319.Omów inspiracje myślą Nietschego w polskiej literaturze modernistycznej

Nietsche głosił kult indywidualizmu oraz hasło przewartościowania wszystkich wartości, krytykę kultury europejskiej, a nade wszystko krytykę chrześcijaństwa. Według Nietschego istotną wartość stanowi żądza życia i panowania. Twierdził, że istnieją w społeczeństwie jednostki o szczególnych talentach i wyróżnia na tej podstawie rasę panów. Krytykę kultury przejmował od niego m.in. Stanisław Przybyszewski, pochwałę aktywności cenił Wacław Berent, zaś kult czynu odnajdujemy w pisarstwie Stanisława Wyspiańskiego i nade wszystko u Leopolda Staffa.

Sonet „Kowal” tegoż autora to utwór programowy. Przedstawił tu ludzką naturę jako głębię. Człowiek jest nieukształtowany. Staje przed wyborem między słabością a siłą, stanowi dla siebie wyzwanie moralne, bo słabość wg autora jest złem. Podstawową cechą człowieka jest wola, w woli wyraża się wolność. Jest więc człowiek zdolny do autokreacji. To czyni go odpowiedzialnym za własne życie. Odwołując się poniekąd do filozofii Fryderyka Niczego afirmuje poeta pracę jednostki nad samym sobą. Moderniści poszukiwali źródeł zła w rzeczywistości zewnętrznej. Obwiniali o nie Boga, filistrów. Staff pozostaje wierny kulturze europejskiej. Człowiek dla Staffa to byt niezależny, dobro i zło mieszkają w ludzkiej duszy.

Dekadencji przeciwstawia poeta aktywizm i heroizm. Mają się tu wyrażać w bezkompromisowym stosunku do własnej natury. Wybrał poeta gatunek literacki narzucający rygor, sprzeciwiający się rozlewności. Wyraźnie nawiązał do symbolistów. „Kruszce drogocenne” to możliwości tkwiące w człowieku.

Dwudzielność kompozycji jest wyrazem antynomii moralnej, antynomii natury. W części I wiersza dominuje opis, tryb orzekający, a w drugiej jest przewaga trybu rozkazującego. Parafraza rycerskiego wezwania „giń lub zwyciężaj” kojarzy utwór Staffa z rycerską pobudką.

Polemizując z dekadenckimi nastrojami epoki skorzystał Staff z inspiracji niczeańskich. Sposób traktowania filozofii Nietschego w jego poezji jest oryginalny. Pozostał w niej m.in. kult mocy, ale pojmowany w osobliwy sposób. Można zaryzykować stwierdzenie, że Leopold Staff myśl niczeańską chrystianizuje.

Występuje to zjawisko w sonetach „Mocarz” i „Nadmiar” z tomu „Sny o potędze”. Pierwszy z nich mówi o dekadentach. Przeciwstawia im poeta mocarza. Prawdziwy mocarz to ten, kto potrafi ofiarować innym swoje serce. Wielkość człowieka nie wyraża się w panowaniu nad innymi, ale w zdolności kochania innych. II wiersz mówi, że siła duchowa człowieka polega na zdolności panowania nad swoimi namiętnościami, nad sobą.

320.Omów inspiracje myślą Schopenhauera w polskiej literaturze modernistycznej

W twórczości młodopolskiej wpływ filozofii Szopenhauera daje się dostrzec w takich cechach jak pesymizm, intuicjonizm, afirmacja sztuki, irracjonalizm. Typowy motyw to także ból i cierpienie. Motywy schopenhauerowskie w literaturze to np. inwokacje do śmierci, hymny do nirwany, literackie apoteozy samobójstwa, opisy udręczeń psychicznych na tle seksualnym. W zakresie światopoglądu przejmowali moderniści pesymizm deterministyczny, pogląd, iż byt człowieka jest całkowicie uzależniony od czynników zewnętrznych nie zależnych.

Przejawy tych inspiracji znajdziemy gł. u Kazimierza Przerwy-Tetmajera, np. w wierszu „Nie wierzę w nic”. Pierwszy fragment tekstu jest wyznaniem postawy moralnej zwanej nihilizmem. Podmiot liryczny gardzi wszelkimi wartościami, ideami, normami. W swoim nihilizmie posuwa się tak daleko, iż neguje sens jakiegokolwiek działania. Poeta znów powraca do kwestii determinizmu, przywołuje tę wartość, która dla dekadentów była bardzo istotna -„nirwana”. Pojęcie to wzięto z filozofii wschodu za pośrednictwem Szopenhauera. W religii Wschodu oznacza wysoki stopień rozwoju ducha, który uwalnia człowieka od cierpienia, poprzez uwolnienie go od kolejnych wcieleń. Ten stan osiąga się poprzez ascezę, kontemplację, medytację. U Tetmajera pojęcie „nirwany” to tyle co nieistnienie, niebyt, nicość.

"Hymn do Nirwany"

Epifora zastosowana w utworze upodabnia wypowiedź do chrześcijańskiej modlitwy zwanej litanią. Forma, którą autor się posługuje jest w znacznej mierze nośnikiem treści wiersza, który ma by wyrazem buntu metafizycznego. Ma cechy prowokacyjne, bluźniercze. Nawiązanie do formy modlitewnej dostrzegamy też w I i ostatnim wersie. Występują nawiązania do Psalmu 130, który jest wyrazem ufności i oddania Bogu w skrajnych warunkach. Odwołuje się też poeta do Modlitwy Pańskiej „Ojcze nasz”. Ten wers jest prowokacyjny w sensie religijnym. Poeta modli się do nicości, modli się o jej królowanie.

Ta modlitwa może być wyrazem zagubienia, rozpaczy, bólu i ogromnej egzystencjalnej samotności.

"Evviva l`arte!" - „niech żyje sztuka”

Poeta paralelnie powtarza motyw tytułowy, dokonuje swoistej absolutyzacji sztuki. Jest ona dlań wartością najwyższą, dla której warto złożyć największe ofiary - ofiarę osobistego cierpienia, ubóstwa, doświadczenia pogardy. Wprowadza poeta charakterystyczną dla lit. młodopolskiej opozycję poeta a filister. Filister to mieszczanin nie rozumiejący doniosłości, piękności sztuki. Artysta wyraża pogardę wobec świata mieszczańskiego, świata materialnej konsumpcji. Temu światu ludzi sytych, bogatych, a ograniczonych umysłowo, przeciwstawia ludzi ubogich oraz świat artystów, którzy też są ubodzy.

Poeta wyraża dumę z położenia artysty, artystę porównuje do orła. Wierzy poeta, że za doczesną prawość nie spotka go szczęście w niebie, ale nieśmiertelna sława, którą mu da sztuka. Odnajdujemy też refleksję, czym jest w oczach poety ludzkie życie. Jego wartość ulega marginalizacji, mówi podmiot: „wszystko nic nie warte”.

„Ludzie miotają się, dręczą i cierpią”

Wiersz jest wyrazem zaakceptowania światopoglądu epoki, determinizmu pesymistycznego. Jest to jedno ze źródeł postaw dekadenckich.

„Koniec wieku XIX” Wiersz składa się ze strof czterowersowych, które zbudowane są z dystychów. Każdy z dwuwierszy rozpoczyna się pytaniem retorycznym. Takie pytanie określa się jako eliptyczne. Elipsa w literaturze to tyle co wyrzutnia, pominięcie kilku elementów składniowych zdania. Część II dwuwiersza to próba odpowiedzi na pytania postawione w pierwszej. Zawsze jest to odpowiedź nieudana, wyrażająca fundamentalne wątpliwości filozoficzne podmiotu mówiącego. Zauważamy, że autor stosuje w wierszu liczne pytajniki. Ta wielość zdań pytających jest językowym i graficznym wyrazem zagubienia człowieka. Występują rymy żeńskie, układ rymów jest okalający, budowa wersów jest regularna i kunsztowna.

Poszczególne pytania dotyczą stosunku podmiotu do obecności w świecie zła. Rozważa podmiot w sposób symboliczno - aluzyjny różne postawy, które człowiek może przyjąć wobec zła: ironię, wzgardę, modlitwę. „Oko w trójkąt wpisane” jest symbolem Opatrzności. Zauważa poeta, iż niewielu jest ludzi wierzących w istnienie Boga. Następnie pojawia się symbol kluczowy w wierszu. Człowiek nie może walczyć z losem bo jest niczym mrówka wobec pociągu. Poeta przyjmuje następnie postawę agnostyka, kogoś kto wierzy, że rzeczywistość transcendentalna jest niepoznawalna. Pyta też o byt przyszły.

Znajdziemy też w wierszu pytanie, czy tragizmowi istnienia można przeciwstawić użycie. Tetmajer podkreśla, że w istocie postawa hedonistyczna nie niesie ze sobą ukojenia egzystencjalnego. Niesie natomiast następne pożądanie. Wyraźnie nawiązuje w wierszu do filozofii Szopenhauera. Utwór kończy refleksja, że człowiek końca XIX wieku nie ma wartości, które mógłby przeciwstawić tragizmowi istnienia.

321. Natura - jej funkcje i sposób przedstawiania w wybranych dziełach pozytywistycznych i młodopolskich.

Natura zajmuje ważne miejsce w utworach pozytywistycznych i młodopolskich. Pisarze nie ograniczali jej funkcji jedynie do tła wydarzeń. W powieści „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej przyroda to nie tylko przedmiot drobiazgowych opisów, to również okazja do ujawnienia uczuciowego stosunku do rodzinnego kraju. Przyroda jest czynnikiem łączącym ludzi; jest także źródłem doznań estetycznych.

W powieści Niemen odgrywa niezwykle ważną rolę. Najważniejsze wydarzenia w życiu Bohatyrowiczów miały miejsce nad tą rzeką: tam osiedlili się Jan i Cecylia, tam znajdowała się mogiła, nad Niemnem również żegnali się z rodzinami powstańcy, wreszcie tam oświadczył się Justynie Jan.

Kreacja natury to nie tylko opisy przyrody lecz także przedstawienie pracy na roli. Jest to najważniejsze zajęcie bohaterów, które oni szanują, kochają i wykonują z poczuciem odpowiedzialności, bo od tego zależy ich los (do żniw ubierają się jak w święto, pracując śpiewają, jest to także forma kontaktu z ludźmi).

