W Y Ż S Z A S Z K O Ł A P E D A G O G I C Z N A
Związku Nauczycielstwa Polskiego
Elżbieta Połoczańska
Zainteresowania, zamiłowania i aspiracje uczniów klas szóstych
Praca dyplomowa napisana
pod kierunkiem
dr Marty Balińskiej
W a r s z a w a 2 0 0 3
Spis treści
Wstęp ..................................................................................... |
s. 3 |
Rozdział I. Właściwości rozwoju uczniów klas szóstych szkoły podstawowej w świetle literatury przedmiotu
|
s. 5 s. 8 s. 9 s. 10 s.12 s.14 |
Rozdział II. Metodologia badań 2.1. Cele badań....................................................................... 2.2. Problemy badawcze......................................................... 2.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze........................... 2.4. Teren badań..................................................................... 2.5. Charakterystyka badanej populacji.................................. |
s.16 s.16 s.18 s.22 s.25 |
Rozdział III. Zainteresowania , zamiłowania i aspiracje uczniów klas szóstych w świetle przeprowadzonych badań 3.1. Struktura zainteresowań i zamiłowań uczniów.............. 3.2. Rozwijanie zainteresowań i zamiłowań uczniów............ 3.3.Czynniki wspomagające i ograniczające rozwój zainteresowań i zamiłowań ............................................... 3.4. Aspiracje uczniów i ich plany na przyszłość................... |
s.28 s.36
s.41 s.47 |
Rozdział IV. Podsumowanie i wnioski ..................................................... |
s.55 |
Aneksy ........................................................................................ |
s.58 |
Spis tabel...................................................................................... |
s.67 |
Spis wykresów............................................................................. |
s.68 |
Bibliografia wykorzystanych prac .............................................. |
s.69 |
WSTĘP
Uczniowie kończący szkołę podstawową stają przed zadaniem wyboru gimnazjum, w którym podejmą dalszą naukę. Z pozoru wydaje się, że nie przedstawia to żadnego problemu, gdyż naukę w szkole ponadpodstawowej muszą kontynuować wszyscy absolwenci klas szóstych.
Najczęściej uczniowie wybierają szkołę gimnazjalną najbliższą miejsca zamieszkania. Niektórzy jednak zadają sobie trud dojeżdżania do placówki położonej w innej dzielnicy miasta, a nawet w innej miejscowości. Pojawiają się pytania: Czym kierują się uczniowie przy podejmowaniu takiej decyzji? Czy są to samodzielne wybory uczniów? Czy o wyborze szkoły decydują ich rodzice?
Najprostsza nasuwająca się odpowiedź brzmi: W wybieranych szkołach uczniowie podejmują naukę w klasach tzw. profilowanych, w których mogą rozwijać swoje zdolności, zainteresowania i zamiłowania. Często przy wyborze szkoły kierują się sugestiami rodziców, gdyż ich zainteresowania w wieku 12 - 13 lat nie są jeszcze sprecyzowane i rozwinięte, modą, wyborami rówieśników.
Celem mojej pracy jest rozpoznanie zainteresowań, zamiłowań i aspiracji uczniów klas szóstych, a także czynników wspomagających i ograniczających rozwój zainteresowań uczniów.
W celu dokonania dokładnej analizy wyników przeprowadzonych badań i wysunięcia konstruktywnych wniosków uznałam za stosowne przedstawienie w I rozdziale definicji zainteresowań, zamiłowań i aspiracji oraz cech charakterystycznych dla wieku rozwojowego, w którym znajdują się uczniowie klas szóstych.
Drugi rozdział poświęciłam przedstawieniu metodologicznych podstaw badań.
W rozdziale trzecim prezentuję wyniki przeprowadzonych przeze mnie badań oraz dokonuję ich analizy i weryfikacji postawionych hipotez.
Rozdział czwarty poświęcam podsumowaniu i przedstawieniu wniosków, które nasuwają się po analizie wyników badań i literatury poświęconej badanemu przeze mnie zagadnieniu.
Zdaję sobie sprawę, że przeprowadzone przeze mnie badania nie odzwierciedlają w pełni zainteresowań, zamiłowań i aspiracji całej populacji uczniów kończących szkołę podstawową, gdyż badania przeprowadziłam tylko w jednej, publicznej szkole wielkomiejskiej. Dla uzyskania pełnego obrazu w powyższej sprawie należałoby przeprowadzić podobne badania w szkole znajdującej się w mniejszym mieście oraz w szkole wiejskiej, a także w szkole prywatnej, do której uczęszczają uczniowie rodziców o dość dużych dochodach. Myślę, że znajdzie się osoba, która podejmie trud przeprowadzenia takich badań.
ROZDZIAŁ I
Właściwości rozwoju uczniów klas szóstych szkoły podstawowej w świetle literatury przedmiotu
Uwagi wstępne, definicje pojęć
Jednym z najistotniejszych elementów formowania się ludzkiej osobowości są zainteresowania i zamiłowania.
Zainteresowania są różnorodnie definiowane przez znawców przedmiotu. I tak:
A Gurycka podkreśla, że ,,...zainteresowanie jest to pewnego rodzaju cecha, swoista właściwość tkwiąca w jednostce oraz są to określone właściwości rzeczy i zjawisk, przedmiotów, które nie tylko zwracają uwagę jednostki, ale również pobudzają ją”.
H. Pieron twierdzi, że zainteresowania to ,,zgodność między pewnymi przedmiotami i skłonnościami osoby zainteresowanej tymi przedmiotami, które dzięki temu przykuwają jej uwagę i nadają kierunek jej czynnościom”.
L. Korczak przyjmuje, że zainteresowania są swoistą cechą psychiczną i intelektualną jednostki, wyrażającą się z jednej strony w gotowości i chęci poznania konkretnych zjawisk i rzeczy, z drugiej zaś jest to pewnego rodzaju umiejętność dostrzegania przez jednostkę tych zjawisk i przedmiotów oraz uczynienia ich przedmiotem swojej działalności życiowej”.
D. Super definiując zainteresowania jako pewnego rodzaju preferowaną aktywność jednostki dokonał klasyfikacji zainteresowań i wyróżnił następujące ich rodzaje:
zainteresowania wyrażone, które wyrażają się w wypowiedziach zarówno ustnych, jak i pisemnych - mówimy o tym, co nas najbardziej interesuje,
zainteresowania okazywane, których występowanie możemy stwierdzić na podstawie czynności jednostki. Mogą one mieć trwały charakter albo też są chwilowe i przemijające,
zainteresowania testowane, ujawniane na podstawie eksperymentu,
zainteresowania inwentaryzowane, oparte na badaniach kwestionariuszowych, którym przypisuje się największą trafność i rzetelność.”
W swojej pracy przyjmuję definicję D. Supera, który zdefiniował zainteresowania wyrażone. Ankietowani uczniowie w swoich wypowiedziach pisemnych wyrażali się o tym, co ich najbardziej interesuje.
Zamiłowania - ,,szczególny pociąg do czegoś, wybitna skłonność do zajmowania się czymś, upodobanie się w czymś”.
Aspiracje - ,,dążenie do czegoś, pragnienie osiągnięcia czegoś (najczęściej: w odniesieniu do ambitnych zamierzeń, celów, ideałów życiowych itp.).”
W celu jak najdokładniejszego poznania zainteresowań, zamiłowań i aspiracji uczniów klas szóstych należałoby przybliżyć cechy charakterystyczne dla tego etapu rozwoju dziecka. Pozwoli to dogłębniej i bardziej trafnie zinterpretować wyniki uzyskane podczas przeprowadzonych badań i odnieść je do całej populacji uczniów kończących naukę w zakresie szkoły podstawowej.
Rodzice, nauczyciele, inne osoby obserwujące uczniów klas szóstych zauważają, że pomiędzy poszczególnymi dziećmi znajdującymi się w jednym oddziale zachodzą duże różnice indywidualne, i to zarówno pod względem rozwoju fizycznego, jak i psychicznego. Jednak w ich rozwoju występują pewne cechy charakterystyczne, typowe dla tego okresu.
Wiek 12 - 13 lat jest specyficznym okresem, gdyż według różnorodnych periodyzacji znajduje się on na pograniczu dzieciństwa i wieku dojrzewania. Stąd też w zachowaniu i rozwoju uczniów daje się zauważyć cechy charakterystyczne dla jednego i drugiego okresu. U niektórych dzieci (a zwłaszcza dziewcząt, które dojrzewają szybciej niż chłopcy) cechy charakterystyczne dla okresu dojrzewania są bardziej widoczne, u innych - przeważają cechy charakterystyczne dla młodszego wieku szkolnego.
Dla potrzeb mojej pracy przyjęłam podział na okresy rozwoju zaproponowany przez zespół autorski podręcznika: „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży” pod redakcją Marii Żebrowskiej.
Wyróżniają oni następujące okresy:
wiek niemowlęcy (do 12 miesiąca życia),
wiek poniemowlęcy (od 1 do ukończenia 3 roku życia),
wiek przedszkolny (od ukończenia 3 roku życia do 7 lat),
młodszy wiek szkolny (od 7 do 11 -12 lat)
wiek dorastania (od 11 - 12 r. ż do 21 lat).
Rozwój fizyczny
Początek wieku dorastania to okres wzmożonego tempa przyrostu długości ciała i jego ciężaru w przeciągu krótkiego okresu czasu. Zjawisko to określane jest jako skok pokwitaniowy. Szybkie tempo wzrostu i ciężaru ciała występuje wcześniej u dziewcząt, dlatego w wieku 13 - 15 lat są one wyższe i cięższe od swoich kolegów. U chłopców zwiększone tempo wzrastania można zaobserwować od 13 do 15 roku życia i w następnych latach generalnie chłopcy stają się wyżsi od swoich rówieśniczek. W zakresie podściółki tłuszczowej, jej przyrost jest większy u dziewcząt, natomiast przyrost siły mięśniowej jest większy i szybszy u chłopców.
Szybki przyrost wagi ciała i wzrostu oraz różnice w rytmie wzrastania różnych organów powodują, że w okresie dorastania można u młodzieży zaobserwować przejściowe dysproporcje w sylwetkach, np. zbyt długie kończyny w stosunku do tułowia. Zmienia się również kształt ciała: u dziewcząt rozszerzają się kości miednicowe i formują się piersi, u chłopców rozrastają się kości barkowe, pojawia się zarost na twarzy, następuje mutacja głosu, u obu płci zmieniają się proporcje twarzy (drugo- i trzeciorzędne cechy płciowe).
Za rozwojem układu kostnego nie zawsze nadąża rozwój tkanki mięśniowej, dlatego w tym okresie młodzi ludzie uskarżają się często na bóle mięśniowe. Układ sercowo - naczyniowy i układ nerwowy również ulegają znacznym przeobrażeniom, co powoduje znaczne zmiany i zaburzenia w zachowaniu i funkcjonowaniu organizmu. U młodych ludzi daje się zauważyć nadpobudliwość, nerwowość, drażliwość, nieopanowanie, rozdrażnienie, a zaraz ospałość, powolność. Niektórzy szybko męczą się każda pracą, a ich organizm staje się bardziej podatny na różne choroby.
Oczywiście, w okresie tym występują ogromne różnice indywidualne, zarówno w tempie przyrostu wysokości i ciężaru ciała, jak i w tempie rozwoju organów wewnętrznych oraz okresie, kiedy te zmiany zaczynają zachodzić zarówno u dziewcząt, jak i chłopców. Dlatego też jest to bardzo trudny okres dla samych dzieci, jak i ich rodziców i wychowawców.
Rozwój umysłowy
Za rozwojem fizycznym idzie intensywny rozwój umysłowy, który wyraża się w doskonaleniu wszystkich funkcji poznawczych. Procesowi temu sprzyja nauczanie w szkole, które odbywa się z roku na rok na wyższym poziomie stale odwołując się do różnych procesów poznawczych, przez co kształci je i rozwija, powodując w obrębie każdej funkcji stopniowe narastanie zmian ilościowych i jakościowych.
I tak; w zakresie spostrzeżeń - stają się one dokładniejsze i bogatsze w szczegóły, wielostronne w treści i bardziej świadomie ukierunkowane. Po 12 roku życia stopniowo pojawia się rozumienie przenośni i symboli, zmienia się wyraźnie orientacja w przestrzeni i czasie.
