np. zasada wyłączności ustawy co do regulacji obowiązków obywatelskich.

Cechą szczególną zasad prawa jest to, że nie rzadko formułowane są one nie w przepisach prawnych wyraźnie, lecz przyjmowane przez doktrynę.

Bardzo często zasady są powszechnymi elementami kultury prawnej. Swoista rola zasad prawa przejawia się w tym, że nie są one stosowane tak jak inne normy. Realizowanie zasad odbywa się za pośrednictwem innych norm, niejako konkretyzujących postanowienia zasad, a zasady uzasadniają (legitymują) owe normy.

Rola zasad prawa przejawia się w:

1. tworzeniu prawa;

2. wykładni;

3. stosowaniu prawa.

W tworzeniu prawa zasady ukierunkowują proces prawodawczy. Zasady kierują procesem wykładni, zwłaszcza wykładni funkcjonalnej i celowościowej.

W procesie stosowania prawa zasady wyznaczają sposób czynienia użytku z luzów decyzji przyznanych organom stosującym prawo.

SYTUACJE WYZNACZONE PRZEZ NORMY PRAWNE

POJĘCIE MODALNOŚCI NORMATYWNEJ I RODZAJE MODALNOŚCI

MODALNOŚĆ NORMATYWNA - to kwalifikacja czynu ze względu na dana normę (jeśli czyn jest nakazany lub zakazany - to ma modalność).

WYRÓŻNIA SIĘ:

1. modalności podstawowe - zawierają wyłącznie odniesienie do zachowania adresata normy;

2. modalności pochodne - zawierają odniesienie do zachowania osoby innej niż adresat normy.

PODSTAWOWE MODALNOŚCI NORMATYWNE

1. OBOWIĄZEK - jest zawsze jednocześnie nakazem określonego postępowania i zakazem zaniechania tego postępowania, bądź odwrotnie.

Wśród obowiązków szczególną odmianą jest tzw. OBOWIĄZEK INSTRUMENTALNY. Mamy z nim do czynienia wówczas, gdy wyraźnie nakazany jest jedynie pewien cel a do realizacji tego celu niezbędne jest określone zachowanie jako środek - wówczas przyjmuje się, że instrumentalnie obowiązkiem jest także podjęcie tego zachowania (środka).

2. DOZWOLENIE - jako modalność normatywna występuje w wersji dwustronnej oraz jednostronnej. W wersji dwustronnej czyn jest dozwolony, gdy nie jest nakazany ani zakazany, czyli inaczej mówiąc, gdy jest indyferentny. W wersji jednostronnej to brak zakazu - choćby istniał nakaz.

Czynem innym niż dozwolenie, w szczególności dozwolenie dwustronne jest PRAWNA OBOJĘTNOŚĆ CZYNU. Czyn jest prawnie obojętny, gdy nie wywołuje konsekwencji prawnych. Dla braku doniosłości prawnej myląco używa się niekiedy terminu „indyferentność”, który właściwie oznacza dwustronne dozwolenie.

3. UPRAWNIENIE - jest to termin wieloznaczny:

1. jest ono korelatem (współzależność - odpowiednikiem obowiązku).

W tym znaczeniu mówimy, że B jest uprawniony do świadczenia ze strony A, gdy A ma obowiązek zachować się w określony sposób wobec B. To zachowanie A nazywane jest świadczeniem a B nazywany jest recypientem świadczenia (przejmującym świadczenie) - na jego rzecz.

Recypientem jest uprawniony, bądź wyjątkowo inna wskazana osoba;

2. uprawnienie w innym znaczeniu - utożsamiane jest z dozwoleniem, w szczególności z dozwoleniem dwustronnym;

3. niekiedy, gdy mówimy o uprawnieniu, chodzi nam o tzw. WOLNOŚĆ PRAWNIE CHRONIONĄ, która wbrew nazwie nie sprowadza się wyłącznie do braku zakazu określonego postępowania danego podmiotu, ale polega przede wszystkim na tym, że innym zakazane jest ingerować w to, jak dany podmiot w określonej sferze postępuje, np. wolność prawnie chroniona do korzystania z rzeczy polega na tym, że korzystanie nie jest właścicielowi nakazane ani zakazane, a przede wszystkim na tym, że innym zabrania się przeszkadzać właścicielowi.