Dla autorki pejzaż nadniemeński pojawia się zwykle jako świat oglądany i przeżywany przez postaci, a więc - zhumanizowany. A jednocześnie opisy są zdecydowanie realistyczne, apelują do odtwórczej wyobraźni czytelnika, odtwarzając kształty, barwy i dźwięki.

W powieści Stanisława Reymonta „Chłopi” także pojawia się wiele opisów przyrody. Jest ona jednak widziana oczyma narratora, stojącego poza światem przedstawionym powieści. W odróżnieniu od utworu Orzeszkowej chłopi, oprócz Jagny, nie są wrażliwi na piękno natury.

Chłopskie losy są przedstawione na tle czterech pór roku, co wskazuje na ścisły związek ludzi z prawami przyrody, cyklem biologicznym, porządkiem siania i zbierania plonów. Porządek ten nie jest uświęcony, wynika z naturalnych wymogów natury, od których człowiek jest zależny. Człowiek podlega także innemu prawu natury - popędowi płciowemu. Ludzie rodzą się, pracują, zakładają rodzinę, wychowują dzieci i umierają. Autor traktuje ten porządek jako coś naturalnego, jako obowiązek, który trzeba spełnić.

Natura była także tematem utworów lirycznych. Dla poetów młodopolskich miejscem, z którego czerpali natchnienie były Tatry. Za przykład mogą służyć utwory K. Przerwy Tetmajera. Akcja wiersza : „Melodia mgieł nocnych” rozgrywa się w scenerii górskiej, w nocnym mroku oświetlonym jedynie blaskiem księżyca. Poeta, aby opisać przeżycia, jakie wywołało w nim obcowanie z tatrzańską przyrodą, sięga do nowych technik poetyckich, do nowych środków stylistycznego i artystycznego wyrazu, przede wszystkim do impresjonizmu. Impresjonizm w poezji polega na dążeniu do uchwycenia nastroju chwili, do podporządkowania świata przedstawionego podmiotowi lirycznemu i jego subiektywnym odczuciom. Tematem wiersza są mgły tańczące przy świetle księżyca. Mgła tatrzańska nie jest statyczna - zmienia się. Wiersz ma więc charakter dynamiczny, żywiołem opisu jest dzianie się. Przestrzeń wiersza to: ruch, barwa i zapach.

Natura może także być pretekstem do zadumy i refleksji. W wierszu „Widok ze Świnicy do doliny Wierchcichej” podmiot liryczny spogląda ze Świnicy w przepaść. Początkowo jest on zachwycony pięknem tatrzańskiego krajobrazu, lecz ogarnia go niewytłumaczalny niepokój - tęsknica. Może ona mieć dwojaki charakter: 1) tęsknota za pięknem i potęgą natury; 2) tęsknota za śmiercią.

<Dla ambitnych polecam „Limbę” i „Ulewę” Asnyka>

322. Ludowe inspiracje romantyków i modernistów.

Już sentymentaliści końca XVII wieku postrzegali w prostym ludzie wiejskim społeczność nie skażoną przez cywilizację. Ich poglądy głosiły, iż człowiek z ludu ma duszę zdolną odkrywać tajemnice istnienia, przeżywać irracjonalny charakter świata. Człowiek z ludu jest wrażliwy, o dużej wyobraźni, potrafi spontanicznie oceniać podstawowe normy etyczne, te normy, które w sposób immanentny należą do historii i przyrody. Poeta romantyczny pragnie zachować w dziełach te cechy ducha, które posiada człowiek z ludu. Jest to człowiek, który jest uosobieniem doskonałej duszy romantycznej. Stąd liczne odwołania do kultury, duchowości, systemu etycznego (jasny podział na to co dobre i na to co złe) chłopów pojawiały się u romantyków niezwykle często. Np. u Mickiewicza: w balladach, „Dziadach cz. II”, u sentymentalisty Franciszka Karpińskiego w wierszu „Laura i Filon”.

Z powrotem do tej romantycznej tradycji mamy do czynienia właśnie w czasach Młodej Polski. Dekadenci przełomu wieków wobec niemożności osiągnięcia pełnego nihilizmu poszukiwali nowych wartości. Odnaleźli je między innymi w ludowej duchowości. Dekadentów interesował przede wszystkim folklor Podhala. Tu doszukiwali się mitu tężyzny fizycznej, siły, tu odkrywali prostotę życia człowieka z ludu, który mimo poczucia cierpienia wolny jest od tragizmu istnienia. Fascynował cyganerię artystyczną pejzaż gór, które stały się dla nich symbolem potęgi, mocy i siły, czasem nawet przejawem teofanii. Atmosfera ta wywołała zjawisko tzw. chłopomanii: wielu intelektualistów poszukiwało małżonek wśród chłopek (np. Włodzimierz Tetmajer - wiódł życie chłopsko-szlacheckie, został działaczem politycznym na rzecz chłopstwa; Lucjan Rydel; o związkach i kontaktach inteligencji z chłopstwem dowiadujemy się np. z „Wesela” Wyspiańskiego, dramatu powstałego pod wpływem wrażeń pisarza ze ślubu w podkrakowskich Bronowicach). Wielu twórców przeprowadzało się na Podhale: Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer mieszkali w Zakopanem. Poeci przedstawiali często pejzaż tatrzański oraz opisywali życie chłopskie.

"O Panu Jezusie i zbójnikach" (fragment prozy ze zbioru opowiadań „Na Skalnym Podhalu” KP-T)

Treść: podróżujący ze św. Piotrem Pawłem Zbawiciel spotyka na góralskim szlaku gromadę trzech zbójów. Idąc z nimi zauważa ich dobre uczynki: nakarmienie głodnego, przyodzianie zziębniętego dziecka, uratowanie kobiety z płonącego domu. Gdy podróżni dotarli do miasteczka poznano wśród nich złodziei, podpalaczy i morderców. Schwytanych zaprowadzono przed sąd, który wydał wyroki śmierci na trzech zbójców. Wtedy powtórzyła się biblijna przypowieść o kamienowaniu jawnogrzesznicy. Jezus pisał palcem po ziemi, a potem przypomniał sędziom ich własne grzechy (przepędzenie potrzebującego, pobicie dziecka, wygnanie matki). Błagających o litość zbójców Chrystus zamienił w jabłonie, sam zniknął wraz z Piotrem Pawłem. Świadkowie tych wydarzeń zburzyli sąd, pod jabłoniami postawili krzyż, sędziów zaś przepędzili. Stylizacja językowa przejawia się w artystycznie opracowanym zapisie mowy góralskiej, jej odwzorowaniu za pomocą polskiego alfabetu. Jest to tzw. stylizacja gwarowa. Tetmajer interesował się kulturą ludową, w tym utworze przedstawił wartości tejże kultury. Osobowość i moralność górali została ukazana w ich poszanowaniu tradycji, kultury i w wierze. Zbiór opowiadań „Na Skalnym Podhalu” apoteozuje znaną legendarną postać góralską jaką był Janosik. Dekadencki sposób postrzegania religijności ludowej, ich zainteresowanie kulturą ludową było wyrazem poszukiwania źródeł cielesnej tęsknoty. W kulturze ludowej intelektualiści odnajdywali źródła prostej a zarazem żarliwej religijności.

Inna była motywacja do podejmowania tematyki chłopskiej u Jana Kasprowicza. Poeta ten utrwalał w swej wczesnej twórczości zjawiska wiejskie znane mu z własnych doświadczeń życiowych. Opisywał codzienną egzystencję wsi i jej mieszkańców, ich nieustanną walkę o przetrwanie w świecie, w którym biedota zna tylko trud pracy i stałą troskę o zaspokojenie elementarnych potrzeb życiowych, takich jak dach nad głową, miska strawy i odzienie chroniące przed chłodem. W rzeczywistości, w której żyją chłopscy bohaterowie wierszy Kasprowicza, próba zdobycia czegokolwiek, co wykracza poza te elementarne potrzeby, wymaga niezwykłych wyrzeczeń, a każde niepomyślne zdarzenie czy sytuacja (choroba, starość, nieurodzaj, susza, powódź) może się stać dla tej kruchej egzystencji katastrofą życiową. Wierszy o takiej tematyce, określanych mianem poezji chłopskiej lub społecznej, napisał Kasprowicz wiele w początkowym okresie twórczości, wpisując się tym samym w krąg twórców pozytywistycznej liryki zaangażowanej. Utwory tego rodzaju gromadził w cyklach zatytułowanych „Obrazki natury”, „Obrazy i obrazki chłopskie”, „Z chałupy” (1889). W tym ostatnim cyklu znalazły się między innymi następujące sonety: „I” - zawiera opis nędznej, ale spokojnej wsi, która stanowi dla podmiotu lirycznego źródło bogatych wspomnień, inspiracji, pochodzącej z prostoty i szarości chłopskich chat; „XV” - tu poeta ukazuje losy ubogiej wdowy, wieśniaczki, która najpierw traci rolę, potem męża, swoje córki, które musi oddać „w służbę”, w końcu sama opuszcza dom i pracuje najemnie póki starcza jej sił; gdy nadchodzi starość pozostaje jej już tylko żebranie; ginie zamarzając gdzieś na polu; „XXXIX” - w tym sonecie autor przedstawia historię wiejskiego chłopca, który pomimo ciężkich warunków chłopskiej biedy starał się zdobywać wiedzę by dzięki niej wydobyć się z nędzy; dorastał wśród ludzi wyśmiewających jego zapał do nauki; w końcu wyruszył do stolicy, gdzie zmarł na suchoty.

Rozległej analizy chłopskiego życia dokonał urodzony we wsi Kobiele Wielkie polski noblista Władysław Stanisław Reymont (1867-1925), autor między innymi powieści o znaczącym tytule „Chłopi” (patrz 361-368). W epopei tej przedstawił życie tytułowych bohaterów w kontekście cyklu prac polowych oraz porządku obyczajowo - obrzędowo - liturgicznego. Z niezwykłą dokładnością ukazał złożony system relacji panujących w typowej społeczności chłopskiej.

Problemu chłopstwa dotyka również twórczość Żeromskiego (patrz 370). W „Ludziach bezdomnych” ukazane zostały ciężkie warunki życia ludzi zamieszkujących okolice zakładu w Cisach.