W zakresie pamięci zmiany dotyczą możliwości posługiwania się w większej niż dotychczas mierze pamięcią logiczną (sensowną). Większą niż dotychczas rolę zaczyna w zapamiętywaniu odgrywać możliwość zrozumienia materiału, dzięki rozwijającym się zdolnościom myślenia abstrakcyjnego. Od wieku 11 - 12 lat wzrasta też skokowo liczba zapamiętywanych słów abstrakcyjnych nad zapamiętywaniem materiału konkretnego. Ważnym zjawiskiem w tym okresie jest również przekształcanie się pamięci mimowolnej w pamięć dowolną. Rozwojowi pamięci służy również rozwój mowy, gdzie słowne ujmowanie spostrzeganych treści, czyli werbalizacja, odgrywa dużą i rosnącą z wiekiem rolę.
W zakresie myślenia - pogłębia się zdolność analizy i syntezy, rozwija się myślenie abstrakcyjne i logiczno - dedukcyjne. Poszczególne operacje myślowe: porównywanie, uogólnianie, wnioskowanie, dowodzenie, klasyfikowanie osiągają coraz wyższy poziom. Począwszy od 12 lat zaczyna się okres, w którym rozumowanie przybiera postać operacji formalnych, dotyczących sądów, przewidywania, zastanawiania się nad tym, co mogłoby być, jakie stosunki i zależności mogłyby zachodzić między zjawiskami oraz sprawdzania tych przewidywań w różnych układach.
Dużą rolę w okresie dojrzewania odgrywa też wyobraźnia, która znajduje swój wyraz najczęściej w marzeniach i twórczości. Rozwój myślenia hipotetyczno - dedukcyjnego pozwala na oderwanie się od aktualnej rzeczywistości i snucie przypuszczeń i przewidywań na temat swych dalszych losów, planów, zamierzeń.
Rozwój uczuć i woli
Okres dojrzewania postrzegany jest jako czas wzmożonej emocjonalności wynikającej z przemian w funkcjach hormonalnych organizmu, jak również z coraz bardziej aktywnego udziału dzieci w życiu społecznym.
Okres ten charakteryzuje niezwykła intensywność i żywość uczuć - przeżycia osiągają stopień wysokiego napięcia, oscylacja między nastrojami krańcowymi - łatwe przechodzenie od radości do smutku, od entuzjazmu do zniechęcenia, od nadziei do rozpaczy. Stanom tym towarzyszy chwiejność emocjonalna, a więc przejawianie u tej samej osoby czasami biegunowo przeciwstawnych skłonności i upodobań oraz duża ruchliwość w dziedzinie uczuć, tzn. nietrwałość i łatwe przechodzenie od jednych stanów uczuciowych do innych.
Inną cechą w dziedzinie uczuć jest ich bezprzedmiotowość, co oznacza, że doznawane uczucia nie wiążą się z określonym bodźcem, młody człowiek sam nie wie, dlaczego w danej chwili wszystko go drażni lub gniewa, a za chwilę wszystko cieszy.
Z badań przeprowadzonych przez psychologów wynika, że w okresie dorastania dzieci przeżywają różnorodne uczucia, które można sklasyfikować w trzech grupach:
stany obronne - strach, lęk, niepokój, nieśmiałość, zakłopotanie, smutek,
stany agresywne - gniew, zazdrość, nienawiść, wrogość,
uczucia pozytywne - miłość, wzruszenie, podniecenie, przyjemność, radość.
Najczęstszą przyczyną lęków wśród uczniów starszych klas szkoły podstawowej (według badań Marii Przetacznikowej) są różne sytuacje szkolne i niepowodzenia w nauce. Nasila się w tym okresie również obawa przed konkretnymi osobami lub grupami ludzi związana z oczekiwaniami pozytywnej oceny własnego postępowania ze strony środowiska. Niezaspokojenie tej potrzeby może powodować wzrost nieśmiałości, czy bojaźliwości we wczesnym okresie dojrzewania.
Innym uczuciem często przeżywanym przez nastolatków jest gniew, pod wpływem którego wyzwala się agresja, ale też i krytykowanie wszystkich i wszystkiego, ponure milczenie, sarkazm, przekleństwa, „zły” humor. Gniew może zostać wywołany pod wpływem poczucia własnej nieudolności, nieumiejętności, braku sukcesu w podjętym działaniu, a także agresywnych zachowań (zarówno fizycznych, jak i słownych) ze strony rówieśników, rodzeństwa.
Uczucia przyjemne (zadowolenie, radość, dobry humor) wiążą się najczęściej z zaspokojeniem potrzeby oparcia, miłości, czułości, bezpieczeństwa. U chłopców takie uczucia mogą wywoływać sukcesy sportowe, aktywność fizyczna, natomiast u dziewcząt - podróże, wyjazdy. W całej populacji przyczyną radości są prezenty, otrzymanie ulubionych przedmiotów na własność, a także osiągnięcia w nauce.
W miarę rozwoju wszystkich funkcji psychicznych działalność dorastającej młodzieży nabiera coraz bardziej cech działalności świadomej i celowej. Może ona przejawiać się w formie pozytywnej, jako dążenie do wykonania jakiejś czynności lub w formie negatywnej, jako powstrzymanie się od określonego działania. Najczęściej wśród młodzieży spotykane jest to drugie zachowanie przejawiające się w przeciwstawieniu swojej woli, woli wychowawców i rodziców, wzbranianiu się wykonywania ich poleceń, zacinaniu się w nieuzasadnionym uporze. Chłopcy często stają się krnąbrni, odznaczają się dzikim i gwałtownym zachowaniem, by zamaskować swoja słabość i niepewność siebie. Dziewczęta natomiast w tym okresie nie zawsze potrafią zdobyć się na tak gwałtowne zachowania i najczęściej stają się ciche, poważne, zamknięte w sobie, nieśmiałe.
Z obserwacji wynika, że opisywane zachowania daje się najbardziej zauważyć wśród uczniów klas szóstych szkoły podstawowej. Wynika to być może z tego, że 12 - 13 letnia młodzież nie jest jeszcze zdolna do maskowania swoich przeżyć w takim stopniu, jak młodzież nieco starsza.
Rozwój kontaktów społecznych
W okresie dojrzewania środowisko rodzinne nadal ma znaczny wpływ na kształtowanie osobowości, zainteresowań, upodobań, nawyków i przyzwyczajeń, postaw społecznych i moralnych oraz przekonań i światopoglądu. W miarę rozszerzania się kontaktów dziecka ze światem wpływ ten maleje. Dzieje się tak dlatego, że dla młodych ludzi rodzice przestają być autorytetami we wszystkich dziedzinach. Wzrastająca zdolność myślenia abstrakcyjnego (w tym również przyczynowo - skutkowego) umożliwia młodym ludziom analizę postępowania dorosłych oraz ocenę motywów i rezultatów ich działalności. Rodzice w oczach ich dzieci stają się zwykłymi ludźmi, pełnymi zwłaszcza błędów i uchybień, tracą autorytet.
Psychologowie twierdzą, że kryzys zaufania do rodziców pojawia się około 12 - 13 roku życia, a osiąga swój szczyt w wieku 15 - 16 lat. W tym okresie zaczynają się też ostro zarysowywać konflikty z rodzicami, których przyczyną jest istnienie różnic, a nawet „przepaści” między pokoleniami.
Konsekwencją konfliktu między pokoleniami i osłabienia autorytetu rodziców jest osłabienie więzi emocjonalnych w rodzinie. Objawia się to częstymi konfliktami i nieporozumieniami między rodzicami i dziećmi, co doprowadza w konsekwencji do unikania towarzystwa rodziców, odtrącania objawów czułości, obojętnością na kłopoty i cierpienia rodziców, odmawianiem im pomocy w ciężkich sytuacjach.
Ze względu na odrzucenie autorytetów spośród dorosłych wzrasta w tym okresie znaczenie grup rówieśniczych. Młodzi ludzie szukają uznania i akceptacji wśród swoich kolegów z klasy szkolnej, najbliższych przyjaciół, grupy nieformalnej.
Przynależność do grupy rówieśniczej, w której młody człowiek czuje się akceptowany, rozumiany i nieskrępowany w swoich działaniach może wzmocnić poczucie pewności, bezpieczeństwa i ważności osobistej każdego jej członka. Osoby tworzące takie grupy dobierają się ze względu na jakieś pokrewieństwo kulturowe, podobne poglądy i zainteresowania. Razem spędzają wolny czas, rozwijają swoje zainteresowania, wzajemnie sobie pomagają.
Z drugiej strony przynależność do określonej grupy może wywoływać ujemne skutki przejawiające się w nieakceptowaniu dorosłych i jednostek spoza grupy, snobizmie, separatyzmie - zamiast poczucia solidarności i poczucia wspólnoty, niezdrowej rywalizacji.
Aby eliminować ujemne skutki przynależności do różnych grup dorośli powinni tak organizować liczne formy aktywności, aby zaspokoić potrzebę samodzielności młodzieży, wyzwalać w nich inicjatywę i pozwolić nabywać, rozwijać i doskonalić różnorodne umiejętności.
Kształtowanie się osobowości
Objawem kształtowania się osobowości w wieku dorastania jest rozwój samodzielności.
W okresie około 12 - 13 roku życia młodzi ludzie zaczynają interesować się przeżyciami psychicznymi i światem doznań wewnętrznych, cechami własnej osobowości, zaczynają porównywać się z innymi ludźmi, budują własną indywidualność, dokonują samooceny. Obraz samego siebie (przez co rozumie się „wyobrażenia i pojęcia, jakie jednostka ma o sobie, tj. o swoim wyglądzie zewnętrznym, zdolnościach, możliwościach podejmowania i wykonywania zadań, stosunku do innych ludzi, a także sposób, w jaki przeżywa i odbiera swe środowisko) uzależniony jest często od chwilowego nastroju, bieżących przeżyć, myśli, uczuć. Oceniając samego siebie nastolatkowie kierują się opiniami i ocenami dorosłych i rówieśników, aprobatą i dezaprobatą otoczenia, pochwałami i naganami, sukcesami i niepowodzeniami. Ponieważ nie mają jeszcze doświadczenia w dokonywaniu ocen innych i samooceny, popadają w skrajności przeceniając, bądź nie doceniając siebie i swoich możliwości.
Okres ten to czas nie tylko wypełniania stawianych przez otoczenie wymagań, ale przede wszystkim stawiania samemu sobie wymagań, własnych aspiracji. Młodzież obiera sobie jakieś wzory, stawia cele, które usiłuje osiągnąć. Niemożność sprostania własnym aspiracjom doprowadza do obniżenia samooceny, ciężkich przeżyć emocjonalnych, niezadowolenia z samego siebie, kształtowania negatywnego obrazu samego siebie, co z kolei wywołuje niepokoje, lęki i różne objawy nieprzystosowania.. Natomiast właściwy poziom aspiracji i możliwość ich realizacji pozwala na kształtowanie pozytywnego obrazu samego siebie, a to decyduje o emocjonalnej równowadze młodzieży, poczuciu zadowolenia z samego siebie i satysfakcji, przychylnym stosunku do innych, lepszych kontaktach z ludźmi, lepszych wynikach w nauce.
Ważny aspekt w rozwoju osobowości stanowią również zainteresowania, ponieważ aktywizują i ukierunkowują działalność młodego człowieka. Nie są one na początku ukształtowane, lecz ulegają wraz z rozwojem dziecka przeobrażeniom. Zmienia się nie tylko kierunek zainteresowań, ale następuje też ich zróżnicowanie i pogłębienie. W odróżnieniu od wieku dziecięcego, kiedy występuje zainteresowanie wszystkim, ale jest ono dość powierzchowne, w wieku dorastania młodzież zaczyna koncentrować się i angażować w pewnych określonych dziedzinach. Zainteresowania mogą kształtować się na podstawie nauki szkolnej, krystalizujących się uzdolnień i zamiłowań lub innych czynników, np. wpływ rodziców, rówieśników, ulubionego nauczyciela lub wychowawcy. Przynależność do kół zainteresowań działających w szkole, domu kultury, organizacji pozaszkolnej, organizowanie odpowiedniej działalności na terenie domu, czytanie literatury, czasopism specjalistycznych, korzystanie ze środków multimedialnych to sposoby na właściwe rozwijanie i pogłębianie zainteresowań i zamiłowań, a co się z tym wiąże - na rozwijanie osobowości młodych ludzi.