4. uprawnienie - jako upoważnienie, czyli kompetencja - w tym znaczeniu mówimy, że ktoś jest uprawniony do określonej czynności konwencjonalnej. Chodzi o to, że ma do tej czynności kompetencje, tak iż jeśli dokona tej czynności wywoła to określone konsekwencje prawne.

Dla uniknięcia pomieszania znaczeń uprawnienia w tym ostatnim przypadku najlepiej nie mówić, iż dany podmiot jest uprawniony do czynności konwencjonalnej lecz, że jest upoważniony, bądź ma do tego kompetencje.

Faktyczne modalności normatywne są splotem różnych podstaw elementarnych (najprostszych, podstawowych) modalności normatywnych. Gdy mówimy, że „właściciel ma prawo czynić użytek z rzeczy, której jest właścicielem i nią rozporządzać”, chodzi o bardzo wiele rzeczy:

1. wolność dwustronną - nie jest mu zakazane ani nakazane,

2. innym zakazane jest ingerować w zachowanie właściciela,

3. właściciel ma prawo (kompetencje) do dokonania czynności konwencjonalnych, których przedmiotem jest sama rzecz - ze skutkiem prawnym,

4. czynienie użytku z kompetencji nie jest mu nakazane ani zakazane.

Szczególnie złożoną sytuacja prawną jest tzw. PRAWO PODMIOTOWE. Prawo podmiotowe - to funkcjonalnie powiązany zespół wolności, uprawnień i kompetencji przyznany określonemu podmiotowi przez normy prawne danego systemu w celu zabezpieczenia uznanych prawnie interesów tego podmiotu. Klasycznym przykładem prawa podmiotowego jest prawo własności.

1. ROSZCZENIE - występuje w dwóch znaczeniach:

1. materialnym;

2. procesowym.

ROSZCZENIE MATERIALNE - to zindywidualizowane i skonkretyzowane uprawnienie jako korelat obowiązku.

ROSZCZENIE PROCESOWE - oznacza swoistą kompetencję przyznaną obywatelowi, która aktualizuje obowiązek organu państwa, szczególnie sądu, rozpatrzenia określonej sprawy i wydania stosownej decyzji. Roszczenia procesowe służą do dochodzenia roszczeń materialnych, niekiedy jednak występują roszczenia materialne, które nie są zabezpieczone roszczeniem procesowym.

WIELOZNACZNOŚĆ ZWROTU „A MA PRAWO”

Mówimy, że ktoś „MA PRAWO TAK A TAK POSTĄPIĆ” - zwrot ten odnosi się do bardzo różnych sytuacji:

1. dowolności postępowania w określonej sferze;

2. do uprawnienia dla określonego zachowania się na czyjąś rzecz ze strony kogoś innego - w szczególności dowolności prawnie chronionej,

3. ktoś jest upoważniony, bądź ma kompetencje do czynności konwencjonalnych;

4. komuś przysługuje prawo podmiotowe jaką wiązka uprawnień, wolności i upoważnień;

5. immunitet polegający na tym, iż określona osoba nie podlega kompetencji pewnego organu, chociaż inni takiej kompetencji podlegają;

6. przywilej polegający na tym, że dany podmiot jest uprawniony do świadczeń wyższych niż wszystkie inne podmioty danego rodzaju.

WYKONYWANIE I NADUŻYCIE PRAWA

Ze względu na wieloznaczność zwrotu „A MA PRAWO” termin „wykonywanie prawa” przybiera różne znaczenia:

1. W PRZYPADKU WOLNOŚCI - mówimy, gdy ktoś wykonuje swoje prawo, że chodzi o to, iż postępuje bądź nie postępuje w określony sposób w sferze przyznanej wolności;

2. W PRZYPADKU UPRAWNIEŃ - wykonywanie prawa polega na przyjęciu bądź odmowie przyjęcia czyjegoś świadczenia na naszą rzecz;

3. W PRZYPADKU UPOWAŻNIENIA - wykonywanie prawa polega na czynieniu bądź nie - użytku z przyznanych kompetencji.

NADUŻYCIE PRAWA - polega na wykonywaniu czyjegoś prawa w sposób rażąco niezgodnie z zakładanymi w danym systemie wartościami, które mają być przez prawo chronione.

PRAWA CZŁOWIEKA I OBYWATELA

Prawa człowieka i obywatela to modalności prawne dotyczące stosunku obywatela (człowieka) wobec państwa w najważniejszych aspektach działalności tegoż człowieka (obywatela) - mówi się tu o prawie konstytucyjnym.