323. Fascynacja ludowością i krytyka chłopomanii w literaturze modernistycznej.

Pierwsza część tematu omówiona została w punkcie 322. Krytykę chłopomanii odnajdujemy w „Weselu” (patrz 332).

324. Motyw Tatr i Podhala w literaturze lat 1880-1918.

Znudzonych nieautentycznym nihilizmem dekadentów zainteresował folklor Podhala. Tu doszukiwali się mitu tężyzny fizycznej, siły, tu odkrywali prostotę życia człowieka z ludu, który mimo poczucia cierpienia wolny jest od tragizmu istnienia. Fascynował cyganerię artystyczną pejzaż gór, które stały się dla nich symbolem potęgi, mocy i siły, czasem nawet przejawem teofanii. Wielu twórców przeprowadzało się na Podhale: Jan Kasprowicz, Stanisław Witkiewicz (ojciec; autor cykli opowiadań i reportaży tatrzańskich „Na przełęczy” i „Z Tatr”), Stanisław Lack, Jerzy Żuławski, Mieczysław Karłowicz mieszkali w Zakopanem. Wielkie walory klimatyczne i lecznicze tych okolic odkrył Tytus Chałbiński.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer jest autorem zbioru opowiadań pt. „Na Skalnym Podhalu”, cieszącego się popularnością w pierwszej dekadzie XX wieku. Jest to cykl gawęd, przypowieści, legend i anegdot góralskich, opracowanych w artystycznej stylizacji gwarowej. Opowiadania obrazują charakterystyczny poufały stosunek górali do religii i świętości, wprowadzają czytelników w świat tatrzańskich zbójników, legendarnych „panów gór” (np. „O Panu Jezusie i zbójnikach” patrz 322).

Tetmajer jest również twórcą impresyjnych wierszy opisujących piękno górskiego krajobrazu. „Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej” - podmiot liryczny (turysta) spogląda ze Świnicy na stronę południową; widzi tam przepaść, którą jest wyraźnie zafascynowany; doznaje odczucia „tęsknicy” (popularny termin młodopolski wyrażający tęsknotę); może to być więc tęsknota za potęgą i pięknem sił spetryfikowanych w świecie natury, w łańcuchach Tatr lub też tęsknota za śmiercią (możliwość skoku w przepaść). Równie piękny wiersz to „Melodia mgieł nocnych” (patrz też 352); jest on wyrazem fascynacji Tetmajera urokiem tatrzańskiego krajobrazu, dowodem ogromnej wrażliwości twórcy na piękno; poeta przedstawił górski pejzaż pogrążony w nocnym mroku, złagodzonym jedynie przez światło księżyca; utwór pokazuje nam również zmienność świata, jego dynamikę; tatrzańska mgła nie jest statyczna, tworzy fantastyczne kształty; mgły uczynił więc autor podmiotem lirycznym wiersza; opowiadają one o tym co czynią, o swoich igraszkach ze stworzeniami, które potrafią fruwać.

Piękno tatrzańskich widoków inspirowało również Jana Kasprowicza. Napisał on wiersz pt. „Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach” (patrz też 356). W warstwie opisowej tego utworu odnajdujemy wspaniałą kreację skalistego górskiego krajobrazu przepojonego senną szarością świtu (sonet I), ożywionego światłem, kolorem, ruchem i gwarem (sonet II), zapełnionego przez stada kozic i świstaki (sonet III), wreszcie z przyrodą kładącą się do snu w blasku seledynowego nieba (sonet IV).

326. Motyw tańca i funkcje tego motywu w twórczości młodopolan.

Utworem młodopolskim, w którym taniec odgrywa najistotniejsza rolę jest "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego. Ostatnia scena dramatu to właśnie taniec. Taniec o bardzo głębokiej wymowie. Do muzyki granej przez Chochoła tańczy społeczeństwo polskie. Nie jest to taniec radosny. Symbolizuje on niemoc tkwiąca w narodzie polskim, nieudolność, marazm, obojętność na sprawy niepodległościowe. Taniec top uśpienie społeczeństwa polskiego w tak ważnej dla niepodległości narodu chwili. Kryje się tu oskarżenie i krytyka takiej postawy. W "Weselu" taniec pełni również inną funkcję. Jest to zwykła zabawa weselna. Goście tańczą, bawią się i radują. Taniec ukazany jest jako nieodzowny element wiejskiej zabawy. W tej samej funkcji występuje taniec w "Chłopach" Władysława St. Reymonta. Jest on elementem zabawy weselnej. Towarzyszy również pewnym obrzędom i obyczajom.

327. Maryna - Rachela - Panna Młoda: poezja i kobiecość.

Maryna Parneńska jest córką lekarza z krakowskiego szpitala św. Łazarza, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego. w "Weselu" prowadzi rozmowy przede wszystkim z Poetą. Z rozmów tych wynika, ze Maryna jest osoba inteligentną, posiadającą dar łatwego prowadzenia rozmowy. Wypowiedzi jej wskazują na dużą wiedzę ogólną. Niewątpliwie rozmowa z Poeta jest dla Maryny przyjemna. jest uważną słuchaczką, zapamiętuje wypowiedzi rozmówcy i w stosownej chwili ripostuje słowami swego interlokutora. Poezja w jej życiu odgrywa rolę niepoślednią. Język, którym się posługuje jest językiem lirycznym. Również jej wypowiedzi kryją w sobie pewną tajemniczość, zagadkowość. Ma Maryna poczucie swojej kobiecości. Przyjemność sprawiają jej kontakty z płcią przeciwną, lubi być adorowana. Radość sprawia jej także wspólna zabawa - taniec.

Rachela - Józefa (Pepa) Singer - jest córką bronowickiego karczmarza (Żyda). W utworze przedstawia się ona jako osoba oczytana, zainteresowana poezją, znająca języki obce. Na weselu prowadzi rozpoetyzowane dialogi z Poetą. Jej wypowiedzi mają często charakter metaforyczny, zaś język, którym się posługuje, przesycony jest liryzmem. Rachel pragnie bardziej być poetyczna niż jest w rzeczywistości. Pragnie poezji dla wszystkich: "Chcę poetyczności dla was i chce ją rozdmuchać". Swa kobiecością przykuwa uwagę Poety. Sprawiła na nim ogromne wrażenie. Ona sama mówi, że życzy sobie: "Miodu, rozkoszy, słodyczy miłości, roznamiętnienia i szczęścia".

Panna Młoda - Jadwiga Mikołajczykówna - z urodzenia jest chłopką. Natura nie obdarzyła jej hojnie inteligencją. Przejawia się to w jej wypowiedziach oraz w braku zrozumienia rozmów inteligencji. posługuje się językiem prostym, często nieodpowiednim dla kobiet: "..trza by stać i walić w morde". Język poezji jest dla niej zupełnie obcy. W odpowiedzi na liryczna wypowiedź Poety mówi: "Pon cosi trzy po trzy bają, może się inksi poznają, o co chodzi...". Do miłości ma dość bierny stosunek. Denerwują ją ciągłe rozmowy Pana Młodego o tym uczuciu. Nie podziela entuzjazmu swojego męża. zamiast rozmawiać woli tańczyć i bawić się.

328. Przedstaw Gospodarza / Dziennikarza / Poetę / Pana Młodego w rozmowach z "Wesela".

Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer- podczas wesela prowadzi wiele rozmów. rozmawia z Panem Młodym, Ojcem, poetą, Księdzem, Panną Młodą, Czepcem, Jaśkiem, a także Wernyhorą. W rozmowach jawi się jako postać dojrzała społecznie i politycznie. Jest jednocześnie znużony i zniechęcony do czynu. Nastroje te wzmaga nadmierna ilość alkoholu. W rozmowie z Poetą, gospodarz chwali chłopski ród. Ceni go za jego postawę, waleczność. Chłopów porównuje do króla Piasta. Ich siłę, godność religijną wyraża w słowach: "Chłop potęga jest i basta". Z Panem Młodym rozprawia o historii narodu i stosunkach między inteligencją a chłopstwem. Wspominają rzeź galicyjską. Zastanawiają się rozmówcy nad tym, czy sytuacja z 1846 może się powtórzyć. najważniejsza rozmowę gospodarz przeprowadza z Wernyhorą. Ten ostatni powierza Gospodarzowi misję zorganizowania powstania. Gospodarz wykazuje się dużą dojrzałością i patriotyzmem. z chęcią podejmuje się tej trudnej roli. Po odejściu Wernyhory pijany Gospodarz zleca zwołanie ludzi nieodpowiedzialnemu Jaśkowi.

Dziennikarz - Rudolf Starzewski - Jest galicyjskim konserwatystą związanym ze stańczykowskim dziennikiem "Czas". Na weselu rozmawia z Poetą, Czepcem i Radczynią, a także z Zosią. Swą najważniejszą rozmowę przeprowadza ze Stańczykiem. podczas tej rozmowy Dziennikarz oskarża własne pokolenie, które przez swą bierność nie przyczyniło się do odzyskania niepodległości. Zdaje sobie sprawę z własnego zaniedbania. jednocześnie świadomy jest tego, że już nie jest się w stanie odmienić. Stańczyk ukazuje Dziennikarzowi jego małość, słabość i brak intelektu. Uważa Dziennikarza za błazna. Dziennikarz pogardza chłopstwem. Uważa chłopów za ludzi gorszych. Śmieje się z ich zainteresowania polityką oraz sprawą niepodległości narodu. W akcie III zdaje sobie sprawę ze swej małości i bezcelowości swojej dotychczasowej pracy.

Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer - jest bratem Gospodarza. na weselu rozmawia z wieloma osobami. w swych rozmowach jawi się on jako dekadent. Nowych wrażeń poszukuje we flirtach z Maryną i Rachelą. Prowadzi również rozmowy na poważne tematy. Z Gospodarzem rozmawia o sile chłopów. O historii narodu rozmawia Poeta z Rycerzem. Wspominają czasy świetności narodu polskiego. Po tej rozmowie Poeta zaczyna rozumieć błędy swojego życia. Odrzuca dotychczasową swą działalność i chce się poświęcić walce o wolność.