ROZDZIAŁ II
Metodologiczne podstawy badań
Cele badań
We współczesnym świecie dzieci i młodzież szkolna napotykają na wiele czynników, które w sposób świadomy - zamierzony lub niezamierzony wpływają na rozwój ich zainteresowań, zamiłowań i aspiracji lub te zainteresowania ograniczają.
Ponieważ rozwijanie zainteresowań sprzyja indywidualnemu rozwojowi każdego człowieka, a zwłaszcza dziecka, w swojej pracy badawczej postawiłam następujące cele:
Poznanie zainteresowań i zamiłowań uczniów klas szóstych.
Poznanie aspiracji uczniów klas szóstych.
Poznanie aspiracji rodziców w stosunku do swoich dzieci.
Poznanie czynników wspomagających i ograniczających rozwój zainteresowań.
Uzyskanie informacji, czy rodzice i nauczyciele znają zainteresowania swoich dzieci i wychowanków.
Porównanie oczekiwań nauczycieli i rodziców odnośnie przyszłości dzieci i wychowanków z aspiracjami uczniów klas szóstych.
Problemy badawcze
Aby rozpocząć przeprowadzanie badań naukowych, należy uświadomić sobie istnienie problemów badawczych.
Słowo problem pochodzi z języka greckiego (problema) i oznacza między innymi przeszkodę lub trudności.
W życiu codziennym problemami nazywamy sprawy, które zmuszają nas do podejmowania decyzji lub sprawiają kłopoty.
W literaturze istnieje wiele definicji tego pojęcia. Problem badawczy, jak pisze W. Dutkiewicz - ,,to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”.
Zdaniem J. Kozieleckiego ,,...problem jest rodzajem zadania (sytuacji), którego podmiot nie może rozwiązać za pomocą posiadanego zasobu wiedzy, rozwiązanie jego jest możliwe dzięki czynności myślenia produkcyjnego, które prowadzi do wzbogacenia wiedzy podmiotu”.
Natomiast W. Okoń sądzi, że ,,...problem to zadanie wymagające pokonania jakiejś trudności o charakterze praktycznym lub teoretycznym przy udziale aktywności badawczej podmiotu”.
M. Łobocki dzieli problemy na informacyjne i badawcze. Według niego ,,problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych”.
T. Pilch twierdzi, że ,,problem w stosunku do sformułowanego wcześniej przedmiotu badań stanowi radykalne uściślenie i ukierunkowanie naszych zainteresowań.”
Dla potrzeb swojej pracy przyjmuję definicję M. Łobockiego, który określa problemy badawcze jako pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych.
W niniejszej pracy sformułowałam następujące problemy badawcze:
Jakie są zainteresowania i zamiłowania uczniów klas szóstych?
Jakie są aspiracje uczniów klas szóstych?
Jakie są aspiracje rodziców w stosunku do swoich dzieci?
Na jakie problemy i trudności napotykają uczniowie przy rozwijaniu swoich zainteresowań i zamiłowań?
Skąd uczniowie otrzymują wsparcie w rozwijaniu ich zainteresowań?
Czy zainteresowania i aspiracje uczniów są znane ich rodzicom i wychowawcom?
2.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze
Dążąc do uchwycenia obiektywnych prawidłowości badanych zjawisk, czy efektów należy dobrać takie metody, techniki i narzędzia, które gwarantowałyby weryfikację założonych hipotez.
W literaturze metodologicznej można spotkać wiele określeń dotyczących metody.
T. Pilch podaje, że ,,(...) metoda badawcza to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących najogólniej całość postępowania badawczego, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego.”
W. Okoń określa metodę jako ,,systematycznie stosowany sposób prowadzący do założonego wyniku.”
W. Zaczyński o metodzie pisze jako o ,,sposobie poznania pewnej kategorii faktów lub zjawisk. Metoda badania naukowego jest celowym, planowanym, obiektywnym, wyczerpującym i dokładnym poznawaniem danego wycinka obiektywnej rzeczywistości stosowanym świadomie, intencjonalnie, z przestrzeganiem właściwych wskazań metodologicznych”.
Metodą badawczą, którą posłużyłam się w rozwiązaniu problemu dotyczącego zainteresowań, zamiłowań i aspiracji uczniów klas szóstych był sondaż diagnostyczny.
Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o przedmiotach strukturalnych i poglądach wybranych zbiorowości, nasileniu i kierunkach rozwoju określonych zjawisk, o wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych - posiadających znaczenie wychowawcze w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje”.
Cechą konstruktywną metody sondażu diagnostycznego jest ,,wypytywanie” czy sondowanie opinii. Tak więc, częścią składową tej metody są zadawane respondentom pytania, przy czym odpowiedzi na nie mogą być pisemne lub ustne. W przypadku odpowiedzi pisemnych przybiera on formę ankiety, a w przypadku odpowiedzi ustnych formę wywiadu.
Każda metoda badawcza posługuje się odpowiednimi technikami badawczymi. Techniki badawcze są bliżej skonkretyzowanym sposobem realizowania zamierzonych badań. Podporządkowane są metodom badawczym pełniąc wobec nich służebną rolę. Tak więc metody i techniki badawcze pozostają ze sobą w ścisłym związku i wzajemnie się uzupełniają.
Mianem techniki badawczej określa się ,,czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii i faktów.”
W niniejszej pracy zastosowałam trzy techniki badawcze: ankietę, wywiad i analizę dokumentów.
Ankieta, wg T. Pilcha jest ,,techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera.”
Wywiadem T. Pilch nazywa ,,rozmowę badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz.”
Analiza dokumentów, zdaniem M. Łobockiego, ,,obejmuje analizę w szerokim znaczeniu tego słowa, tj. dotyczy ona zarówno wytworów pisanych, jak i nie pisanych. Tak więc przez analizę dokumentów rozumie się analizę wszelkich wytworów dzieci, młodzieży i dorosłych mogących stanowić źródło informacji, na podstawie której można wydawać uzasadnione sądy o przedmiotach, zjawiskach, procesach.”.
Natomiast wg T. Pilcha ,, badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania bibliografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach. Samodzielne rzadko może występować w roli instrumentu naukowego poznania”.
W mojej pracy przyjęłam definicję T. Pilcha, gdyż badanie dokumentów było przydatne do gromadzenia informacji opisowych o instytucji i środowisku objętym badaniem oraz informacji ilościowych dotyczących udziału uczniów w poszczególnych kołach zainteresowań.
Tak jak metody badawcze ,,posługują się” odpowiednimi technikami, tak techniki wymagają odpowiedniego zastosowania narzędzi badawczych.
Według W. Ciczkowskiego narzędzia badawcze to ,,wszelkie przedmioty służące do realizacji wybranej techniki badawczej”.
W prezentowanej pracy zastosowałam następujące narzędzia badawcze:
kwestionariusz ankiety skierowanej do uczniów,
kwestionariusz ankiety skierowanej do rodziców,
kwestionariusz wywiadu skierowany do nauczycieli,
Kwestionariusze ankiet skierowanych do uczniów i ich rodziców zawierają pytania zamknięte i pytania otwarte. Pytania zamknięte dotyczą rodzaju zainteresowań uczniów, sposobu rozwijania ich zainteresowań, podmiotów pomagających uczniom w rozwijaniu zainteresowań. Uczniowie i rodzice udzielali odpowiedzi poprzez zakreślenie właściwej odpowiedzi z podanej listy znakiem ,,x”.
Udzielanie odpowiedzi na pytania otwarte miało pozwolić w założeniu uczniom i rodzicom na sformułowanie indywidualnych, osobistych, pogłębionych i przemyślanych wypowiedzi, które dotyczyły sposobów pomagania przez rodziców uczniom w rozwijaniu ich zainteresowań, czynników przeszkadzających lub ograniczających rozwój zainteresowań, aspiracji i zamierzeń uczniów w przyszłości.
W pytaniach ankiety skierowanej do rodziców użyłam formy osobowej ,,Pan”, ,,Pani”, a w ankiecie adresowanej do uczniów formy ,,Ty”.
Kwestionariusz wywiadu kierowanego do wychowawców zawierał 7 pytań, w tym 2 zamknięte i 5 otwartych.
Wszyscy respondenci zostali poinformowani, że ankieta i wywiad są dobrowolne, a wyniki ankiet i wywiadu zostaną wykorzystane w pracy naukowej.
Pytania zawarte w ankietach i wywiadzie opracowałam samodzielnie.
2.4. Teren badań
Badania przeprowadziłam w Szkole Podstawowej nr 148 im. Hugona Kołłątaja w Warszawie ul. Ożarowska 69.
Szkoła istnieje od 1 września 1952 r. Została założona jako szkoła ćwiczeń Liceum Pedagogicznego mieszczącego się przy ulicy Obozowej 60 w Warszawie ( dziś znajduje się tam XXIV Liceum Ogólnokształcące im. Cypriana Kamila Norwida). Otrzymała wówczas numer Towarzystwa Przyjaciół Dzieci 24. W 1958r. Kuratorium Okręgu Szkolnego Miasta Stołecznego Warszawy nadało placówce numer 148. Budynek w którym się mieści dziś szkoła powstał z funduszy społecznych dla uczczenia Tysiąclecia Państwa Polskiego.
Szkoła Podstawowa nr 148, to jedna z kilku w Warszawie szkół - pomników Tysiąclecia. Wybudowano ją jako tysięczną w kraju. ,,Tysięczna Tysiąclatka” powstała zgodnie z hasłem ówczesnych najwyższych władz państwowych, które brzmiało: ,,Wysiłkiem całego narodu zbudujemy tysiąc szkół na Tysiąclecie.”
Otwarcie nowego budynku nastąpiło 4 września 1965r. Wówczas nadano też szkole imię wielkiego działacza Oświecenia, jednego z twórców Konstytucji 3 Maja, reformatora oświaty - Hugona Kołłątaja i wręczono uczniom sztandar. Uroczystościom przewodniczył wtedy ówczesny marszałek Sejmu, przewodniczący Ogólnopolskiego Komitetu Społecznego Funduszu Budowy Szkół Tysiąclecia - Czesław Wycech. Patronat nad szkołą objęło Ministerstwo Budownictwa i Przemysłu Budowlanego.
Inne ważne wydarzenia z życia szkoły to:
ufundowanie wysiłkiem Komitetu Rodzicielskiego w 1967 r. popiersia patrona szkoły, którego autorem jest artysta rzeźbiarz - Ferdynand Jarocha,
uroczyste odsłonięcie pomnika w 1970 r.,
uroczyste otwarcie w dn. 21 października 1978 r. Izby Pamięci Narodowej,
XIII Sesja Dzielnicowej Rady Narodowej Wola ( 11listopada 1965r .) poświecona prezentacji dorobku szkół i placówek oświatowych,
28 kwietnia 2002 r. odbyły się uroczyste obchody 50 - lecia istnienia szkoły, podczas których szkoła otrzymała nowy sztandar ufundowany przez Rodziców i Grono Pedagogiczne.
We wrześniu 1999 r. w wyniku reformy oświaty szkoła stała się palcówką sześcioklasową. W czerwcu 2000 r. mury szkoły pożegnał ostatni rocznik ośmioklasistów.
Obecnie w szkole uczy się 495 uczniów - dziewięć klas nauczania zintegrowanego, w tym oddział klasy usportowionej, cztery klasy czwarte, cztery klasy piąte i trzy szóste. Zatrudnionych jest 36 nauczycieli i 14 pracowników administracyjnych.
W nauczaniu zintegrowanym każda klasa ma do dyspozycji własną salę lekcyjną wyposażoną w nowoczesne pomoce naukowe i sprzęt dostosowany do potrzeb dzieci. Wysoko wykwalifikowana kadra pedagogiczna prowadzi zajęcia zintegrowane wykorzystując ciekawe, nowoczesne i ciągle doskonalone formy i metody nauczania, dba o podmiotowe traktowanie każdego dziecka i szybkie rozpoznanie jego potencjalnych możliwości lub dysfunkcji.
Szkoła posiada pracownię komputerową, przyrodniczą, redaktorską , salę gimnastyczną. Od lat działa w szkole biblioteka środowiskowa, która udostępnia swe zbiory uczniom, ich rodzicom a także innym mieszkańcom pobliskiego osiedla.