Tradycyjnie w prawie konstytucyjnym wyróżnia się trzy rodzaje praw obywatela czy człowieka:

1. prawa wolnościowe czyli wolności;

2. prawa polityczne;

3. prawa ekonomiczno - społeczne (socjalne).

ISTOTĄ PRAW WOLNOŚCI - jest zakaz ingerencji państwa w określoną sferę działalności obywateli, połączony z obowiązkiem państwa powstrzymania innych.

ISTOTĄ PRAW POLITYCZNYCH - są kompetencje obywateli do uczestnictwa w podejmowaniu decyzji państwowych.

ISTOTĄ PRAW EKONOMICZNO - SPOŁECZNYCH - jest obowiązek określonych świadczeń państwa na rzecz społeczeństwa, któremu odpowiada uprawnienie do owych świadczeń po stronie społeczeństwa.

STOSUNEK PRAWNY

STOSUNEK PRAWNY - to relacje zachodzące miedzy sytuacjami prawnymi różnych podmiotów.

Modelowo wyróżnia się dwa typy stosunków prawnych:

1. STOSUNEK PRAWNY TYPU ZOBOWIĄZANIOWEGO,

2. STOSUNEK PRAWNY PODLEGŁOŚCI KOMPETENCJI.

STOSUNEK PRAWNY TYPU ZOBOWIĄZANIOWEGO - występuje przede wszystkim w procesie cywilnym, a zwłaszcza w prawie zobowiązań.

Cechą charakterystyczną tych stosunków jest równoważność podmiotów rozumiana w ten sposób, iż żadnemu z podmiotów nie przysługuje upoważnienie czy kompetencja do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu wbrew woli tego podmiotu.

STOSUNEK PRAWNY PODLEGŁOŚCI KOMPETENCJI - istotą stosunku jest tu kompetencja jednej ze stron, najczęściej organu państwa lub samorządu terytorialnego, do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiej strony, nawet wbrew jej woli.

Stosunki tego typu występują najczęściej między organami państwa dlatego zwane są także stosunkami administracyjno-prawnymi.

W faktycznie funkcjonujących stosunkach prawnych można zaobserwować uzupełnianie elementów treściowych jednego modelu przez elementy właściwe drugiemu modelowi.

STOSOWANIE PRAWA

POJĘCIE „STOSOWANIA PRAWA”

Tradycyjnie „stosowanie prawa” oznacza ustalanie konsekwencji prawnych na podstawie określonej normy prawnej dla danego stanu faktycznego.

Współcześnie definiuje się „stosowanie prawa” jako czynienie użytku przez określony podmiot z kompetencji przyznanych mu przez normy kompetencyjne danego systemu prawnego.

Współczesne ujęcie stosowania prawa było rozumiane szeroko bądź wąsko. Dotyczy to zarówno aspektu podmiotowego - kto stosuje prawo; jak i przedmiotowego - w jakiego typu sprawach prawo jest stosowane.

W NAJSZERSZYM ROZUMIENIU - stosowanie prawa jest czynienie użytku przez każdy podmiot w sprawie jakiegokolwiek rodzaju. W tym rozumieniu stosuje się prawo, np. sąd wydaje wyrok w indywidualnej sprawie, organ państwowy lub samorządowy wydaje decyzję w sprawie indywidualnej.

W tym rozumieniu - najszerszym - stosowaniem prawa jest także czynienie przez organ prawodawczy użytku ze swoich kompetencji do wydawania aktu prawnego, np. sejm wydając ustawę czyni użytek z kompetencji, którą przyznaje mu Konstytucja.

W tym rozumieniu stosowaniem prawa jest także czynienie użytku przez obywatela ze swoich kompetencji, np. poprzez udział w wyborach, sprzedaż rzeczy przez właściciela.

Tak szerokie współczesne rozumienie stosowania prawa bywa niekiedy zawężane zarówno w aspekcie podmiotowym, jak i przedmiotowym. W aspekcie podmiotowym - przyjmuje się, iż stosowaniem prawa jest czynienie użytku z kompetencji jedynie przez organy państwa lub samorządu terytorialnego. Dla czynienia użytku z kompetencji przez inne podmioty, zwłaszcza obywateli - używa się terminu „wykonywanie prawa”. W aspekcie przedmiotowym - stosowanie prawa ogranicza się do takiego czynienia użytku z kompetencji, który nie podlega na stanowieniu norm prawnych o charakterze generalnym i abstrakcyjnym.