Pan Młody - Lucjan Rydel - jest postacią o dość niekonwencjonalnych manierach, obyczajach i zachowaniu. Jest osobą, która na weselu rozmawia z największą ilością osób. ze swoją żoną prowadzi rozmowy o miłości. Z Poetą i Gospodarzem prowadzi rozmowy historyczne i polityczne. Pan Młody przeprowadza rozmowę ze zdrajcą Polski - Hetmanem Branieckim. W tej rozmowie Pan Młody jawi się jako głęboki patriota. Oskarża Hetmana o zdradę i zaprzedanie niepodległości Polski. Ostatecznie przepędza Hetmana.

329. Jakie funkcje ideowe i artystyczne pełnią symbole w "Weselu"?

330. Rola symbolu w "Weselu".

W "Weselu" wyróżnić możemy trzy rodzaje symboli: osoby dramatu, przedmioty, rekwizyty oraz sceny symboliczne.

Widmo - ukazuje się Marysi. Jest to postać jej byłego narzeczonego - malarza Ludwika de Laveaux. Śmierć Ludwika nie pozwoliła zaznać szczęścia kochankom. Upiór zatem symbolizuje osobisty, indywidualny dramat miłosny. Wprowadza nas ten epizod w klimat literatury romantycznej. Dość wspomnieć bohatera II części "Dziadów" A. Mickiewicza.

Stańczyk - to nadworny błazen ostatnich Jagiellonów. To symbol głębokiej troski o przyszłość ojczyzny, mądrości, dalekowzroczności politycznej oraz uosobienie bólu patriotycznego.

Rycerz - to Zawisza Czarny z Garbowa, sławny XV-wieczny polski rycerz, walczący pod Grunwaldem. To symbol siły i męstwa, uosobienie patriotyzmu, ale także minionej chwały i mocy narodowej. Ma być Rycerz zwiastunem odrodzenia narodowego.

Upiór - to Jakub Szela - przywódca powstania z 1846. Symbolizuje on okrucieństwo, walkę bratobójczą, zmowę z zaborcą.

Hetman - Ksawery Braniecki, zdradziecki hetman. Walczył przeciwko konfederatom barskim, krwawo tłumił bunty chłopskie na Ukrainie, jeden z przywódców konfederacji targowickiej. Symbol zdrady narodowej, szlacheckiego warcholstwa.

Wernyhora - wróżbita ukraiński XVIII wieku (przewidział rozbiory Polski, a także jej wyzwolenie). To symbol gorącej wiary w odrodzenie ojczyzny.

Chochoł - symbol trudnych problemów narodowych, lecz również symbol ochrony, bezpieczeństwa.

Z Chochołem wiąże się symboliczna scena chocholego tańca. Taniec ów to symbol niemocy i marazmu polskiego społeczeństwa. Dlatego też Chochoł staje się w tej scenie symbolem niemocy społeczeństwa.

Złoty Róg - symbol myśli kierującej narodem, talizman powodzenia walki niepodległościowej, kryje w sobie cudowna moc.

Czapka z piór - krakowska czapka z pawimi piórami - symbol próżności narodowej, własności i tradycji.

Złota Podkowa - symbol szczęścia w walce o wolność, ale również (po schowaniu do skrzyni) - symbol chciwości.

Symbole, których użył Wyspiański weszły do narodowej tradycji na stałe. W "Weselu" pełnią one ważną funkcję ideową. Dzięki tym symbolom autor odwołuje się do bogatej historii narodu, do czasów świetności. Te wydarzenia z przeszłości pozwalają bohaterom inaczej spojrzeć na rzeczywistość. Pojawienie się Chochoła jest przyczynkiem do zwrotu akcji utworu. Rozmowy z osobami dramatu stanowią moment zwrotny w życiorysie części bohaterów. To właśnie postacie i rekwizyty symboliczne stanowią podstawę zrozumienia utworu.

331. Różne interpretacje osób dramatu w "Weselu".

W "Weselu" pojawiają się tajemnicze postaci zwane osobami dramatu. Są to: Widmo, Stańczyk, Rycerz, Upiór, Wernyhora, a także Chochoł. Ich pojawienie się w dramacie ma znaczenie symboliczne. Każda z postaci ma określoną rolę do odegrania w utworze. Ich obecność może być interpretowana w różny sposób.

1. W ostatniej scenie Pan Młody mówi: "..przyjdź, chochole, na Wesele...Sprowadź jeszcze, kogo chcesz, ciesz się z nami..". Te słowa pozwalają interpretować osoby dramatu jako przybyszy, gości na weselu. Przybywają na zabawę dusze zmarłych i rozmawiają z weselnikami. Swoich rozmówców dobierają nieprzypadkowo. Poecie - autorowi dramatu "Zawisza Czarny" - ukazuje się Rycerz, Dziennikarzowi - publicyście stańczykowemu - Stańczyk, Panu Młodemu - autorowi dramatu "Zerwane koło", którego bohaterem jest Branicki - ukazuje się Hetman.

2. Punkt wyjścia dla drugiej interpretacji stanowią słowa Chochoła: "Co się komu w duszy gra, co kto w swoich widzi snach". Widma więc mogą być interpretowane jako wytwór ludzkiej wyobraźni (wzmocnionej weselnymi trunkami). W świadomości weselników pojawiają się one według powyższego klucza.

Niezależnie od tego, którą interpretacje przyjmiemy za słuszną, osoby dramatu spełniają taką samą funkcję w utworze. Symbolizują dawne wydarzenia, przypominają czasy świetności Rzeczypospolitej, a także są siłą sprawczą w przemianie wewnętrznej bohaterów.

332. Społeczeństwo polskie w "Weselu".

333. "Polaków portret własny" w "Weselu".

"Wesele" stanowi sąd nad polskim społeczeństwem. Wyspiański poddaje krytyce inteligencję oraz chłopów. Inteligencję oskarża autor o bierność, słabość, bezradność wobec niewoli. Cechuje tę grupę niemoc. Nie chcą i nie potrafią objęć przywództwa w walce niepodległościowej. Nie umieją wykorzystać do tych celów drzemiącej w chłopach siły. Inteligencję cechuje dekadentyzm, zbytnie rozpoetyzowanie, życie mitami narodowymi. Poszukują na wsi odpoczynku i zabawy, jednocześnie pogardzając i lekceważąc chłopów. Tomasz Weiss pisze: Inteligencja, od której chłopi oczekują duchowego przywództwa - nie dorosła do tej roli. Nie umie znaleźć ideowej i społecznej zasady prawdziwej konsolidacji wsi i miasta. Inteligencja nie wypracowała jeszcze idei prowadzącej do zjednoczenia narodu podzielonego zaborami, nie określiła swojej roli i swojego zadania wobec ludu.

Chłopi natomiast pielęgnują ideę niepodległości. Czepiec wspomina Bartosza Głowackiego. Chłopi przygotowani są do walki - mają ukryte w stodołach kosy. Brak im tylko przywództwa. Chłopi jawią się jako ludzie niedojrzali społecznie, nieodpowiedzialni za powierzone im zadania.

O sytuacji w Polsce i o Polakach bardzo wymowne słowa wypowiada Stańczyk: "Domek mały, chata skąpa: Polska, swoi, własne łzy, własne trwogi, zbrodnie, sny, własne brudy, podłość, kłam".

Wyspiański poddaje krytyce modną w okresie Młodej Polski chłopomanię. Chłopomania to fascynacja ludowością, obyczajami wiejskimi, strojami i zabawami. Popularne w tamtym okresie były małżeństwa inteligenta z chłopką - Włodzimierz Tetmajer, Lucjan Rydel. Wyspiański ośmiesza cechy ludomanii u Pana Młodego. Jego stosunek do chłopów jest bezkrytyczny, a styl chłopomanii śmieszny. Ostrej krytyce poddaje Wyspiański rzekomy solidaryzm inteligencko-chłopski. Wyśmiewa fascynację ludem przy jednoczesnym braku zrozumienia przez inteligencję problemów wsi, charakteru chłopa i praw rządzących życiem chłopskim.

334. W jaki sposób udało się Wyspiańskiemu w "Weselu" zrealizować postulat syntezy sztuk?

"Wesele" Stanisława Wyspiańskiego jest arcydziełem syntezy sztuk. W sposób mistrzowski Wyspiański łączy elementy różnych sztuk. I tak w jednym dziele spotyka się literatura, malarstwo i muzyka. Połączył autor różne techniki pisarskie i prądy artystyczne: symbolizm, impresjonizm, dramat klasyczny (zasada jedności), dramat romantyczny (problematyka narodowa, nadnaturalność niektórych zdarzeń), dramat szekspirowski (różne kategorie estetyczne). Malarstwo to odwołanie do dzieł Matejki: "Wernyhora", "Stańczyk", "Racławice" oraz Jacka Malczewskiego: "Melancholia", "Błędne koło". Ważną rolę odgrywa również oświetlenie i barwne stroje weselników. Utwór pełen jest także muzyki: tańce, kapela wiejska, a ostatecznie śpiew i taniec chocholi.

335. Miejsce "Wesela" w polskiej twórczości dramatycznej.

"Wesele" powstało w 1900 r. Treść stanowi wiejskie wesele, lecz wymowa dzieła jest o wiele głębsza. Utwór mówi o problemie narodu polskiego, o społeczeństwie polskim borykającym się z różnymi trudnościami. Utwór stanowi dogłębną krytykę inteligencji oraz chłopstwa. Ukazuje tkwiące w tych warstwach wady, przyzwyczajenia. Jest rozprawą z mitami narodowymi. na kartach utworu upada wiele mitów narodowych, którymi żyło społeczeństwo polskie końca XIX wieku. W "Weselu" zawarte są jasne aluzje i nawiązania do ważnych wydarzeń historycznych, wielkich postaci minionego okresu świetności Rzeczypospolitej, a także nawiązania do ważkich w historii narodu polskiego tekstów kultury.

Sam dramat przedstawia wielką wartość artystyczną. Jest arcydziełem syntezy sztuk. W tym jednym dziele przeplata się muzyka z plastyką i literaturą. Akcja utworu jest dynamizowana poprzez różnego rodzaju elementy taneczne, przyśpiewki ludowe. W zakresie literatury "Wesele" to synteza różnych technik i kierunków artystycznych.

"Wesele" jest dramatem symbolicznym. Występuje tu wiele symboli - poczynając od symbolicznych rekwizytów, poprzez różne postaci, aż do symbolicznych scen. Wymowa utworu opiera się właśnie na tych symbolach, a ich niezrozumienie uniemożliwia zrozumienia utworu.