W klasach nauczania zintegrowanego wszystkie dzieci mają możliwość:
nauki pływania (rozpoczynając od klasy II),
nauki języka angielskiego,
korzystania z lekcji muzealnych, np.: w Zamku Królewskim lub innych warszawskich muzeach,
uczestnictwa w wyjazdach zorganizowanych
Uczniowie uczestniczą w różnych spotkaniach m. in. w ramach Festiwalu Nauki, w spotkaniach z ciekawymi ludźmi (np.: w progach Szkoły gościł Bohdan Butenko, chór pobliskiej parafii, pani Katarzyna Buczek, która ciekawie opowiadała o patronie szkoły oraz wielu innych znamienitych gości), grupami teatralnymi i muzycznymi.
Uczniowie starszych klas poszerzają swoją wiedzę biorąc udział w zajęciach różnych kół zainteresowań. Na terenie szkoły działają:
koło matematyczne,
koło polonistyczne,
koło edukacji kulturalnej,
koło teatralne,
koło turystyczne,
koło ekologiczne,
koło przyrodnicze,
informatyczne,
koło dziennikarskie.
W pracy każdego koła bierze udział po około 15 zainteresowanych uczniów.
Uczniowie podnoszą swoją sprawność fizyczną w ramach lekcji wychowania fizycznego, zajęć SKS, sal otwartych oraz korektywy.
Działająca w szkole biblioteka gromadzi 12 000 książek. Można tutaj nie tylko wypożyczyć wybraną lekturę do domu, ale też skorzystać z bogatego księgozbioru czytelni i programów multimedialnych, gier komputerowych i planszowych. Bibliotekarka na bieżąco udziela porad i wskazówek oraz pomocy przy wyborze literatury, obsłudze komputera oraz w odrabianiu lekcji. Biblioteka szkolna otwiera swoje podwoje także dla mieszkańców osiedla w ramach biblioteki środowiskowej finansowanej z grantu Gminy Centrum.
Świetlica szkolna jest otwarta przez 5 dni w tygodniu (od poniedziałku do piątku) w godzinach od 7.00 do 17.00. Zatrudnionych jest trzech wychowawców w pełnym wymiarze czasu pracy oraz czterech w niepełnym wymiarze godzin.
W świetlicy uczniowie rozwijają swoje zainteresowania, zamiłowania i uzdolnienia poprzez udział w zajęciach czytelniczych, plastycznych, umuzykalniających, praktyczno - technicznych i sportowych.
Program pracy opiekuńczo - wychowawczej i dydaktycznej ma na uwadze wszechstronny rozwój osobowości uczniów.
W szkole działa również nowocześnie wyposażona stołówka szkolna, wydająca smaczne i zdrowe posiłki trzydaniowe dla 167 uczniów.
2.5. Charakterystyka badanej populacji
Badania do swojej pracy przeprowadziłem w grupie 52 uczniów klas szóstych. Grupa ta jest zróżnicowana pod względem płci (25 dziewcząt i 27 chłopców), wyników w nauce oraz zainteresowań.
Spośród badanych uczniów 3 posiada opinie Poradni Pedagogiczno - Psychologicznej o dysleksji, 2 - zalecenia Poradni o dostosowaniu wymagań edukacyjnych do możliwości uczniów.
W maju 2002 r. na godzinach wychowawczych, uczniowie po zapoznaniu przez ankietera z celem ankiety i sposobem jej wypełnienia, odpowiadali na przedstawione pytania. W trakcie wypełniania ankiety mogli stawiać dodatkowe pytania.
Badaniem objęłam też rodziców tych uczniów. 52 osoby dostały kwestionariusze ankiet na zebraniu międzysemestralnym w maju 2002 r. O rozdanie ankiet poprosiłam wychowawców klas. Kwestionariusze rodzice mogli zabrać do domu, a wypełnione zwrócić za pośrednictwem swojego dziecka do wychowawcy. Zwrócono 22 wypełnione kwestionariusze ankiety skierowanej do rodziców.
Ankietowani rodzice stanowią grupę zróżnicowaną pod względem wykształcenia, zawodu oraz statusu materialnego.
O poziomie wykształcenia i wykonywanym zawodzie ankietowanych rodziców można wnioskować pośrednio, gdyż ankieta nie zawierała pytań o poziom wykształcenia, ani zawód. Z analizy dokumentów dostępnych w szkole (Księga uczniów) wynika, że większość rodziców uczniów klas szóstych posiada wykształcenie średnie. Na ogół matki mają wyższe wykształcenie niż ojcowie.
Spośród osób posiadających wyższe wykształcenie wykonywanymi zawodami są najczęściej: nauczyciel, informatyk, księgowa, lekarz, żołnierz zawodowy, pracownik umysłowy.
Zawody wykonywane przez osoby ze średnim wykształceniem to najczęściej: pracownik handlu i usług, kierowca, pielęgniarka, pracownik umysłowy.
Osoby z wykształceniem zawodowym to: robotnicy wykwalifikowani, pracownicy handlu.
Większość osób zatrudnionych jest w sektorze państwowym, pracownicy handlu i usług, kierowcy to osoby pracujące w firmach prywatnych, 5 spośród ankietowanych rodziców są właścicielami firm prywatnych (najczęściej są to małe firmy zatrudniające 2 - 3 osoby najemne lub oparte o pracę własną lub pomoc rodziny).
Spośród 52 rodzin, z których pochodzą badani uczniowie w 10 rodzinach nie pracuje jedno z rodziców. Podejmują oni jedynie prace dorywcze lub sezonowe. W jednej rodzinie oboje z rodziców nie mają stałego miejsca zatrudnienia.
Jedno dziecko przebywa w Domu Dziecka.
Wywiad z chętnymi wychowawcami przeprowadziłam osobiście. Nauczyciele odpowiadali na postawione przeze mnie pytania starając się udzielić rzetelnych i wyczerpujących odpowiedzi. Wywiady przeprowadziłam w czerwcu 2002r.
Wychowawcy, z którymi przeprowadziłam wywiad to nauczyciele Szkoły Podstawowej Nr 148 w Warszawie. Wszyscy mają wykształcenie wyższe i kilkuletni staż pracy w zawodzie, posiadają status nauczyciela mianowanego. Prowadzą lekcje z ankietowanymi uczniami.
Po zakończeniu badań przystąpiłam do opracowania wyników, które prezentuję w dalszej części niniejszej pracy.
ROZDZIAŁ III
Zainteresowania, zamiłowania i aspiracje uczniów klas szóstych w świetle przeprowadzonych badań
3.1. Struktura zainteresowań i zamiłowań uczniów
W swojej pracy badawczej za jeden z celów obrałam poznanie zainteresowań i zamiłowań uczniów. W związku z tym w ankiecie skierowanej do uczniów w pytaniu Nr 2 (Aneks Nr 1 - Ankieta skierowana do uczniów) poprosiłam ich o wybranie właściwych odpowiedzi spośród następujących:
sport, turystyka,
muzyka,
film,
literatura,
komputer,
kolekcjonerstwo (jakie?),
inne (napisz jakie?).
Z przeprowadzonych badań wśród 52 uczniów Szkoły Podstawowej Nr 148 im. Hugona Kołłątaja w Warszawie wynika, że mają oni różnorodne zainteresowania i zamiłowania.
Strukturę zainteresowań i zamiłowań uczniów w zależności od płci przedstawia tabela Nr 1. Ankietę wypełniło 25 dziewcząt i 27 chłopców.
Tabela Nr 1
Struktura zainteresowań i zamiłowań uczniów Szkoły Podstawowej Nr 148 w Warszawie
Wyszczególnienie zainteresowań |
Dziewczęta |
Chłopcy |
||
|
Liczba udzielonych odpowiedzi |
% zainteresowa-nych w stosunku do wszystkich dziewcząt |
Liczba udzielonych odpowiedzi |
% zainteresowa-nych w stosunku do wszystkich chłopców |
Sport, turystyka |
13 |
52 |
12 |
44 |
Muzyka |
19 |
76 |
6 |
22 |
Film |
13 |
52 |
13 |
48 |
Literatura |
10 |
40 |
3 |
11 |
Komputer |
14 |
56 |
19 |
70 |
Kolekcjonerstwo |
8 |
32 |
5 |
19 |
Inne |
11 |
44 |
9 |
33 |
Uwaga! Suma procentów przekracza 100, ponieważ młodzież mogła wybrać po kilka zainteresowań i zamiłowań.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań
Wykres Nr 1
Zainteresowania i zamiłowania uczniów klas szóstych Szkoły Podstawowej Nr 148 w Warszawie według płci
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z tabeli Nr 1.
Z analizy danych przedstawionych w tabeli Nr 1 wynika, że wśród dziewcząt największym zainteresowaniem cieszy się muzyka - 19 osób (76 % udzielających odpowiedzi), a także komputer - 14 osób ( 56 %). Dużym zainteresowaniem cieszy się także film i sport - po 13 wyborów (52 % ).
Wśród innych zainteresowań, które wymieniały znalazły się: nauka języków obcych (3 osoby), fotografia (3 osoby), malarstwo (2 osoby), rysunek (2 osoby), przyglądanie się naturze, hodowla zwierząt, uprawa kwiatów doniczkowych, aktorstwo, przedmioty ścisłe (po 1 osobie).
Dziewczęta wymieniały, że kolekcjonują: pocztówki (2 osoby), kamienie szlachetne (2 osoby), paragony, znaczki, figurki zwierzątek (po 1 osobie).
Wśród chłopców największym zainteresowaniem cieszy się komputer -19 osób ( 70 % udzielających odpowiedzi) oraz film - 13 osób (48 % ). 12 chłopców (44 %) interesuje się sportem.
Wśród innych zainteresowań, które wymieniali chłopcy znalazło się: łowienie ryb (4 osoby), przyroda (3 osoby) oraz jazda konna, jazda samochodem, kosmos, fantastyka po 1 osobie. 1 chłopiec wymienił, że jego zainteresowaniem są bójki z kolegami.
Chłopcy kolekcjonują: karty z „Pokemonami” - 2 osoby, znaczki, modele samolotów oraz białą broń - po 1 osobie.
Interesującym wydaje się porównanie wyboru uczniów odnośnie ich zainteresowań i zamiłowań a wiedzą ich rodziców na ten temat. Odpowiedzi na pytanie nr 1 zawarte w ankiecie skierowanej do rodziców (Aneks nr 2 - Ankieta skierowana do rodziców uczniów klas szóstych): „Jakie są zainteresowania i zamiłowania Pana(i) dziecka?” przedstawia tabela nr 2. Ankietę wypełniły 22 osoby.
Tabela Nr 2
Zainteresowania i zamiłowania uczniów klas szóstych Szkoły Podstawowej nr 148 w Warszawie w opinii rodziców
Wyszczególnienie zainteresowań i zamiłowań |
Odpowiedzi rodziców |
|
|
Liczba udzielonych odpowiedzi |
% wybranych odpowiedzi |
Sport, turystyka |
17 |
77 |
Muzyka |
9 |
41 |
Film |
10 |
45 |
Literatura |
7 |
32 |
Komputer |
15 |
68 |
Kolekcjonerstwo |
6 |
27 |
Inne |
7 |
32 |
Uwaga! Suma procentów przekracza 100, ponieważ respondenci mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań
Z analizy danych zawartych w tabeli nr 2 wynika, iż rodzice uważają, że ich dzieci najbardziej interesują się sportem - 17 odpowiedzi (77 % ) oraz komputerami - 15 odpowiedzi (68 %). Według rodziców dużym zainteresowaniem cieszy się wśród ich dzieci także film (45 %) oraz muzyka (41 %).
Wśród innych zainteresowań i zamiłowń swoich dzieci rodzice wymieniają: naukę języka angielskiego - 2 osoby, biologię, fantastykę, jazdę konną, historię starożytną, filozofię, wędkarstwo (po 1 osobie).
Według rodziców ich dzieci przejawiają zamiłowanie do kolekcjonowania: modeli latających - 2 osoby, minerałów i kamieni półszlachetnych, kart, naklejek, fotosów aktorów i piosenkarzy, białej broni.
Porównując wypowiedzi uczniów i ich rodziców można stwierdzić, że rodzice na ogół znają zainteresowania i zamiłowania swoich dzieci, znają także ich hobby.
W wywiadzie skierowanym do wychowawców uczniów klas szóstych nauczyciele odpowiadali na pytanie nr 2 (Aneks nr 3 - Kwestionariusz wywiadu z wychowawcami uczniów klas szóstych): „Jakie formy zajęć pozalekcyjnych wybierają uczniowie z Pana(i) klasy najczęściej?”. Odpowiedzi 10 nauczycieli ilustruje tabela Nr 3.