W WĄSKIM ROZUMIENIU - współcześnie ujmuje się stosowanie prawa tak, iż oznacza ono czynienie użytku z kompetencji jedynie przez organ państwa lub samorządu terytorialnego, przy czym chodzi wyłącznie o kompetencje do rozstrzygania spraw indywidualnych, tzn. do stanowienia norm o charakterze indywidualnym i konkretnym.

Klasycznym przykładem tak pojmowanego stosowania prawa pozostaje wydanie wyroku przez sąd, czy decyzji przez organ państwowy lub samorządowy.

TYPY STOSOWANIA PRAWA

TYP SĄDOWY - w aktach stosowania prawa typu sądowego treść aktu organu państwa jest jednoznacznie wyznaczona przez normy prawne (merytoryczne) regulujące dane zagadnienie. Rola organu państwa sprowadza się do autorytatywnego (pewnego, wiarygodnego) wiążącego stwierdzenia, że oto wystąpiły okoliczności, w których znajduje zastosowanie określona norma prawa materialnego i ustanowienia na tej podstawie określonej normy indywidualnej i konkretnej, np. wyrok sądowy nakazujący zapłacić określoną kwotę.

TYP KIEROWNICZY - w aktach stosowania prawa typu kierowniczego organ państwa w ogólnym zarysie uzyskuje kompetencje do wydawania aktów, których treść jest tylko w ogólnym zarysie wyznaczona przez normy prawa materialnego. Pozycja organu państwa jest tutaj bardziej swobodna.

To on wyznacza dokładną treść ustanowionej przez siebie normy indywidualnej i konkretnej w ramach ogólnych reguł określonych w normach prawa materialnego, np. zlokalizowanie wysypiska - forma decyzji.

Wbrew nazwie akty stosowania prawa TYPU SĄDOWEGO dokonywane są nie tylko przez organy sądowe, ale także przez inne organy, zwłaszcza organy administracji. Akty stosowania prawa TYPU KIEROWNICZEGO występują także w działalności sądów.

Faktycznie podejmowane przez organy państwa akty stosowania prawa w mniejszym lub większym stopniu zbliżają się do wyróżnionych modelowo typów, najczęściej wykazując jednocześnie cechy właściwe obydwóm typom.

USTALANIE STANU FAKTYCZNEGO I USTALANIE PODSTAWY PRAWNEJ JAKO ASPEKT PROCESU STOSOWANIA PRAWA.

Dla ustalenia konsekwencji danej normy prawnej dla danego stanu faktycznego organ stosujący prawo musi z jednej strony ustalić stan faktyczny , a z drugiej - ustalić treść obowiązujących norm prawnych, które to odnoszą się do tego stanu faktycznego.

Jeżeli stosowanie prawa ujmiemy jako proces - to jednym jego aspektem jest ustalenie faktów, czyli tzw. postępowanie dowodowe, a drugim - ustalenie podstawy prawnej dla rozstrzygnięcia danego stanu faktycznego, co wymaga dokonania wykładni przepisów prawnych.

Finałem procesu stosowania prawa jest stwierdzenie przez organ państwowym, że do takiego oto ustalonego, indywidualnego i konkretnego stanu faktycznego znajdują zastosowanie normy prawne generalne i abstrakcyjne oraz ustanowienie na podstawie tych norm - norm indywidualnych i konkretnych. Akt ten tradycyjnie nazywany jest SUBSUMCJĄ i charakteryzowany jest jako stwierdzenie, że dany stan faktyczny podpada pod określone przepisy, a właściwie normy prawne.

SUBSUMCJA - łac. podporządkowanie pojęcia mniej ogólnego pojęciu bardziej ogólnemu.

KONWENCJONALNE ELEMENTY USTALANIA FAKTÓW W PROCESIE STOSOWANIA PRAWA

Ustalanie faktów w procesie stosowania prawa polega z jednej strony regułom poprawnego ustalania faktów, wypracowanym przez naukę, a z drugiej strony charakteryzuje się pewnymi swoistościami. Ogólnie rzecz biorąc - poznanie faktów dokonywane w procesie stosowania prawa, cechuje się wysokim stopniem skonwencjonalizowania, tak iż jako poznanie poprawne (wiarygodne) liczy się tylko poznanie dokonane zgodnie z pewnymi konwencjonalnymi regułami.