"Wesele" to także dramat narodowy - główny problemem utworu jest walka narodowo-wyzwoleńcza. Porusza utwór istotne tematy dla społeczeństwa tamtego okresu.

Utwór ten okazał się jednak niespełnionym proroctwem. W niespełna 20 lat po napisaniu "Wesela" Polska była państwem niepodległym, a wśród jej mieszkańców rodził się solidaryzm społeczny. Dramat posłużyć mógł jednak jako pouczenie dla społeczeństwa.

"Wesele" doczekało się kilku inscenizacji teatralnych, a także ekranizacji. Wiele powiedzeń z utworu funkcjonuje po dziś dzień w języku polskim.

"Wesele" zajmuje ważne miejsce w polskiej twórczości dramatycznej, o czym świadczyć może niesłabnąca popularność tego dzieła i duże zainteresowanie jego inscenizacjami.

337. Wyspiański jako dramaturg i malarz.

Stanisław Wyspiański urodził się 15 stycznia 1869 roku w Krakowie. Był synem artysty rzeźbiarza - Franciszka Wyspiańskiego. Jego matka zmarła dość wcześnie i Wyspiański wychowywał się u swego wujostwa - Stankiewiczów. Ciotka była osobą wykształconą, przebywała w środowisku kulturalnym, co pozwalało młodemu Stanisławowi na kontakt z krakowskim światem intelektualnym i artystycznym. Tu poznał się z Janem Matejko, z którym w latach późniejszych współpracował przy restauracji polichromii kościoła Mariackiego w Krakowie. Ukończył krakowskie gimnazjum św. Anny, gdzie nawiązał przyjacielskie stosunki z J. Mehofferem, L. Rydlem, S. Estreicherem, H. Opieńskim, J. Żuławskim. W 1887 roku rozpoczął studia malarskie w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych oraz na wydziale filozoficznym uniwersytetu. Po maturze Wyspiański wiele podróżował po Europie poznając dzieła wybitnych twórców austriackich, włoskich, francuskich, niemieckich. Podczas tych wojaży zetknął się z P. Gauguinem i "nabistami". Jak przystało na twórcę młodopolskiego Wyspiański był chłopomanem - w 1900 roku ożenił się z chłopką Teodorą Pytkówną.

Wyspiański prócz współpracy z Janem Matejko przy polichromii kościoła Mariackiego samodzielnie zaprojektował i wykonał polichromię w kościele Franciszkanów w Krakowie. Znane są jego witraże: bł. Salomei i św. Franciszka oraz "Stań się" - czyli witraż Boga Ojca.

W 1897 roku rozpoczął Wyspiański współpracę z "Życiem" jako ilustrator i twórca nowej formy graficznej czasopisma. Jego twórczość plastyczna była bardzo zindywidualizowana. Malował liczne portrety wybitnych współczesnych, autoportrety, portrety dzieci, dziewcząt, kobiet. Stosował głownie technikę pastelową.

Wyspiański był także jednym z inicjatorów sztuki stosowanej. Projektował wnętrza i meble. Był przedstawicielem awangardowego ruchu artystycznego - secesji. W latach 1904-05 wspólnie z W. Ekielskim wykonał projekt przebudowy wzgórza wawelskiego - "Akropolis".

Stanisław Wyspiański był nie tylko wybitnym plastykiem był również reformatorem polskiego teatru. Działał w teatrze w Krakowie - w 1905 roku przedstawił swą kandydaturę na stanowisko dyrektora tego teatru. Stanowisko objął Ludwik Solski. Pracował Wyspiański w teatrze jako reżyser, dekorator, projektant kostiumów. Zafascynowany twórczością Ryszarda Wagnera, chciał Wyspiański w swych utworach i inscenizacjach syntetyzować różne dziedziny sztuki, oddziaływać na widza nie tylko słowem i akcją dramatyczną lecz także muzyką, rzeźbą, malarstwem, architekturą. W teatrze Wyspiańskiego przenika się świat realny z fantastycznym, miesza się przeszłość z teraźniejszością, tradycja antyczna z codziennością.

Do największych dzieł Wyspiańskiego należą: Warszawianka (1898), Lelewel, Klątwa (1899), Wesele (1901), Noc Listopadowa (1904), Sędziowie (1907).

Te tytuły wskazują na żywe zainteresowanie artysty przeszłością kraju i narodu polskiego.

Osobną grupę w twórczości Wyspiańskiego stanowią "rapsody", mające nawiązywać do Juliusza Słowackiego, poematy liryczno-epickie. Tworzył również Wyspiański wiersze liryczne. Nie przeznaczał ich jednak do druku, lecz załączał do pisanych przez niego listów. Jego wiersze miały charakter intymnych zwierzeń, były melancholijne, refleksyjne, ironiczne.

W utworach Wyspiańskiego pojawiają się elementy filozofii egzystencjalnej, interpretacja los ludzkiego, nieodwracalność przeznaczenia czy "klątwy" tragicznej, nieuchronność zła towarzyszącemu czynom człowieka, wysuwająca jednocześnie etos postawy heroicznej jako jedynej koniecznej w zmaganiach z Losem.

Znamienne jest, że wielu badaczy znajduje w osobowości Wyspiańskiego analogie do ludzi Renesansu. Był on człowiekiem o szerokich zainteresowaniach, potrafił osiągnąć doskonałość w wielu dziedzinach wiedzy i sztuki.

Stanisław Wyspiański zmarł 28 listopada 1907 roku. Pochowany został w krakowskim Kościele na Skałce wśród innych wielkich Polaków zasłużonych dla Ojczyzny. Pogrzeb Wyspiańskiego był manifestacją narodową. Uznany został, obok Żeromskiego, za "duchowego wodza pokolenia".

Wyjątkowa wszechstronność talentu, temperatura moralna jego twórczości, ogromne poczucie odpowiedzialności za ideę i za formę wypowiedzi, ostry krytycyzm w ocenie współczesnych przy indywidualnym rozumieniu historii narodowej, wznowienie problematyki walki o wolność narodu, nowatorstwo w niejednej dziedzinie sztuki, torujące drogę m.in. przemianom w sztuce teatru w zestawieniu z dramatycznie krótkim czasem życia i twórczości artysty - to przyczyny, dla których Wyspiański stał się tak wielce szanowanym człowiekiem i cenionym artystą.

338. Omów różne kreacje narratora w prozie młodopolskiej.

„Ludzie bezdomni”: w przeważającej części utworu narrator jest trzecioosobowy - tzw. bohater prowadzący. Jest to narracja ograniczona perspektywą poznawczą postaci, język narratora jest zbliżony do języka postaci. Autor wprowadza również narrację pierwszoosobową we fragmentach o charakterze pamiętnikarskim (dziennik Joasi Podborskiej). Występują również fragmenty o charakterze publicystycznym (odczyt Judyma w salonie dr Czernisza) i relacje reporterskie (Judym w fabryce cygar).

„Chłopi”: narrator występuje w trzech odmianach: realistyczny obserwator - gdyż w sposób obiektywny przedstawia on życie chłopów, wsiowy gaduła - posługuje się językiem gwarowym, zdradza czytelnikowi sekrety chłopów, powtarza plotki oraz modernistyczny stylizator - posługuje się jeżykiem zbliżonym do poezji młodopolskiej (odmiana stylizacji - poetyzacja).

„Lord Jim”: Mottem ideowym twórczości Conrada było: „oddać sprawiedliwość widzialnemu światu”. Wierzył on w to, iż istnieje w świecie prawda, którą można poznać. W swoich utworach pragnął tworzyć wizerunek świata takiego jaki jest w istocie. Szczególnie pragnął tworzyć obraz człowieka takiego jakim jest naprawdę. Stąd wynika nowatorstwo w dziedzinie budowy powieści. Narracja jest subiektywna, autor wprowadza wielogłos narracyjny. Taka konstrukcja ma na celu to, by czytelnik brał udział w poszukiwaniu prawdy. W pierwszych czterech rozdziałach narrator jest wszechwiedzący. lecz później funkcje narratora pełni Marlow. Z jego opowieści poznajemy resztę historii Jima. Oprócz niego, w poszczególnych epizodach, narratorami są różni uczestnicy wydarzeń (np. Stein, Jim, kapitan Brierly). W ten sposób czytelnik poznający historię Jima ma taki sam horyzont poznawczy jak narrator. Musi sam dociekać jakie procesy psychiczne decydowały o zachowaniu bohatera, sam tworzy jego wizerunek.

339. Jak rozumiesz termin: dekadentyzm? Czy to pojęcie odnosisz tylko do kultury młodopolskiej?

Dekadentyzm to ruch artystyczny, okresu upadku kultury. Termin pochodzi od wyrazu „schyłek”. Dekadentyzm to postawa II połowy XIX w. i początku XX w. w twórczości modernistów. Jej podstawą jest przekonanie o nadciągającym zmierzchu kultury europejskiej. Dekadentyzm cechuje: sceptycyzm poznawczy, pesymizm, atrofia (zanik) uczuć i woli. Istotnym elementem jest negacja świata mieszczańskiego.

Literaccy twórcy tworzyli tzw. cyganerie artystyczne. Były to luźne ugrupowania ludzi sztuki, najczęściej posiadały charyzmatycznego przywódcę. Wyróżniały się one swoim zachowaniem, łamaniem norm obyczajowych, dezaprobatą dla wszelkich społecznych norm i obowiązujących konwenansów.

Literatura stworzyła portret dekadenta ukazując go jako jednostkę wybitnie inteligentną, skłonną do refleksji, relatywizowania wszelkich pojęć, poglądów i zasad. Dekadenta cechuje brak konstruktywnej koncepcji życia, nonkonformistyczna niezgoda na świat, niemożność podjęcia walki ze światem. Ma on poczucie tragizmu istnienia. Cechuje go uwielbienie sztuki traktowanej jako wartość najwyższa przy jednoczesnej świadomości niemocy twórczej. Poglądy te czerpali z filozofii Schopenhauera.