Tabela Nr 3
Zainteresowania i zamiłowania uczniów klas szóstych Szkoły Podstawowej nr 148 w Warszawie według wychowawców
Wyszczególnienie zainteresowań |
Odpowiedzi wychowawców |
|
|
Liczba udzielonych odpowiedzi |
% wybranych odpowiedzi |
Sport, turystyka |
10 |
100 |
Muzyka |
1 |
10 |
Film |
2 |
20 |
Literatura |
2 |
20 |
Komputer |
10 |
100 |
Kolekcjonerstwo |
1 |
10 |
Inne |
6 |
60 |
Uwaga! Suma procentów przekracza 100, ponieważ respondenci mogli wybrać po kilka odpowiedzi.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań
Z danych zawartych w tabeli nr 3 wynika, iż wychowawcy uważają, że uczniowie klas szóstych najbardziej interesują się i wykazują zamiłowanie do uprawiania sportu i turystyki (100% udzielonych odpowiedzi) oraz do zajęć z komputerami (100 %). Według nich najmniejszym zaś zainteresowaniem cieszy się muzyka (10 %) oraz literatura (10 %).
W opinii nauczycieli wśród innych form zajęć, którymi interesują się uczniowie klas szóstych wymienić należy: koła przedmiotowe - języka polskiego i matematyki, koło teatralne, koło recytatorskie, koło ekologiczne, naukę tańca oraz zajęcia plastyczne.
Tabela Nr 4
Zainteresowania i zamiłowania uczniów według nich samych, według ich rodziców oraz według wychowawców
Wyszczególnienie zainteresowań i zamiłowań |
Uczniowie |
Rodzice |
Wychowawcy |
|||
|
L |
% |
L |
% |
L |
% |
Sport, turystyka |
25 |
48 |
17 |
77 |
10 |
100 |
Muzyka |
25 |
48 |
9 |
41 |
1 |
10 |
Film |
26 |
50 |
10 |
45 |
2 |
20 |
Literatura |
13 |
25 |
7 |
32 |
2 |
20 |
Komputer |
33 |
63 |
15 |
68 |
10 |
100 |
Kolekcjonerstwo |
13 |
25 |
6 |
27 |
1 |
10 |
Inne |
20 |
38 |
7 |
32 |
6 |
60 |
Uwaga! Suma procentów przekracza 100, ponieważ respondenci mogli wybrać po kilka odpowiedzi.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tabelach nr 1, 2 i 3
Wykres nr 2
Zainteresowania uczniów według nich samych, według ich rodziców oraz według wychowawców
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tabeli Nr 4
Na podstawie danych zawartych w tabeli nr 4 oraz na podstawie wykresu nr 2 można stwierdzić, że odpowiedzi rodziców odnośnie zainteresowań i zamiłowań ich dzieci w niewielkim stopniu odbiegają od odpowiedzi uczniów, natomiast nauczyciele mają inne wyobrażenie o zainteresowaniach i zamiłowaniach swoich wychowanków, niż wynika to z ankiet wypełnionych przez uczniów.
3.2.Rozwijanie zainteresowań i zamiłowań uczniów
Następny problem badawczy, który w wyniku badań chcę rozstrzygnąć, to: „ Czy uczniowie klas szóstych mają możliwość rozwijania swoich zainteresowań i zamiłowań?”.
W związku z tym sformułowałam pytanie zawarte w ankiecie skierowanej:
do uczniów: „Czy masz możliwość rozwijania swoich zainteresowań i zamiłowań?”,
do rodziców: „Czy pana(i) dziecko ma możliwość rozwijania swoich zainteresowań i zamiłowań?”,
do wychowawców: „Czy Pana(i) wychowankowie mają możliwość rozwijania swoich zainteresowań i zamiłowań?”.
Odpowiedzi na powyższe pytania zestawia Tabela Nr 5.
Tabela Nr 5
Możliwość rozwijania zainteresowań i zamiłowań uczniów
Osoby udzielające odpowiedzi |
TAK |
NIE |
||
|
L |
% |
L |
% |
Uczniowie |
48 |
92 |
4 |
8 |
Rodzice |
19 |
87 |
3 |
13 |
Wychowawcy |
10 |
100 |
0 |
0 |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań
Analizując dane zawarte w tabeli nr 5 należy stwierdzić, że 92 % uczniów uważa, iż ma możliwość rozwijania swoich zainteresowań i zamiłowań. Jedynie 8 % uczniów uważa, że takiej możliwości nie ma.
87 % rodziców odpowiadających na ankietę uważa, że ich dzieci mają możliwość rozwijania swoich zainteresowań i zamiłowań, 13 % rodziców uważa, że dzieci takiej możliwości nie mają.
Natomiast wszyscy nauczyciele wypełniający ankietę uważają, że uczniowie mają możliwość rozwijania swoich zainteresowań i zamiłowań.
W dalszej części ankiety uczniowie odpowiadali na następujące pytanie: „W jaki sposób rozwijasz swoje zainteresowania i zamiłowania?”. Uczniowie mogli wybrać spośród zaproponowanych odpowiedzi te, które najbardziej im odpowiadają. Rozkład odpowiedzi przedstawia tabela nr 6.
Tabela nr 6
Sposoby rozwijania przez uczniów zainteresowań i zamiłowań
Wyszczególnienie |
Dziewczęta |
Chłopcy |
||
|
L |
% |
L |
% |
Korzystam z fachowej literatury |
13 |
52 |
11 |
40 |
Uczęszczam na zajęcia pozalekcyjne |
10 |
40 |
13 |
48 |
Uczęszczam na zajęcia w domu kultury |
0 |
0 |
3 |
11 |
Należę do klubu, organizacji młodzieżowej |
4 |
16 |
2 |
8 |
Inne |
4 |
16 |
7 |
25 |
Uwaga: Suma procentów przekracza 100, gdyż uczniowie mogli udzielić więcej, niż jednej odpowiedzi.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Z danych zawartych w tabeli nr 6 wynika, że wśród dziewcząt najpopularniejszym sposobem rozwijania zainteresowań i zamiłowań jest wykorzystywanie fachowej literatury (52 %) oraz uczestnictwo w zajęciach pozalekcyjnych (40 %). Żadna z ankietowanych dziewcząt nie uczęszcza na zajęcia organizowane przez dom kultury.
Dziewczęta wymieniały następujące zajęcia pozalekcyjne, na które uczęszczają, gdyż uczestnictwo w nich pozwala im na rozwijanie swoich zainteresowań i zamiłowań:
język angielski - 6 osób,
muzyka - 2 osoby,
lekkoatletyka - 1 osoba,
kółko przyrodnicze - 2 osoby.
Według chłopców najlepszym sposobem na rozwijanie ich zainteresowań i pogłębianie zamiłowań jest uczęszczanie na zajęcia pozalekcyjne (48 %) oraz korzystanie z fachowej literatury (40 %).
Chłopcy wymieniali następujące zajęcia pozalekcyjne, na które uczęszczają, gdyż są nimi zainteresowani:
SKS, zajęcia sportowe - 7 osób,
język angielski - 4 osoby,
zajęcia komputerowe - 2 osoby,
kółko matematyczne - 1 osoba,
wszystkie zajęcia pozalekcyjne, które odbywają się w szkole - 1 osoba.
Natomiast z zajęć odbywających się w domu kultury chłopcy wybierają:
zajęcia komputerowe - 2 osoby,
naukę tańca towarzyskiego - 1 osoba.
Dziewczęta odpowiadając na pytanie, do jakiego klubu lub organizacji młodzieżowej należą udzieliły następujących odpowiedzi:
klub sportowy „Legia” - 2 osoby,
- inne - 2 osoby.
Wśród chłopców największym zainteresowaniem cieszą się następujące kluby i organizacje młodzieżowe:
klub taneczny - 1 osoba,
Uczniowski Międzyszkolny Klub Sportowy - 1 osoba.
Wśród innych sposobów rozwijania swoich zainteresowań i pogłębiania zamiłowań dziewczęta wymieniały:
warsztaty teatralne - 1 osoba,
zdobywanie wiedzy samodzielnie poprzez oglądanie telewizji lub czytanie - 3 osoby.
Chłopcy wśród innych sposobów rozwijania zainteresowań i zamiłowań wymieniali:
Internet - 3 osoby,
komputer - 2 osoby,
czytanie książek - 1 osoba,
wytwarzanie broni - 1 osoba.
Na podobnie sformułowane pytanie: „ W jaki sposób Pana(i) dziecko rozwija swoje zainteresowania i zamiłowania ?” rodzice uczniów udzielili następujących odpowiedzi:
korzysta z fachowej literatury - 12 osób,
uczęszcza na zajęcia pozalekcyjne - 17 osób, w tym: na trening fechtunku - 1, kółko przyrodnicze - 1, język angielski - 6, zajęcia komputerowe - 2, zajęcia sportowe, SKS - 6, kółko polonistyczne - 1, kółko matematyczne - 1, muzyka - 2,
uczęszcza do domu kultury - 2 osoby,
należy do klubu lub organizacji młodzieżowej - 2 osoby,
inne - 7 osób, w tym: spotkania z kolegami, wyrabianie białej broni, Internet, zajęcia muzyczne, harcerstwo, telewizja.
Następne pytanie skierowane do rodziców brzmiało: „W jaki sposób Pan(i) pomaga dziecku w rozwijaniu jego zainteresowań i pogłębianiu zamiłowań? (proszę opisać).”
Rodzice sformułowali następujące odpowiedzi:
dziecko posiada komputer (6 odpowiedzi),
kupuję czasopisma, gazety, słowniki, książki (8 odpowiedzi),
poświęcam dużo wolnego czasu na rozmowy, dyskusje i zabawy z dzieckiem (3 odpowiedzi),
ukierunkowuję zainteresowania dziecka (2 odpowiedzi),
organizuję wycieczki i wyjazdy, np. na giełdę minerałów, na zajęcia sportowe, do muzeum, teatru itp. (6 odpowiedzi),
zapewniam (finansuję) dziecku dodatkowe lekcje, np. języka angielskiego, fechtunku itp. (3 odpowiedzi),
umożliwiam uczestnictwo w zajęciach pozalekcyjnych (2 odpowiedzi),
brak odpowiedzi - 4 ankiety.
Z powyższego zestawienia wynika, że część rodziców ogranicza się do zakupienia komputera, książek i czasopism, albo opłacenia zajęć dodatkowych. Tylko troje z ankietowanych rodziców poświęca swój wolny czas na rozmowy, dyskusje i zabawy z dzieckiem, a tylko dwoje stara się ukierunkować zainteresowania dziecka. Czworo spośród 22 ankietowanych rodziców nie udzieliło żadnej odpowiedzi na postawione pytanie.
W ankiecie skierowanej do nauczycieli znalazło się następujące pytanie: „W jaki sposób nauczyciele pomagają dzieciom w rozwijaniu zainteresowań i zamiłowań? - proszę opisać.”
Na tak sformułowane pytanie padały następujące odpowiedzi:
prowadzą koła zainteresowań,
namawiają dzieci do udziału w zajęciach prowadzonych w domu kultury,
zadają uczniom dodatkowe ćwiczenia i podsuwają problemy do rozwiązania,
organizują wycieczki,
próbują zaciekawić nową tematyką,
podpowiadają, co warto przeczytać, zobaczyć,
prowadzą konsultacje ze swojego przedmiotu.
3. 3. Czynniki wspomagające i ograniczające rozwój zainteresowań uczniów
Następnym pytaniem, na które chciałam uzyskać odpowiedź było: „Na jakie problemy i trudności napotykają uczniowie przy rozwijaniu swoich zainteresowań i zamiłowań?”.
W związku z powyższym zadałam następujące pytania:
rodzicom: „Jakie czynniki ograniczają możliwość pomocy dziecku w rozwijaniu jego zainteresowań i zamiłowań z Pana(i) strony?”,
wychowawcom: „Jakie czynniki zdaniem Pana(i) ograniczają możliwość pomocy dziecku w rozwijaniu jego zainteresowań i zamiłowań?,
uczniom: „Co, Twoim zdaniem, przeszkadza Ci lub ogranicza w rozwijaniu zainteresowań i zamiłowań?”.