KONWENCJONALNOŚĆ POZNANIA FAKTÓW przejawia się w tym, że jako ważne poznanie traktowane jest tylko poznanie:

1. przez określone podmioty (sąd, organy administracji) - jako liczące się, ważne przyjmowane są tylko ustalenia określonego podmiotu,

2. dokonane zgodnie z określonymi regułami (na rozprawie w trakcie postępowania dowodowego) - ustalenia te muszą być dokonane zgodnie z określoną procedurą, choć procedura ta ustanowiona jest w ten sposób, by w zasadzie doprowadzić do wykrycia prawdy.

Niekiedy jednak przyjmuje się od tego wyjątki:

1. dyktowane względami aksjologicznymi lub prakseologicznymi - np. zabrania się korzystania z pewnych środków dowodowych (zeznania duchownych, adwokatów),

2. pewne reguły nakazują uznanie określonych faktów za udowodnione, nawet jeśli nie ma podstaw - dowodów, że miały miejsce. Dotyczy to tzw. DOMNIEMAŃ PRAWNYCH. Z punktu widzenia teoretycznego - domniemania prawne - są przyjętymi przez prawo nakazami, że miał miejsce określony fakt.

DOMNIEMANIA PRAWNE

W ramach domniemań prawnych wyróżnia się:

1. domniemania prawne formalne, b) domniemania prawne materialne.

DOMNIEMANIA PRAWNE FORMALNE - np. domniemanie dobrej wiary czy też domniemanie, ze dziecko urodziło się żywe (z Kodeksu Cywilnego - art. 9) - nakazują one przyjąć pewien stan rzeczy dopóki nie udowodni się, że nie miał on miejsca (domniemania te przerzucają ciężar dowodu).

DOMNIEMANIA PRAWNE MATERIALNE - polegają na nakazie przyjęcia, że jeżeli udowodniony został fakt A to organowi stosującemu prawo nakazane jest automatycznie przyjąć, że miał miejsce fakt B, którego nie udowodniliśmy.

Domniemania materialne mogą nakazać przyjęcie faktu B tak długo, jak długo nie udowodni się, że nie miał miejsca fakt B (domniemanie dopuszczające dowód przeciwny), albo w innych przypadkach nakazują przyjęcie faktu B nawet wówczas, gdy ze zgromadzonego materiału wynika, że fakt B nie miał miejsca.

Inaczej:

1. jeśli ustaliłeś, że fakt A to nakazane jest Ci przyjąć, że i fakt B - chyba że zostanie udowodnione, że nie B,

2. jeśli ustaliłeś, że fakt A to nakazane jest Ci przyjąć, że i fakt B - nawet jeśli zostanie udowodnione, że nie B.

Domniemania, dopuszczając dowód przeciwny, służą przerzuceniu ciężaru dowodu.

Domniemania nie dopuszczające dowodu przeciwnego zwane są także FIKCJAMI PRAWNYMI, np. jeśli spadkobierca odrzucił spadek - nakazuje się go traktować tak, jakby nie dożył otwarcia spadku.

Funkcja takich domniemań w praktyce sprowadza się do funkcji przepisów odsyłających.

LUZY DECYZJI W PROCESIE STOSOWANIA PRAWA

W procesie stosowania prawa praktycznie nigdy nie jest tak, by treść decyzji była jednoznacznie wyznaczona przez prawo (przez normy prawne). Organy stosujące prawa mają zwykle mniejszy lub większy LUZ DECYZJI, który ma charakter jawny lub ukryty.

CZYNNIKAMI DOPUSZCZAJĄCYMI LUZ DECYZJI ORGANU SĄ:

1. LUZ DECYZJI wynika z tego, że reguły wykładni przepisów prawnych nie są w praktyce do końca jednoznaczne;

2. LUZ DECYZJI - może wynikać z niejednoznaczności reguł ustalania faktów (np. jeden świadek mówi tak, a drugi dokładnie odwrotnie);

3. LUZY DECYZJI - biorą się stąd, że ustawodawca określa pewne stany faktyczne (świadomie) za pomocą zwrotów niejednoznacznych, niewyraźnych, niedookreślonych - taki luz decyzji ma charakter ukryty (np. określenie „jeśli wystąpi duża szkoda” - co to jest „duża szkoda”?)

4. niekiedy LUZY DECYZJI organu co do treści jego decyzji formułowane są przez ustawę wyraźnie w postaci tzw. klauzul generalnych.