1. uznanie zła

2. uznanie determinizmu

3. materialistyczne rozumienie śmierci

4. zwątpienie w Boga

Dekadenckie poszukiwanie wartości: nie są to wartości etyczne a raczej pseudowartości. Nihilizm doskonały nie jest możliwy do realizacji, gdyż człowiek odrzucając jedne wartości poszukuje innych:

1. kult sztuki

2. Nirwana

3. erotyzm

4. fascynacja Tatrami i ludowością

340. Przejawy impresjonizmu w literaturze Młodej Polski. Omów wybrane przykłady.

„Ludzie bezdomni”: niecały utwór napisany jest językiem typowym dla prozy. Rozdział „Przyjdź” jest przykładem tzw. prozy poetyckiej. Autor podniósł do rangi rozdziału stan uczuć bohatera, brak jest tu akcji. Opis przeżyć autor ukazuje poprzez przedstawienie opisu parku (paralelizm stanu duszy i krajobrazu). W tym rozdziale zawarta jest jednoznaczna sugestia nastrojowa właściwa dla impresjonizmu. Autor stosuje także techniki obrazowania charakterystyczne dla impresjonizmu przy opisywaniu przyrody: wielość przymiotników, rytmizowanie prozy, epitet potrójny.

„Poezja”: widoczny jest tu wpływ technik impresjonistycznych stosowanych w malarstwie. Poeci realizują postulat Paula Verlaine'a zawarty w „Sztuce poetyckiej”: „nic droższego od przymglonej piosenki”. Główne wyznaczniki impresjonizmu w poezji to:

• próba uchwycenia stanów i zjawisk przejściowych, nietrwałych, zmiennych, chwilowych. Przykładem może być utwór K. Tetmajera „Melodia mgieł nocnych”. Autor opisuje takie zjawiska jak: spadająca gwiazda, smuga mgły owinięta wokół szczytu, krople rosy na krzaku dzikiej róży.

• oddanie gry barw, świateł, zmienności kolorów, przy czym kolory są jasne, pastelowe. Obrazy poetyckie malowane techniką barwnych plam.

• zastosowanie środków stylistycznych charakterystycznych dla impresjonizmu. Przykładem jest wiersz Kasprowicza „Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach”. Pomimo, iż jest to wiersz symboliczny to napisany jest techniką charakterystyczną dla impresjonizmu: epitety kolorystyczne i przymiotnikowe, epitet potrójny, synestezja, animizacja.

„Wesele”: o wpływie impresjonizmu świadczą didaskalia (w tym przypadku opis dekoracji). Autor podkreśla w nich, jak ważną rolę odgrywają w sztuce kolory, światło i dźwięk (muzyka).

343. Przejawy symbolizmu w literaturze. Omów wybrane przykłady. Definicja: symbolizm.

341. Symbol w literaturze młodopolskiej. Posłuż się przykładami z 3 rodzajów literackich, po jednym z każdego rodzaju.

342. Omów modernistyczną koncepcję symbolu na wybranych przykładach literackich.

Symbolizm - prąd literacki ukształtowany w końcu XIX w. we Francji i Belgii. Nazwa pochodzi od manifestu Jean'a Morea na łamach „La Figaro”. Z czasem nazwa ta retrospektywnie objęła wcześniej działających poetów. Za prekursora uważa się Baudelair'a. Symboliści rezygnowali z opisu, a dążyli do znalezienia równoważnika zjawisk niewyrażalnych. Do zrozumienia sfer bytu ludzkiego kluczem miał być symbol: obraz skonstruowany dwupoziomowo, nie wyczerpujący swych znaczeń w płaszczyźnie bezpośredniej, lecz ukrywający w kształcie słownym wieloznaczne sugestie. Symboliści cenili muzyczność wiersza i swobodę wersyfikacyjną.

Podstawą symbolizmu jest idealizm mistyczny - zbiór poglądów, który zakłada, że otaczający nas świat nie jest rzeczywisty, lecz jest jedynie odbiciem świata idealnego, który jest zbiorem idei. To co postrzegamy to ich niedoskonała realizacja. Zadaniem artysty jest dotarcie do tej sfery świata, dlatego nie nazywa on rzeczy, które go otaczają, lecz pragnie sięgnąć za pomocą środków ekspresji do samej istoty rzeczy.

„Ludzie bezdomni”:

• symboliczny jest tytuł utworu, który można odczytywać wieloznacznie (bezdomność paryskich nędzarzy, bezdomność duchowa Judyma czy emigracja Wiktora)

• „Rozdarta sosna” - tytuł ostatniego rozdziału. Symbolizuje rozstanie z Joasią, rozdarcie między szczęściem osobistym a nakazem poświęcenia życia walce z krzywdą społeczną.

• krzyk pawia, który słyszy Judym odjeżdżający od śmiertelnie chorej na gruźlicę Daszkowskiej. Jest to symbol nadchodzącej śmierci.

• nękające Judyma nieustannie rozdarcie wewnętrzne, walka dwóch sprzecznych sił - jest także przedstawione za pomocą symboli. W Paryżu symbolem rozdarcia jest posąg Wenus z Milo i obraz de Chavannes'a „Rybak”.

„Wesele”:

• Osoby dramatu - każda ma symboliczną wymowę

• dekoracje - chałupa to symbol ojczyzny, a rozgrywające się w niej wesele to symbol życia narodowego

• czas - noc listopadowa (miesiąc zaduszny, wybuch powstania i przemiana Konrada w Gustawa)

• rekwizyty (kosa, złoty róg, czapka z pawich piór, złota podkowa)

• scena finałowa

Poezja: utworem programowym symbolizmu jest „Sztuka poetycka” Paul'a Verlaine. Autor odrzuca retoryczne środki ekspresji artystycznej oraz właściwe dla romantyzmu środki ekspresji bezpośredniej, opowiada się za muzycznością wiersza (poprzez instrumentalizację głoskową), odrzuca rymy parzyste, postuluje o swobodę w konstruowaniu wiersza, różnorodność tonacji nastrojowych oraz zastosowanie symbolu i sugestii.

344. Dlaczego symbol zdobył tak wielkie uznanie wśród modernistów?

345. Co uważasz za przejawy neoromantyzmu w literaturze Młodej Polski. Definicja: neoromantyzm.

Neoromantyzm - kierunek w twórczości przełomu XIX i XX w. nawiązujący do stylu poezji romantycznej. Terminem tym chętnie posługiwali się krytycy niemieccy. W Polsce po raz pierwszy użył go Edward Porębowicz w „Poezja Polska nowego stulecia”.

Termin neoromantyzm uzasadniał przekonanie o wielorakim powinowactwie schyłku XIX w. oraz romantyzmu. Doszukiwano się więc podobieństw postaw filozoficznych i analogii w upodobaniach estetycznych, wreszcie wskazywano na podobną sytuację polityczną oraz na konieczność kontynuowania tradycji polskiej romantycznej irredenty (dążenia do wyzwolenia narodowego, do niepodległości), która powinna ostatecznie doprowadzić do odzyskania niepodległego państwa.

Wyrazem nawiązania do romantycznej fascynacji ludowością jest powstanie w literaturze Młodej Polski nurtu chłopskiego. Po raz pierwszy w naszym piśmiennictwie pojawili się pisarze pochodzenia chłopskiego (W. Orkan, J. Kasprowicz). Chłopów ceniono za te wartości, które odkryli już poeci romantyczni: głębie wierzeń, tradycję, mądrość ludową. Ukazywano nędzę życia chłopów i wskazywano na ich rolę narodową (chłopi jako główna siła w walce o wolność - „Wesele”).

W modernizmie do łask powracają także zapomniane w pozytywizmie (a dominujące w romantyzmie) poezja i dramat.

Przekonaniu o pokrewieństwie obu epok towarzyszyło zainteresowanie twórczością Mickiewicza i Słowackiego. W pierwszym widziano najczęściej inspiratora myśli politycznej romantyzmu, a także wyznawcę poglądów demokratycznych (na Mickiewicza powoływali się np. socjaliści i ludowcy). Słowackiego traktowano głównie jako wybitnego artystę, twórcę nowych wartości estetycznych, wirtuoza słowa, inspiratora poszukiwań i rozwiązań artystycznych zaakceptowanych u schyłku wieku.

Przykładem twórcy, którego możemy określić mianem neoromantycznego jest S. Wyspiański. Nawiązując do tradycji romantycznej stworzył dramat narodowy „Wesele”. Ocenił w nim społeczeństwo polskie, ustosunkował się do przeszłości, odkurzył mity i zabrał głos w sprawie przyszłości narodu. Budowa tego dramatu nawiązuje do dramatów romantycznych: luźna kompozycja, układ ideowy a nie chronologiczny, synkretyzm - mieszanie konwencji, gatunków, mieszanie się świata realnego z fantastycznym.

346. Porównaj romantyczny i modernistyczny wizerunek artysty.

Romantycy traktowali poezję jako absolut, jako ideę piękna, dobra i prawdy oraz wszechpotężną siłę twórczą lub jako tajemniczy głos „wnętrza”. W ten sposób zacierali przedziały pomiędzy poezją a naturą, między literaturą a życiem.

„Objawienie” poezji, realizacja jej w słowie była nadprzyrodzonym darem wywyższającym poetę ponad zbiorowość, świadczącym o jego geniuszu. Akt twórczy traktowany był niejednokrotnie jako boska czynność kreacyjna („Dziady III”, „Beniowski”). Jedynie romantyczny poeta - obok prostego ludu - zdolny był odkrywać i wyrażać tajemniczą istotę natury, a tym samym własnego „ja”. Rozumiał bowiem język, jakim przemawia do czytelnika natura i historia.

Romantyczny poeta, uważany za jednostkę genialną, wybraną, odgrywał wówczas rolę polityka, ideologa, przywódcy lub wieszcza, umiejącego poruszać zbiorową wyobraźnię i zbiorowe emocje. Wyrażając pragnienia zbiorowości, literatura romantyczna stała się po raz pierwszy w naszych dziejach siłą polityczną. Tę ogromną rolę społeczną mogła odegrać dzięki żywemu zaangażowaniu się - z różnych oczywiście pozycji ideowych - w praktykę ówczesnych walk niepodległościowych i antagonizmów społecznych.