Rodzice wymieniali następujące czynniki:
brak czasu ( 6 odpowiedzi - 28 % ),
brak funduszy (9 odpowiedzi - 41 %),
zbyt dużo prac domowych zadawanych przez nauczycieli (3 odpowiedzi),
brak miejsc, w gdzie dziecko mogłoby bezpiecznie spędzić czas (1 odpowiedź),
imprezy, które interesują dziecko odbywają się poza Warszawą (1 odpowiedź),
brak komputera i dostępu do Internetu (1 odpowiedź),
brak odpowiedzi - 6 ankiet (28 %).
Według 41 % ankietowanych rodziców czynnikiem, który najbardziej ogranicza rozwój zainteresowań uczniów to brak w budżecie rodzinnym środków finansowych, które mogłyby być przeznaczone na zakup potrzebnej literatury, pomocy naukowych lub sfinansowanie udziału dziecka w zajęciach dodatkowych odbywających się poza szkołą.
Wychowawcy na skierowane do nich pytanie odpowiadali następująco:
wąska oferta bezpłatnych zajęć pozalekcyjnych,
odpłatność za zajęcia w domach kultury,
brak środków finansowych u rodziców,
duża liczba uczniów w klasie,
zaabsorbowanie nauczycieli zajęciami dodatkowymi („papierkowa robota”),
brak czasu ze strony uczniów,
brak czasu ze strony rodziców,
słaba współpraca na płaszczyźnie: szkoła - rodzice.
Natomiast uczniowie wskazywali na następujące czynniki, które przeszkadzają lub ograniczają rozwój ich zainteresowań:
brak czasu na udział w zajęciach, które ich interesują, gdyż mają zadawane dużo prac domowych - 21 osób (38 %),
brak funduszy na finansowanie zajęć - 5 osób (10%),
późno kończące się lekcje - 2 osoby (4%),
za dużo czasu spędzanego przed komputerem - 1 osoba (2%),
brak fachowej pomocy - 1 osoba (2 %),
nic - 13 osób (25 %),
brak odpowiedzi - 4 osoby (8 %).
odpłatność za zajęcia.
Z powyższego zestawienia wynika, że według uczniów czynnikiem, który ogranicza możliwość rozwijania u nich zainteresowań i pogłębiania zainteresowań jest brak czasu spowodowany nadmiar prac domowych zadawanych przez nauczycieli oraz brak pieniędzy u rodziców, którzy mogliby sfinansować interesujące uczniów zajęcia.
Z wypowiedzi rodziców, uczniów i wychowawców wynika, że środowiska te widzą ograniczenia możliwości rozwoju zainteresowań i zamiłowań w braku środków finansowych w niektórych rodzinach a także brakiem czasu ze strony, które są obciążone dużą ilością zadawanych prac domowych.
Następny problem badawczy, który postawiłam to: „Skąd uczniowie otrzymują wsparcie w rozwijaniu ich zainteresowań i zamiłowań?”.
Aby uzyskać jak najpełniejszą odpowiedź na przedstawiony powyżej problem postawiłam uczniom następujące pytanie: „W jaki sposób Twoi rodzice oraz inne osoby (jakie?) pomagają ci w rozwijaniu Twoich zainteresowań i zamiłowań?”.
Odpowiedzi uczniów można uszeregować następująco:
finansowanie zajęć dodatkowych - 14 osób (25 %),
motywują do rozwijania zainteresowań - 6 osób (12 %),
pomagają w odrabianiu lekcji - 6 osób (12%),
podsuwają literaturę fachową i programy komputerowe - 5 osób (10%),
zakupują potrzebne materiały i pomoce - 3 osoby (6%),
kupili komputer - 4 osoby (8 %),
rozmawiają, spędzają wspólnie czas - 2 osoby (4 %).
W wypowiedziach uczniów znalazły się jednak też wypowiedzi, które świadczą o tym, że rodzice nie interesują się swoimi dziećmi. 4 osoby (8%) podaje, że rodzice nie pomagają im w żaden sposób, natomiast 8 osób (16 %) nie udzieliło na to pytanie odpowiedzi.
Osobami, które pomagają w rozwijaniu zainteresowań i zamiłowań są w przeważającej większości rodzice - 40 osób (80 %), ale też instruktor - 2 osoby (4 %), dziadek - 1 osoba (2 %), nauczyciel - 1 osoba (2%), kolega - 1 osoba (2%).
Aby uzyskać wiarygodną odpowiedź na przedstawioną powyżej kwestię poprosiłam rodziców o udzielenie odpowiedzi na następująco sformułowane pytanie: „W jaki sposób Pan(i) pomaga dziecku w rozwijaniu jego zainteresowań i zamiłowań? (proszę opisać)”. Rodzice odpowiadali następująco:
zakup książek i pomocy naukowych - 7 odpowiedzi,
organizowanie wycieczek i wspólne wyjścia do teatru, kina itp. - 6 odpowiedzi,
finansowanie zajęć pozalekcyjnych - 6 odpowiedzi,
zakup komputera - 3 odpowiedzi,
pomoc dziecku w nauce - 1 odpowiedź,
wspólne rozmowy i dyskusje - 3 odpowiedzi,
nie pomagam, gdyż każde wysłanie dziecka na dodatkowe zajęcia kosztuje - 1,
brak odpowiedzi - 4 osoby.
Ze strony wychowawców odpowiedzi na pytanie: „W jaki sposób nauczyciele pomagają dzieciom w rozwijaniu ich zainteresowań i zamiłowań?” przedstawiają się następująco:
prowadzenie zajęć pozalekcyjnych,
organizowanie wycieczek, wyjazdów,
zachęcanie do udziału w zajęciach pozalekcyjnych,
zadawanie chętnym uczniom dodatkowych zadań i problemów do rozwiązania,
podpowiadanie, co warto przeczytać, obejrzeć, zobaczyć.
Z powyższego zestawienia wypowiedzi respondentów wynika, że każda grupa wśród sposobów rozwijania zainteresowań i zamiłowań widzi prowadzenie zajęć pozalekcyjnych, wspólne rozmowy, rozwiązywanie dodatkowych problemów i zadań, organizowanie wycieczek i wyjść do teatru, kina, muzeum.
Następne pytanie skierowane do uczniów również miało na celu rozstrzygnięcie wcześniej postawionego problemu: „Czego lub czyjej pomocy potrzebujesz, aby pełniej realizować swoje zainteresowania i zamiłowania?”. Uczniowie odpowiadali:
- więcej wolnego czasu - 7 osób (14 %),
pomocy rodziców - 6 osób (12%),
zacisznego kąta, spokoju - 6 osób (12%),
odpowiedniego nauczyciela - 3 osoby (6%),
mniej lekcji w szkole - 1 osoba (2%),
dostępu do Internetu - 1 osoba (2%),
pozwolenia opiekunów na uczestniczenie w zajęciach - 1 osoba (2 %) -wypowiedź ucznia przebywającego w Domu Dziecka,
pomocy lepszych kolegów - 1 osoba (2%),
odpowiednich książek - 1 osoba (2%),
funduszy - 1 osoba (2 %).
Na postawione powyżej pytanie 11 osób (22 %) odpowiedziało, że niczego, a 10 osób (20 %) nie udzieliło żadnej odpowiedzi.
Podobnie sformułowane pytanie skierowane do rodziców: „Co, zdaniem Pana(i), może pomóc dziecku w realizacji jego zainteresowań i pogłębianiu zamiłowań? (proszę opisać)” skłoniło rodziców do umieszczenia następujących odpowiedzi:
ciekawy program szkolny motywujący do pogłębiania wiedzy i zdobywania nowych umiejętności,
komputer i Internet - 3 osoby,
uczęszczanie na treningi lub kontakt z klubem sportowym - 2 osoby,
uczestnictwo w zajęciach pozalekcyjnych - 5
wyjazdy na specjalistyczne obozy i kolonie,
środki finansowe na specjalistyczne pomoce naukowe i wyjazdy - 3 osoby,
zmiana polityki edukacyjnej,
brak odpowiedzi -6 osób.
Natomiast wychowawcy widzą następujące możliwości pomocy wychowankom w rozwijaniu ich zainteresowań i zamiłowań (analiza odpowiedzi na pytanie: „Co zdaniem Pani(a) może pomóc wychowankowi (uczniowi) z Pana(i) klasy w realizacji jego zainteresowań i zamiłowań?”):
zapewnienie bazy i opieki pedagogicznej w godzinach popołudniowych,
zwiększenie liczby zajęć pozalekcyjnych (dodatkowych),
indywidualne traktowanie każdego wychowanka,
zapewnienie środków finansowych na bilety do kina, teatru, muzeum.
Podsumowując odpowiedzi uczniów, rodziców i wychowawców na pytanie o czynniki umożliwiające rozwój zainteresowań i zamiłowań daje się zauważyć oczekiwanie ze strony tych środowisk na zorganizowanie większej ilości zajęć dodatkowych pozalekcyjnych oraz zdobycie środków finansowych na pomoce naukowe, książki, wyjazdy. Uczniowie chcieliby mieć więcej wolnego czasu na rozwijanie swoich zainteresowań i pogłębianie zamiłowań oraz oczekują pomocy rodziców w tym względzie.
Z analizy przeprowadzonych ankiet wynika, że uczniowie i ich rodzice oczekują pomocy i inicjatywy ze strony szkoły i środowiska pozaszkolnego w zakresie rozwijania zainteresowań uczniów. Tylko nieliczni rodzice starają się pomagać dzieciom w rozwijaniu i kształtowaniu ich zainteresowań oraz pogłębianiu zamiłowań. Pozostali, wydaje się, że czują się zwolnieni z tego obowiązku, tłumacząc się brakiem czasu i pieniędzy oraz zrzucają to zadanie na szkołę.
3.4. Aspiracje uczniów i ich plany na przyszłość
W celu rozstrzygnięcia problemu: „Jakie są aspiracje uczniów klas szóstych, do czego dążą i czego pragną w przyszłości ?” postawiłam przed nimi następujące pytania:
Kim chciałbyś (chciałabyś) zostać w przyszłości?,
Jak zamierzasz wykorzystać swoje aktualne zainteresowania (hobby) w przyszłości?
Odpowiedzi uczniów na pytanie: „Kim chciałbyś (chciałabyś) zostać w przyszłości ?” przedstawia Tabela Nr 7.
Tabela Nr 7
Wybierany przez uczniów wymarzony zawód
Wyszczególnienie |
Dziewczęta |
Chłopcy |
||
|
L |
% |
L |
% |
Prawnik |
10 |
40 |
3 |
12 |
Nauczyciel |
1 |
4 |
0 |
0 |
Pracownik naukowy |
0 |
0 |
2 |
8 |
Lekarz, pielęgniarka |
1 |
4 |
2 |
8 |
Pracownik handlu |
2 |
8 |
1 |
4 |
Kierowca |
0 |
0 |
4 |
16 |
Muzyk |
1 |
4 |
3 |
12 |
Informatyk |
4 |
16 |
7 |
28 |
Inne |
5 |
20 |
3 |
12 |
Nie wiem |
1 |
4 |
2 |
8 |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań
Wykres Nr 3
Wybierany przez uczniów zawód (według płci) 
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tabeli nr 7
Na podstawie danych zawartych w tabeli nr 7 oraz wykresu nr 3 wynika, iż wśród dziewcząt największym zainteresowaniem cieszy się zawód prawnika: 10 dziewcząt (40 %) wybiera ten zawód, a w następnej kolejności - informatyk - 4 osoby (16 %). 5 dziewcząt (20 %) wybiera inne zawody, a wśród nich: aktorka - 3 osoby (12 %), fotoreporter - 1 osoba (4%), sportsmenka - 1 osoba (4%). 1 dziewczynka (4%) nie potrafi podać zawodu, który chciałaby wykonywać w przyszłości.
Wśród chłopców największym zainteresowaniem cieszy się zawód informatyka - 7 osób (28 %), a następnie kierowcy - 4 osoby (16%), prawnika - 3 osoby (12 %). Wśród innych zawodów, które wybierają 3 chłopcy (12%) wymienić należy: piłkarz - 2 osoby (8 %) oraz rysownik - 1 osoba (4 %). Na wybór przyszłego zawodu nie może zdecydować się jeszcze 2 chłopców (8%).
Spośród wszystkich osób tylko 1 dziewczynka chciałaby wykonywać zawód nauczyciela.