KLAUZULA GENERALNA - jest to przepis, który upoważnia organ do podejmowania decyzji w danego typu sprawach, przy uwzględnieniu kwalifikacji stanu rzeczy w tej sprawie, z punktu widzenia pewnych pozaprawnych ocen lub norm.

Prawnicy mówią, iż klauzula generalna odsyła do pozaprawnych ocen lub norm. Przykładem jest art. 5 KC „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochron.”.

KLAUZULE GENERALNE mogą mieć dwojaki charakter:

1. niektóre z nich, np. klauzula „dobra dziecka”, nakazują w każdym przypadku przy ustalaniu treści decyzji w określonej sytuacji, brać pod uwagę indywidualna ocenę owej sytuacji, w świetle określonych wartości - odsyłają do indywidualnej oceny konkretnego stanu rzeczy;

2. klauzule generalne drugiego typu - odsyłają przy wydawaniu decyzji do reguł pozaprawnych o charakterze generalnym, np. zasad współżycia społecznego

O ile klauzule I typu odsyłają do indywidualnych ocen konkretnego przypadku, to klauzule II typu odsyłają do standardów pozaprawnych o charakterze generalnym, np. podstawowych norm moralnych.

PRAWORZĄDNOŚĆ

POJĘCIE PRAWORZĄDNOŚCI

Termin „PRAWORZĄDNOŚĆ” - może być odniesiony do pewnego postulatu (postulat praworządności), albo do pewnej obowiązującej w danym systemie szczególnie doniosłej normy prawnej (zasada praworządności), albo do pewnego rzeczywistego stanu rzeczy (stan praworządności). Stan praworządności może być przy tym realizowany w mniejszym lub większym stopniu.

O praworządności najogólniej mówi się wówczas, gdy organy państwa podejmują swoje działania tylko i wyłącznie na podstawie i w granicach kompetencji przyznanych im przez prawo a czyniąc użytek z tych kompetencji przestrzegają norm regulujących sposób czynienia owego użytku.

NARUSZENIA PRAWORZĄDNOŚCI - mogą zatem polegać na:

1. działaniu bez upoważnienia lub z przekroczeniem zakresu upoważnienia,

2. przekroczeniu norm nakazujących w pewien sposób czynić użytek z upoważnienia.

W szczególności naruszeniem praworządności jest zaniechanie czynienia użytku z kompetencji w sytuacji, gdy jest to nakazane (np. milczenie organu).

Wbrew utartym przyzwyczajeniom terminologicznym - obywatele postępując inaczej niż nakazuje im prawo - nie naruszają praworządności a jedynie przekraczają prawo.

NARUSZAĆ BĄDŹ PRZESTRZEGAĆ PRAWORZĄDNOŚCI

MOŻE TYLKO ORGAN PAŃSTWA!!!

Wyróżnia się tzw.:

1. PRAWORZĄDNOŚĆ FORMALNĄ - polega ona na działaniu na podstawie i w granicach prawa, niezależnie od tego, jak prawo to jest oceniane z punktu widzenia założonego systemu wartości;

2. PRAWORZĄDNOŚĆ MATERIALNĄ - polega ona na działaniu przez organ państwa na podstawie i w granicach prawa w ten sposób, by swoim działaniem realizować wartości, którym z założenia system prawny ma służyć.

Z pojęciem praworządności materialnej wiązane jest pojęcie PAŃSTWA PRAWNEGO. Niekiedy pojęcia te są utożsamiane w ten sposób, że państwo prawne rozumiane jest jako państwo praworządne.

W dominującym jednak ujęciu, termin PAŃSTWO PRAWNE traktowane jest jako bogatszy treściowo, tak iż PAŃSTWEM PRAWNYM jest tylko takie państwo, które:

1. jest praworządne,

2. spełnia pewne dodatkowe warunki. Warunki te dotyczą np. istnienia demokratycznie wybranego parlamentu, przyjęcia zasady trójpodziału władzy, istnienia instytucjonalnych gwarancji praworządności w postaci: Trybunału Konstytucyjnego, sądownictwa administracyjnego itp. Czasami przyjmuje się, że aby państwo zasługiwało na miano państwa prawnego, jego prawo musi zawierać rozwiązania zgodne z przyjętymi standardami i rozwiązania zabezpieczające powszechnie uznane prawa i wolności obywateli.

31

Klasa wszystkich możliwych sytuacji, w których może się znaleźć adresat normy

Klasa wszystkich możliwych czynów danej osoby

ZAKAZ NAKAZ

---