W modernizmie sztuka była wartością cenioną podobnie jak w romantyzmie. Inny był natomiast wizerunek artysty. W tym okresie panował konflikt między artystą i społeczeństwem. Wyrastał on z przekonania, że społeczeństwo, ludzka gromada, jest wroga wartościom duchowym, których twórcą jest, była i będzie wybitna jednostka. Konflikt ten uzasadniano jeszcze dodatkowo, dowodząc, że przecież poprzednia epoka (pozytywizm) postawiła z jednej strony na społeczeństwo, instynkt społeczny, z drugiej nadała temu społeczeństwu taki kierunek rozwoju, że wartości upatrywało w materialnej stabilizacji, w gromadzeniu bogactw, w rozwoju urządzeń i struktur społecznych. Konflikt artysty ze społeczeństwem miał więc postać sporu dwu systemów wartości sprzecznych ze sobą. Artyści uważali, że oni reprezentują wartości wyższe, których nie rozumie społeczeństwo. Społeczeństwo nie chciało się pogodzić z pretensjami artystów do praw i przywilejów przekreślających cały system wartości, zasady regulujące porządek społeczny i moralny, utrwalony i zaaprobowany przez większość.

W obu porównywanych epokach artysta jest jednostką wybitną, wyróżniającą się swoimi cechami z e społeczeństwa. Różnica polega na tym, że w romantyzmie artysta odgrywał wówczas rolę polityka, ideologa, przywódcy lub wieszcza, umiejącego poruszać zbiorową wyobraźnię i zbiorowe emocje. W modernizmie natomiast artysta jest kapłanem sztuki, nie pełni natomiast żadnych funkcji służebnych wobec społeczeństwa czy narodu, a wręcz przeciwnie jest z nim skłócony.

347. Kult artysty i sztuki w literaturze modernistycznej.

Apoteoza sztuki i kult artysty były jedną z dróg wyjścia z poczucia kryzysu wartości. Już w manifestach młodopolskich pojawia się teza, że artysta jest kapłanem sztuki, nie pełni natomiast żadnych funkcji służebnych wobec społeczeństwa czy narodu. Z drugiej strony zmierzch kultury mieszczańskiej powodował upadek zainteresowania sztuką i wyobcowanie artystów. Swą pogardę do świata wyrażali więc oni gromadząc się w tzw. cyganerie artystyczne. Zjawiska te związane były z poglądami filozoficznymi F. Nietzschego, głoszącego pochwałę nadczłowieka, wyrastającego ponad pospolitych ludzi mocą ducha, rozumu i talentu.

Przekonania takie pojawiły się także w poezji. Kowal z wiersza L. Staffa o tak samo brzmiącym tytule jest takim nadczłowiekiem, kształtującym swój charakter w nieustannym trudzie. Woli on zginąć, niż żyć ze skazą, z jakąś rysą słabości. Częściej pojawiają się myśli o samotności, wyobcowaniu artysty. W wierszu Tetmajera „Evviva l'arte” artysta jest „orłem z skrzydły złamanemi”, żyje w nędzy, nie starcza mu na chleb, ale ma poczucie wyższości, w jego piersi bowiem płoną „ognie przez Boga samego włożone”, a najwyższą wartością jest dla niego sztuka, dla niej żyje i w tym widzi sens swej egzystencji.

348. Charakterystyczne cechy poezji impresjonistycznej.

Impresjonizm - pierwotnie oznaczał kierunek w malarstwie. Polegał na zdynamizowaniu obrazów pod wpływem światła. Dzieła miały ukazywać zmienność i przelotność zjawisk. Impresjoniści lubili poddawać się chwilowym nastrojom.

W literaturze impresjonizm przejawiał się w koncepcji ukazywania świata przez temperament artysty. Impresjoniści przedstawiali świat w sposób subiektywny i wyrazisty uczuciowo. Ze szczególnym upodobaniem przedstawiano stany psychiczne przelotne i niewyrażalne pojęciowo.

W stylu impresjonistycznym dominują rzeczowniki konkretne nad pojęciowymi, przewaga jest przymiotników nad rzeczownikami. Impresjoniści dążyli do wzbogacenia walorów brzmieniowych i zbliżenia wiersza poprzez instrumentację do utworu muzycznego. Znamienną cechą jest także zapisywanie ulotnych stanów psychicznych przez grę swobodnych skojarzeń zmysłowych oraz paralelizm stanów duszy i krajobrazu.

349. Czy liryka Młodej Polski jest wyrazem kryzysu wartości? Uzasadnij swój sąd.

TAK (chyba łatwiej). Powszechnym zjawiskiem kultury Młodej Polski był dekadentyzm. Dekadentyzm - ruch artystyczny lub okres upadku tradycyjnej kultury. Termin pochodzi od wyrazu francuskiego - schyłek, chylenie się ku upadkowi. Jest to postawa wobec kultury i społeczeństwa ukształtowana w II połowie XIX wieku i na początku XX wieku w twórczości modernistów. Jej podstawą jest przekonanie o nieuchronnym zmierzchu kultury europejskiej. Cechuje dekadentyzm sceptycyzm poznawczy, pesymizm, atrofia uczuć i woli (atrofia = zanik). Sztuka dekadencka ma charakter schyłkowy. Jest istotnym elementem jest krytyka świata mieszczańskiego. Literaccy twórcy dekadentyzmu tworzyli cyganerie artystyczne. Literatura młodopolska w wielu dojrzałych dziełach stworzyła portret dekadenta ukazując go jako jednostkę wybitnie inteligentną, skłonną do refleksji, skłonną do relatywizowania pojęć, poglądów i zasad. Dekadenta cechuje brak konstruktywnej koncepcji życia, nonkonformistyczna niezgoda ze światem, a jednocześnie niemożność podjęcia walki z tym światem. Istotnym rysem twórczości dekadentów jest poczucie tragizmu istnienia, uwielbienie sztuki, traktowanej jako wartość najwyższa, przy jednoczesnej pełnej świadomości niemocy twórczej.

Dekadencki kryzys wartości doskonale ukazują wiersza Kazimierza Przerwy-Tetmajera. „Fałsz, zawiść” - życie ludzkie porównane jest tu do obiegowego motywu żeglugi przez olbrzymie morze. Zjawiska takie jak fałsz, zawiść, płaskość, mierność, nikczemność, głupota stanowią wody tego oceanu. Poeta mówi o sobie, że jest powołany do tego by żeglować po czystych morzach przy czystym niebie, przyszło mu zaś dryfować w błocie. Świat to fałsz, mówiący traci ochotę do istnienia: „Półmartwo na dnie łodzi leżę”. „Wszystko umiera z smutkiem i żałobą” - utwór ten traktuje o lęku przed śmiercią, która uznana tu zostaje za definitywny koniec życia. Podmiot liryczny uważa duszę ludzką za „czującą i myślącą glinę”, nie ma szans na zmartwychwstanie. Jest to materialistyczne rozumienie śmierci. Zmartwychwstanie jest jedynie zmianą kształtu (rozkład fizyczny, dostarczenie materii dla życia innych organizmów). W ten sposób umiera wszystko, innej możliwości nie ma. W ostatniej zwrotce autor stwierdza, że człowiek ginie jak zwierzę i roślina. Pointa: Tetmajer poniża człowieka porównując naszą duszę do gliny (aluzja do „trzciny myślącej” Pascala). „Ludzie miotają się, dręczą i cierpią” - wiersz jest wyrazem zaakceptowania poglądów właściwych dla epoki: determinizmu pesymistycznego (przekonania o naszym przeznaczeniu do cierpienia). „Niewierny” - filozofia rozpaczy Tetmajera jest filozofią, która ma swoje źródło w utracie wiary. Utwór pod tytułem „Niewierny” jest modlitwą do Boga, w którego modlący się nie wierzy. I zwrotka pokazuje proces duchowy prowadzący do utraty wiary. U podstaw procesu jest zwątpienie w Bożą dobroć, miłość, w radość eschatologiczną. Końcem tego procesu jest utrata wiary jako takiej. Konsekwencją utraty wiary w Boga jest śmierć duszy, która niespodziewanie staje wobec otchłani nicości. Na końcu wiersza znajduje się apostrofa: prośba do Boga o ukazanie swego istnienia, nawet przez gniew, „dłoń karzącą”. Konsekwencją takich poglądów jest wiersz pt. „Nie wierzę w nic”. Pierwszy fragment tekstu jest wyrazem nihilizmu. Podmiot liryczny gardzi wszelkimi wartościami, odrzuca wszelkie ideały, normy, w swoim nihilizmie neguje nawet sens jakiegokolwiek działania. Poeta przywołuje tę wartość, która dla dekadentów była bardzo istotna -„nirwanę”. Pojęcie to wzięto z filozofii Wschodu. W religii Wschodu oznacza wysoki stopień rozwoju ducha, który uwalnia człowieka od cierpienia. Stan ten uzyskuje się poprzez kontemplację, medytację. U Tetmajera pojęcie nirwany to nieistnienie, niebyt, nicość. „Hymn do Nirwany” - epifora zastosowana w utworze upodabnia wypowiedź do litanii. Autor swój bunt metafizyczny wyraża w sposób prowokacyjny, bluźnierczy, parafrazując fragmenty biblijne. Poeta modli się do nicości. Taka modlitwa jest wyrazem zagubienia, rozpaczy, bólu i ogromnej egzystencjalnej samotności. „Na Anioł Pański” - w refrenie odnajdujemy instrumentację głoskową: autor osiąga efekt eufoniczny o funkcji onomatopeicznej poprzez nagromadzenie dyftongicznych zespołów głoskowych. Osiąga efekt bicia dzwonów. Część opisowa przedstawia wędrówkę „osmętnicy”. Poeta opisuje nędzę, szarość świata. Świat jest pełen ciemności, cierpienia i smutku. Osmętnica wędrująca po świecie jest widocznym znakiem smutku i cierpienia, które przenika dusze żyjących. Osmętnica przemieszcza się w przestrzeni ludzkiego losu (siada na grobie młodej dziwczyny), natury i krajobrazu (górach, rzekach, mgłach). Cierpienia, smutek, ból są wpisane w istotę samego bytu. Wiersz mówi o immanentności cierpienia. Refren mówi o modlitwie powszechnej, której głos kona w niebiosach. Bijące dzwony są symbolem ludzkiej modlitwy. Dlaczego głos ludzkiej modlitwy ginie w Niebiosach? a) Niebiosa są puste. W takim ujęciu wiersz jest obrazem tragizmu człowieka żyjącego pod pustym niebem (młodopolanie zwykli mówić: „nam niebo praw swych nie objawia”). b) Głos modlitwy kona, ponieważ Pan Bóg nie słucha modlitwy. Wówczas wiersz rozpatrywać można jako formę buntu metafizycznego. Dostrzegamy nawet echa lamentu Hiobowego. „Koniec wieku XIX” - wiersz ten jest zapisem monologu wewnętrznego, w którym podmiot liryczny stara się odnaleźć, rozważyć wszelkie możliwości uzyskania wsparcia duchowego, znalezienia takiego systemu wartości, który chroniłby przed niszczącym poczuciem braku sensu życia. Podmiot liryczny po kolei wymieniając idee i wierzenia, a następnie krytykując je próbuje odnaleźć sposób na pokonanie tragizmu istnienia. Okazuje się, że bezsensowne są zachowania aktywne: walka, przekleństwo, wzgarda, ironia, korzystanie z uroków życia. Nieskuteczne są postawy bierne: rozpacz, rezygnacja. Również religia i wszelkie systemy filozoficzne nie przyniosą pocieszenia ogarniętej bólem istnienia duszy. Podmiotowi lirycznemu pozostaje więc tylko pełne cierpienia milczenie. Podmiot literacki w tym utworze jest człowiekiem nastawionym pesymistycznie do życia, ma poczucie braku sensu istnienia, odpowiedzi na jego pytania nie zmieniają w istotny sposób jego stosunku do świata, dlatego człowiekowi temu zostaje tylko bezradne milczenie. Wiersz składa się z 6 strof czterowersowych. Wiersz ten jest napisany 13 zgłoskowcem. Występują rymy żeńskie w postaci ABBA. Zwrotki czterowersowe zbudowane są z dystychów. Każdy z dwuwierszy rozpoczyna się pytaniem retorycznym. Takie pytanie określa się jako eliptyczne. Elipsa w literaturze to tyle co wyrzutnia. Część II dystychów to próba odpowiedzi na pytanie. Zawsze jest to odpowiedź negacyjna wyrażająca fundamentalne wartości podziału. Autor stosuje w wierszu liczne pytajniki. Wielość zdań pytających jest językowym i graficznym wyrazem zagubienia człowieka. Układ rymów jest okalający, budowa wersów jest regularna. Poszczególne pytania dotyczą stosunku podmiotu do zła. Rozważa podmiot w sposób symboliczno - aluzyjny różne postawy wobec zła. Człowiek nie może walczyć z losem bo jest niczym mrówka walcząca z pociągiem. Poeta przyjmuje następnie postawę agnostyka, pyta o byt przyszły. „Z zamyśleń” - w tym utworze podmiot literacki jest człowiekiem smutnym, którego cechuje zniechęcenie do świata oraz melancholii i tęsknota. Podmiot literacki w tym utworze jest człowiekiem pesymistycznie nastawionym do świata, którego dusza cierpi i krwawi.