Na pytanie zawarte w ankiecie: „Jak zamierzasz wykorzystać swoje aktualne zainteresowania (hobby) w przyszłości?” uczniowie odpowiadali:
chciałbym wygrać zawody sportowe, być dobrym sportowcem - 5 osób (10%),
wykorzystać swoje zainteresowania przy wyborze zawodu - 17 osób (34 %),
grać w znanym zespole muzycznym, zostać piosenkarką, aktorką - 4 osoby (8 %),
rozwijać swoje zainteresowania, by mile spędzać czas - 9 osób (18 %),
założę schronisko dla zwierząt - 1 osoba (2 %)
nie zamierzam - 2 osoby (4 %),
nie wiem, nie zastanawiałem się nad tym - 8 osób (16 %),
brak odpowiedzi - 11 osób (22 %).
Z powyższego zestawienia wynika, że nie wszyscy uczniowie mają już określone marzenia odnośnie zawodu, który będą wykonywać w przyszłości. Nie są jeszcze całkowicie przekonani, czy wykonywany przez nich zawód będzie tym, o którym marzą. Niektórzy z nich jeszcze nie mają nawet planów, co do przyszłego zajęcia - 3 osoby (6 % badanych uczniów).
34 % ankietowanych uczniów swoje aktualne zainteresowania i zamiłowania chciałoby wykorzystać przy wyborze przyszłego zawodu, a 18 % uczniów chce rozwijać swoje zainteresowania, by mile spędzać czas.
44 % uczniów nie wie, nie zastanawiało się albo nie podało w jaki sposób pragną wykorzystać swoje zainteresowania w przyszłości.
Następnym problemem, który postawiłam to, czy rodzice mają rozeznanie odnośnie zainteresowań, zamiłowań i aspiracji swoich dzieci.
W celu poznania i porównania zamierzeń rodziców odnośnie swoich dzieci i zamierzeń ich dzieci odnośnie wyboru przyszłego zawodu do rodziców skierowano następujące pytanie: „Kim chciałoby Pana(i) dziecko zostać w przyszłości? (proszę opisać)”. Na tak sformułowane pytanie rodzice odpowiadali następująco:
prawnik - 4 osoby,
informatyk - 4 osoby,
kucharz - 1 osoba,
weterynarz - 2 osoby,
pracownik naukowy 1 osoba,
sprzedawca - 1 osoba,
fryzjerka - 1 osoba,
kierowca - 1 osoba,
modelka - 1 osoba,
obojętne, byle mogło zarabiać na utrzymanie - 1 osoba,
nie ma jeszcze sprecyzowanych planów - 2 osoby,
nie wiem - 1 osoba.
Powyższe odpowiedzi rodziców wskazują, że na ogół znają oni marzenia swoich dzieci odnośnie wyboru przyszłego zawodu, chociaż marzenia dzieci nie są jeszcze dokładnie sprecyzowane. Tylko jedna ankietowana osoba odpowiedziała, że przyszły zawód dla dziecka jest obojętny, byle mogło zarabiać na utrzymanie, ale w odpowiedziach dzieci takie stwierdzenie się nie znalazło. 1 osoba nie zna planów dziecka odnośnie przyszłego zawodu.
Najczęściej wybieranym zawodem zarówno przez dzieci, jak i ich rodziców jest prawnik i informatyk.
Według nauczycieli (odpowiedzi na pytanie: „Jakie plany mają Pana(i) wychowankowie odnośnie dalszego kierunku kształcenia?”), uczniowie planują podjęcie nauki w gimnazjum profilowanym, a następnie w liceum ogólnokształcącym.
Natomiast rodzice na pytanie; „Jakie ma Pan(i) plany i zamierzenia odnośnie dalszego kierunku kształcenia swojego dziecka?” zamieścili następujące odpowiedzi:
kształcenie w kierunku zgodnym z zainteresowaniami dziecka - 3 osoby,
pozostawiam dziecku wolną rękę w zakresie wyboru szkoły, zawodu itp. - 2 osoby,
kontynuowanie kształcenia (bez sprecyzowania kierunku) - 2 osoby,
ukończenie studiów - 4 osoby,
znajomość przynajmniej 2 języków obcych - 2 osoby,
ukończenie gimnazjum i liceum -5 osób,
brak odpowiedzi - 4 osoby.
Na podstawie powyższych odpowiedzi można stwierdzić, że większość rodziców widzi potrzebę dalszego kształcenia swojego dziecka, niektórzy mają marzenia niezbyt odległe - kontynuowanie nauki lub ukończenie przez dziecko gimnazjum, a następnie liceum. 4 osoby spośród ankietowanych planują posłanie dziecka na studia, a 4 osoby nie udzieliły żadnej odpowiedzi.
Pytanie: „Jak Twoją przyszłość wyobrażają sobie Twoi rodzice?” skłoniło uczniów do następujących przemyśleń:
nie wiem - 19 osób,
dobrze zdana matura i dobry, dobrze płatny zawód - 7 osób,
chcą żeby było mi w życiu dobrze - 6 osób,
pozostawiają mi wolną rękę w zakresie wyboru szkoły i zawodu - 1 osoba,
chyba za wcześnie o tym myśleć - 1 osoba,
chcą żebym zdobywała sukcesy sportowe - 1 osoba,
nie wyobrażają sobie tego w ogóle - 2 osoby,
nie wiem, jak zaczynam na ten temat rozmawiać, to się tylko uśmiechają i odwracają w druga stronę - 1 osoba,
moi rodzice chcą bym wyrósł na mądrego i świadomego człowieka, chcą bym był bezpieczny - 1 osoba,
nie jestem z rodzicami, tylko w Domu Dziecka - 1 osoba,
że nic nie będę umiał -1 osoba,
brak odpowiedzi - 10 osób.
Należy stwierdzić, że większość dzieci - 19 osób (38 %) nie wie, jak rodzice wyobrażają sobie ich przyszłość, a 10 osób (20 %) nie udzieliło żadnej odpowiedzi. Z pozostałych wypowiedzi uczniów wynika, że rodzice chcieliby, aby ich dzieci w przyszłości zdobyły dobry i popłatny zawód oraz by odnosiły sukcesy. Kilkoro dzieci uważa, że ich rodzice nie wyobrażają sobie jeszcze ich w przyszłości lub widzą ich przyszłość w ciemnych barwach (nic nie będę umiał). Jeden uczeń przyznaje, że wychowuje się w Domu Dziecka i z tonu jego wypowiedzi wynika, że nie ma kontaktu z rodziną.
Analizując odpowiedzi rodziców na pytanie: „Co uważa Pan(i) za wyznacznik sukcesu osiągniętego przez Państwa dziecko? (proszę opisać)” należy stwierdzić, iż większość rodziców za taki wyznacznik uważa:
osiągnięcie samodzielności w zakresie uczenia się, organizacji czasu pracy i odpoczynku - 2 osoby,
duża samodzielność w kontaktach z rówieśnikami - 1 osoba,
mniejsza trema przed występami artystycznymi - 1 osoba,
ukończenie szkoły podstawowej i kontynuowanie nauki w liceum - 2 osoby,
dobre wyniki w nauce - 6 osób,
ukończenie studiów - 1 osoba,
opanowanie języków obcych - 1 osoba,
brak odpowiedzi - 8 osób.
ROZDZIAŁ IV
Podsumowanie i wnioski
Zainteresowania i zamiłowania stanowią ważny aspekt osobowości, ponieważ aktywizują i ukierunkowują działalność człowieka. Uzewnętrzniają się one w różnych postaciach, a wraz z rozwojem dzieci ulegają przeobrażeniom. Zmienia się nie tylko kierunek zainteresowań, lecz także następuje ich zróżnicowanie i pogłębienie. Nastolatki zaczynają koncentrować się na pewnych określonych dziedzinach, które coraz bardziej zaczynają ich absorbować.
Z przeprowadzonych badań wynika, że ankietowani mają różnorodne zainteresowania i zamiłowania. Dominuje rozrywka: film (50 % ankietowanych), muzyka (48 %), sport i turystyka (48 %). Wysoką pozycję zajmuje komputer (63 %), który może być traktowany jako narzędzie rozrywki (gry komputerowe), ale także jako narzędzie zdobywania wiedzy. Również większość ankietowanych rodziców traktuje zakup komputera jako inwestycję w edukację i przyszłość dziecka. Sądzi bowiem, że dostęp do tego urządzenia automatycznie powoduje rozszerzenie horyzontów myślowych i jest ważnym sposobem zdobywania wiedzy.
25 % uczniów rozwija swoje zainteresowania i pogłębia zamiłowania poprzez kolekcjonowanie różnych przedmiotów oraz gromadzenie odpowiednich informacji, wyjścia do muzeum, teatru, wyjazdy na wycieczki. Wśród innych zainteresowań uczniowie wymieniali łowienie ryb, jazdę konną, kosmos, fantastykę. Z ankiet wynika, że tego typu zainteresowania i zamiłowania uczniów pokrywają się z pasjami ich rodziców.
Rozwijanie zainteresowań ma sprzyjać zaspokojeniu osobistych potrzeb dorastających dzieci: wzbogacaniu wiedzy, odpoczynkowi, rozrywce, rozładowaniu emocji, wewnętrznej refleksji.
Stopień zaspokojenia potrzeby w zakresie rozwijania zainteresowań i pogłębiania zamiłowań wynika z odmienności środowisk rodzinnych, w których wychowują się dzieci. W ankietach nie padły pytania o wykształcenie, zawód i status materialny rodziców, ale z charakteru wypowiedzi dzieci należałoby wnioskować, że pochodzą one z różnych środowisk rodzinnych wynikających z zawodu wykonywanego przez rodziców, ich poziomu wykształcenia i statusu materialnego.
Wszyscy badani uczniowie mają wytyczone przed sobą wymagania, którym nie zawsze są w stanie sprostać, ale na ogół zdają sobie z tego sprawę i własne aspiracje starają się dostosować do własnych możliwości i uzdolnień, ale i sytuacji materialnej własnej rodziny.
Aspiracje edukacyjne badanych nastolatków są stosunkowo wysokie i w miarę wyrównane. Większość deklaruje chęć ukończenia liceum ogólnokształcącego, a następnie ubiegania się o przyjęcie na studia wyższe, których ukończenie pozwoliłoby na zdobycie wymarzonego zawodu. Część badanych ma już skonkretyzowane marzenia, wie kim chciałoby zostać w przyszłości, większość wskazuje na zawody wymagające wyższego wykształcenia, np. prawnik, informatyk. Prawie wszyscy wymieniają po kilka zawodów, które chcieliby wykonywać w przyszłości.
W wypowiedziach rodziców daje się zauważyć, że chcieliby dla swoich pociech jak najlepszej przyszłości, niekoniecznie musi to być zdobycie wyższego wykształcenia. Przejawiają się wypowiedzi, które sugerują, iż największym marzeniem dla niektórych dorosłych jest zdobycie przez ich dzieci pracy, która pozwoliłaby na dostatnie życie. Wynika to być może z dużego bezrobocia i zagrożenia bezrobociem, tych którzy jeszcze pracują.
Z analizy ankiet przeprowadzonych wśród dzieci i ich rodziców wynika, że nastolatki nie są zbyt obciążeni pracami i obowiązkami domowymi (tylko 6 % uczniów skarżyło się na konieczność pomagania rodzicom w domu). Mają mało czasu na rozwijanie swoich zainteresowań i zamiłowań, gdyż są zbyt obciążeni nauką i koniecznością odrabiania, w ich mniemaniu, zbyt wielu zadań domowych.
Z wypowiedzi ankietowanych uczniów, rodziców i nauczycieli wynika, że widzą oni w rozwijaniu zainteresowań i pogłębianiu zamiłowań dużą rolę szkoły. Oczekuje się od tej placówki organizowania zajęć dodatkowych, pozalekcyjnych w taki sposób, aby obciążało to w jak najmniejszym stopniu budżet rodziny. Poza tym szkoła znajduje się w pobliżu zamieszkania dzieci, znika więc problem dojeżdżania lub dowożenia zainteresowanych na zajęcia poza miejsce zamieszkania.
Wydaje się, że rodzice (poza nielicznymi przypadkami) całą odpowiedzialność za rozwijanie zainteresowań i zamiłowań dzieci chcą odsunąć od siebie jak najdalej tłumacząc się brakiem wolnego czasu, przemęczeniem, brakiem środków finansowych, niedoskonałością systemu oświaty.
ANEKSY
Aneks nr 1
ANKIETA
skierowana do uczniów klas szóstych szkoły podstawowej
Ankieta jest dobrowolna i anonimowa.
Celem niniejszej ankiety jest rozpoznanie Twoich zainteresowań, zamiłowań i aspiracji oraz poznanie czynników, które pomagają lub ograniczają rozwijanie Twoich zainteresowań i zamiłowań. Wyniki ankiety, po opracowaniu, zostaną wykorzystane w pracy naukowej.
Płeć:
dziewczyna
chłopak
Zaznacz znakiem X, jakie są Twoje zainteresowania i zamiłowania:
sport, turystyka
muzyka
film
literatura
komputer
kolekcjonerstwo (jakie?) ....................................................................
inne (napisz jakie?) .............................................................................
Czy masz możliwość rozwijania swoich zainteresowań i pogłębiania zamiłowań? (zaznacz znakiem X).
tak
nie
W jaki sposób rozwijasz swoje zainteresowania i zamiłowania?
korzystam z fachowej literatury
uczęszczam na zajęcia pozalekcyjne (jakie?) ..................................
uczęszczam na zajęcia w domu kultury (jakie?) ..............................
należę do klubu, organizacji młodzieżowej (jakiej?) ......................
inne (jakie?) ....................................................................................
Kto pomaga Ci w rozwijaniu Twoich zainteresowań i zamiłowań?
szkoła
rodzice
koledzy
nikt
inne osoby (jakie?) .............................................................................
W jaki sposób Twoi rodzice oraz inne osoby (jakie?) pomagają Ci w rozwijaniu Twoich zainteresowań i pogłębianiu zamiłowań? (opisz).................................................................................................
.............................................................................................................
.............................................................................................................
.............................................................................................................
Co, Twoim zdaniem, przeszkadza Ci lub ogranicza w rozwijaniu zainteresowań i zamiłowań? (opisz)...................................................
.............................................................................................................
.............................................................................................................
Napisz, czego potrzebujesz (lub czyjej pomocy), aby pełniej realizować swoje zainteresowania i pogłębiać zamiłowania?......................................................................................
.............................................................................................................
.............................................................................................................
Kim chciałbyś zostać w przyszłości?
prawnikiem
nauczycielem
pracownikiem naukowym
pracownikiem handlu
kierowcą
muzykiem
informatykiem
inne (jakie?).........................................................................................
Jak zamierzasz wykorzystać swoje aktualne zainteresowania i zamiłowania (hobby) w przyszłości? (opisz)....................................
.............................................................................................................
.............................................................................................................
Jak Twoją przyszłość wyobrażają sobie Twoi rodzice? (opisz).........
.............................................................................................................
.............................................................................................................
Dziękuję za wypełnienie ankiety
Aneks Nr 2
ANKIETA
skierowana do rodziców uczniów klas szóstych szkoły podstawowej
Ankieta jest dobrowolna i anonimowa.
Celem niniejszej ankiety jest rozpoznanie zainteresowań, zamiłowań i aspiracji Państwa dziecka oraz poznanie czynników, które pomagają lub ograniczają rozwijanie jego zainteresowań i zamiłowań. Wyniki ankiety, po opracowaniu, zostaną wykorzystane w pracy naukowej.
Proszę zaznaczyć znakiem X, jakie są zainteresowania i zamiłowania Pana(i) dziecka:
sport, turystyka
muzyka
film
literatura
komputer
kolekcjonerstwo (jakie?) ....................................................................
inne (jakie?) .............................................................................
Czy Pani(a) dziecko ma możliwość rozwijania swoich zainteresowań i zamiłowań?
tak
nie
W jaki sposób Pan(i) pomaga dziecku w rozwijaniu jego zainteresowań i pogłębianiu zamiłowań? (proszę opisać) ................................................
........................................................................................................................................................................................................................................
Jakie czynniki z Pani(a) strony ograniczają możliwość pomocy dziecku w rozwijaniu zainteresowań i zamiłowań (proszę opisać). .......................
............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
W jaki sposób Pan(i) dziecko rozwija swoje zainteresowania i zamiłowania?
korzysta z fachowej literatury
uczęszcza na zajęcia pozalekcyjne (jakie?) ..................................
uczęszcza na zajęcia w domu kultury (jakie?) ..............................
należy do klubu, organizacji młodzieżowej (jakiej?) ......................
inne (jakie?) ....................................................................................
Co, zdaniem Pani(a), może pomóc dziecku w realizacji jego zainteresowań i zamiłowań (proszę opisać) ..............................................
........................................................................................................................................................................................................................................
Jakie ma Pan(i) plany i zamierzenia odnośnie dalszego kierunku kształcenia swojego dziecka? ....................................................................
........................................................................................................................................................................................................................................
Kim chciałoby Pani(a) dziecko zostać w przyszłości? (proszę opisać) .....
........................................................................................................................................................................................................................................
Co uważa Pan(i) za wyznacznik sukcesu osiągniętego przez Państwa dziecko? (proszę opisać).............................................................................
........................................................................................................................................................................................................................................
Dziękuję za wypełnienie ankiety
Aneks Nr 3
KWESTIONARIUSZ WYWIADU
przeprowadzonego z wychowawcami uczniów klas szóstych szkoły podstawowej
Celem wywiadu jest rozpoznanie zainteresowań, zamiłowań i aspiracji Państwa wychowanków oraz poznanie czynników, które pomagają lub ograniczają rozwijanie ich zainteresowań i zamiłowań. Wyniki wywiadu, po opracowaniu, zostaną wykorzystane w pracy naukowej.
Czy Pani(a) wychowankowie mają możliwość rozwijania swoich zainteresowań i pogłębiania zamiłowań?
tak nie
Jakie formy zajęć pozalekcyjnych wybierają uczniowie z Pani(a) klasy najczęściej?(proszę zaznaczyć znakiem X):
sport, turystyka
muzyka
film
literatura
komputer
kolekcjonerstwo (jakie?) ....................................................................
inne ( jakie?) .............................................................................
W jaki sposób nauczyciele pomagają dzieciom w rozwijaniu zainteresowań i zamiłowań? (proszę opisać) ............................................
........................................................................................................................................................................................................................................
Jakie czynniki, zdaniem Pani(a) ograniczają możliwość pomocy dziecku w rozwijaniu zainteresowań i zamiłowań (proszę opisać). ......................
............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
Co zdaniem Pani(a) może pomóc wychowankowi (uczniowi) z Pani(a) klasy w realizacji jego zainteresowań i pogłębianiu zamiłowań? ....................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................................................................
Jakie plany mają Pani(a) wychowankowie odnośnie dalszego kierunku kształcenia?.................................................................................................
........................................................................................................................................................................................................................................
W jaki sposób Pani(a) wychowankowie dążą do zaspokojenia swoich aspiracji? ....................................................................................................
........................................................................................................................................................................................................................................
Dziękuję za wypełnienie ankiety
SPIS TABEL
1. |
Struktura zainteresowań i zamiłowań uczniów Szkoły Podstawowej Nr 148 w Warszawie ............................................... |
s. 28 |
2. |
Zainteresowania i zamiłowania uczniów kl. VI SP Nr 148 w Warszawie w opinii rodziców ..................................................... |
s.32 |
3. |
Zainteresowania i zamiłowania uczniów według wychowawców. |
s.33 |
4. |
Zainteresowania uczniów według nich samych, według ich rodziców oraz według wychowawców .......................................... |
s.34 |
5. |
Możliwość rozwijania zainteresowań i zamiłowań uczniów.......... |
s.36 |
6. |
Sposoby rozwijania przez uczniów swoich zainteresowań i zamiłowań ........................................................................ ............ |
s.39 |
7. |
Wybierany przez uczniów wymarzony zawód................................ |
s.48 |
SPIS WYKRESÓW
1. |
Zainteresowania i zamiłowania uczniów kl. VI SP Nr 148 w Warszawie według płci.............................................................. |
s.30 |
2. |
Zainteresowania zamiłowania uczniów według nich samych, według ich rodziców oraz według wychowawców ...................... |
s.35 |
3. |
Wybierany przez uczniów zawód (według płci)........................... |
s.49 |
BIBLIOGRAFIA
1. |
Ciczkowski W.: Prace promocyjne z pedagogiki. Olsztyn 2000. |
2. |
Dąbrowski Z. : Czas wolny dzieci i młodzieży. Warszawa 1966. PZWS. |
3. |
Dutkiewicz W. : Praca magisterska - przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki. Kielce 1996. |
4. |
Gurycka A.: Zainteresowania dzieci i młodzieży i ich kształcenie i rozwój. Warszawa 1978. PWN. |
5. |
Janiec S., Korczak L., Pawłowski J.: Aktywność i zainteresowania uczniów szkół podstawowych. Warszawa 1992. Wydawnictwo Instytutu Badań Edukacyjnych. |
6. |
Łobocki M.: Metody badań pedagogicznych. Warszawa 1994. |
7. |
Muszyński H. : Wstęp do metodologii pedagogiki. Warszawa 1971. |
8. |
Okoń W.: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1984. |
9. |
Pilch T.: Metody badań pedagogicznych. Warszawa 1984. |
10. |
Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 1998. Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”. |
11. |
Przecławska A., Rowicki L.: Nastolatki i kultura w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Warszawa 2000. Wydawnictwo Akademickie „Żak”. |
12. |
Przecławski K. (red.): Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce. Warszawa 1978. WSiP. |
13. |
Przetacznikowa M.: Rozwój i wychowanie dzieci i młodzieży w średnim wieku szkolnym. Warszawa 1971, NK. |
14. |
Super D.: Psychologia zainteresowań. Warszawa 1972. PWN. |
15. |
Słownik Języka Polskiego. Warszawa. PWN. |
16. |
Zaczyński W.: Praca badawcza nauczyciela. Warszawa 1995. |
17. |
Żebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN. Warszawa 1976.
|
A Gurycka. Zainteresowania dzieci i młodzieży i ich kształcenie i rozwój. PWN, Warszawa 1978. s.20
Tamże, s. 21
S. Janiec, L. Korczak, J. Pawłowski. Aktywność i zainteresowania uczniów szkół podstawowych. Warszawa 1992, s. 42
D. Super. Psychologia zainteresowań. PWN, Warszawa 1972. s. 26-44.
Słownik Języka Polskiego. PWN, Warszawa. s.926
Tamże, s. 156
M. Żebrowska (red.). Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN. Warszawa 1976.
M. Przetacznikowa (red.). Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1976. s. 716 - 719.
M. Przetacznikowa. Rozwój i wychowanie dzieci i młodzieży w średnim wieku szkolnym. NK, Warszawa 1971 s. 257.
W. Dutkiewicz. Praca magisterska - przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki. Kielce 1996,
s. 30.
Tamże, s. 30.
W. Okoń. Słownik pedagogiczny. Warszawa 1984, s. 242.
M. Łobocki. Metody badań pedagogicznych. PWN, Warszawa 1978. s. 56
T. Pilch. Zasady badań pedagogicznych. Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”, Warszawa 1998, s. 25
M. Łobocki. Metody badań pedagogicznych. Warszawa 1994, s. 112.
W. Okoń. Słownik pedagogiczny. Warszawa 1992, s. 167
T. Pilch. Metody badań pedagogicznych. Warszawa 1984, s. 45
T. Pilch. Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 1998, s. 51
W. Ciczkowski. Prace promocyjne z pedagogiki. Olsztyn 2000, s. 124
T. Pilch. Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 1998, s. 86
Tamże, s. 82
M. Łobocki. Metody badań pedagogicznych. Warszawa 1994, s. 130
T. Pilch. Zasady badań..., s.88
W. Ciczkowski. Prace promocyjne z pedagogiki. Olsztyn 2000, s. 125
70
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
kurs html rozdział II
mikroekonomia rozdział II (3 str), Ekonomia
Rozdziały I II
Rozdział II[1]
konstytucyjne ksiazka2005 rozdzial II[1], Prawo konstytucyjne
Rozdział II
Rozdzial II Nessie
opr umk 041029b, Rozdział II
Rozdzial II Brytyjska szkola analityczna. Zaoczni.
Rozdział II Rzymskie?finicje prawa, systematyzacje prawa i pojęcia prawne
ROZDZIAŁ II
Łobocki Rozdział II
ćw. 3 M. Mlicki - rozdział II, Politologia, III rok, II sem, Socjotechnika
Rozdział II, cz 1
In Your Dreams, Rozdział II Niemiłosiernie?łszując
Artykuły, 18. WYCHOWAWCZA WARTOŚĆ OFIARY W NAUCZANIU, Doktorat RozdziaĆ II [doktorat]
04. Rozdzial 2, Rozdzial II
więcej podobnych podstron