Świadectwem kryzysu wartości może też być liryka Jana Kasprowicza. W wierszach „Dies irae”, czy „Święty Boże, Święty Mocny” odnajdujemy obraz człowieka, który utracił wiarę w dobroć Boga (patrz 356).

350. Motyw filistra i cygana w poezji i dramacie okresu Młodej Polski.

Polskie cyganerie tworzono na wzór francuskich (Baudelaire, Verlain). Z reguły ograniczały się one jedynie do spotkań w kawiarniach, kiedy to recytowano wiersze, czy też omawiano inne tematy. Z tej atmosfery wyrósł popularny wśród modernistów motyw gloryfikacji sztuki.

„Evviva l'arte!” (niech żyje sztuka) - autor (Kazimierz Przerwa-Tetmajer) dokonuje całkowitej absolutyzacji i apoteozy sztuki. Jest ona wartością najwyższą, dla której warto złożyć największe ofiary - ofiarę osobistego cierpienia, ubóstwa, doświadczenia pogardy. Wprowadza opozycję poeta - filister (mieszczanin nie rozumiejący wielkości i piękna sztuki). Wyraża dumę z położenia artysty oraz pogardę wobec świata filistrów, świata materialnej konsumpcji. Temu światu ludzi sytych, bogatych, a zarazem ograniczonych umysłowo przeciwstawia świat ubogich, przede wszystkim artystów. Porównuje ich do orłów i wierzy poeta, że za doczesną prawość nie spotka go świętość, szczęście w niebie, ale nieśmiertelna sława, którą daje mu sztuka. Wiersz zawiera również ciekawą refleksję o życiu: jest ono „splunięcia nie warte”, „wszystko nic nie warte”.

Motyw filistra w dramacie młodopolskim przedstawić można na przykładzie „Moralności pani Dulskiej” (patrz 309-310 (33-34)).

351. Bunt modernistyczny w polskiej literaturze.

Pytanie to można praktycznie uznać za tożsame z pytaniem 349. Dodać można treść punktu 350 jako bunt przeciw filisterstwu. Ewentualnie cechy buntu przeciw stosunkom społecznym i w ogóle światu można przypisać postawie doktora Judyma (patrz 372).

352. Wskaż środki stylistyczne występujące w „Melodii mgieł nocnych” Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Na czym polega zjawisko synestezji?

Wiersz jest wyrazem fascynacji Tetmajera urokiem tatrzańskiego krajobrazu, dowodem ogromnej wrażliwości twórcy na piękno; poeta przedstawił górski pejzaż pogrążony w nocnym mroku, złagodzonym jedynie przez światło księżyca; utwór pokazuje nam również zmienność świata, jego dynamikę; tatrzańska mgła nie jest statyczna, tworzy fantastyczne kształty; mgły uczynił więc autor podmiotem lirycznym wiersza; opowiadają one o tym co czynią, o swoich igraszkach ze stworzeniami, które potrafią fruwać. Żywiołem opisu staje się „dzianie”, a dynamika wiersza uzyskana zostaje poprzez różne formy czasowników, szczególnie w trybie rozkazującym. Rekwizyty wiersza przywołane są ze świata przyrody. Występują liczne epitety służące oddaniu efektów wizualnych, dźwiękowych, zapachowych, ruchu i kształtu (np. „potoków szmer”, „limb szumy powiewne”, „smrekowy szept boru”, „cichy lot nietoperza”, „uciszony wiatr”, „rzeźwa woń kwiatów”). Opis poetycki ma więc na celu wykorzystać całe bogactwo wrażeń dostarczanych obserwatorowi. Jest to przykład wykorzystania techniki i założeń synestezji. Synestezja - teoria artystyczna I połowy XIX wieku, której zastosowanie polega na łączeniu w opisie różnych wrażeń zmysłowych: smaku, zapachu, dźwięku, kształtu. Stąd sformułowania typu „srebrzystoturkusowa cisza”, „srebrna noc”, „morze dźwięków”. Prekursorami synestezji byli moderniści francuscy (patrz też 313). Baudelaire uważał, że wrażenia zmysłowe są językami wzajemnie przekładalnymi - dźwiękom odpowiadają kolory, kolorom zapach. Artysta powinien umieć to wykorzystać, zauważać powinowactwo wszechrzeczy. Konsekwencją powszechnego przyjęcia synestezji w sztuce XIX wieku jest synkretyzm artystyczny polegający na łączeniu w jednym dziele elementów różnych sztuk, odwołujący się do różnych obszarów ludzkiej wrażliwości. Wiersz „Melodia mgieł nocnych” nosi w sobie cechy impresjonistyczne - poeta uchwycił tu momentalne zjawisko, opis świata podporządkowany jest podmiotowi lirycznemu i jego osobistym odczuciom.

353. Porównaj stosunek do świata i ludzkiego losu w poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera i Leopolda Staffa.

Obszerny opis stosunku do świata i ludzkiego losu Tetmajera znajduje się w odp. na pytanie 349 oraz 350 (Evviva l'arte).

Leopold Staff urodził się w roku 1878 we Lwowie, zmarł w 1957. Nazywany poetą trzech pokoleń. Debiutował w dojrzałym okresie Młodej Polski (1901) tomem „Sny o potędze” (opracowywany 1899-1900). W okresie młodopolskim związany był z Lwowem (po 1918 - okres warszawski). Poeta nie uległ modernistyczno - dekadenckiej atmosferze przełomu wieków. Deklarację światopoglądową twórcy można rozpoznać już w tytule pierwszego tomu. W roku 1900 Staff wygłosił i opublikował odczyt „Rekonwalescencja końca wieku”, w którym wzywał do otrząśnięcia się z nastrojów niemocy i bierności, wzywał do przyjęcia aktywnej postawy wobec życia.

Sonet „Kowal” Leopolda Staffa to utwór programowy. Przedstawił tu ludzką naturę jako głębię. Człowiek jest nieukształtowany. Staje przed wyborem między słabością a siłą, stanowi dla siebie wyzwanie moralne, bo słabość wg autora jest złem. Podstawową cechą człowieka jest wola, w woli wyraża się wolność. Jest więc człowiek zdolny do autokreacji. To czyni go odpowiedzialnym za własne życie. Odwołując się łagodnie do filozofii Fryderyka Nietschego afirmuje poeta pracę jednostki nad samym sobą. Moderniści poszukiwali źródeł zła w rzeczywistości zewnętrznej. Obwiniali o nie Boga, filistrów. Staff pozostaje wierny kulturze europejskiej. Człowiek dla Staffa to byt niezależny, dobro i zło mieszkają w ludzkiej duszy. Dekadencji przeciwstawia poeta aktywizm i heroizm etyczny. Heroizm ma się wyrażać w bezkompromisowym stosunku do własnej natury. Wybrał poeta gatunek literacki narzucający rygor, sprzeciwiający się rozlewności. Wyraźnie nawiązał do symbolistów. „Kruszce drogocenne” to możliwości tkwiące w człowieku. Dwudzielność kompozycji jest wyrazem antynomii moralnej, antynomii natury. W części I wiersza dominuje opis, tryb orzekający, a w drugiej jest przewaga trybu rozkazującego. Parafraza rycerskiego wezwania „giń lub zwyciężaj” kojarzy utwór Staffa z rycerską pobudką.

Polemizując z dekadenckimi nastrojami epoki skorzystał Staff z inspiracji niczeańskich. Sposób traktowania filozofii Nietschego w jego poezji jest jednak oryginalny. Pozostał w niej m.in. kult mocy, ale pojmowany w osobliwy sposób. Można zaryzykować stwierdzenie, że Leopold Staff myśl niczeańską chrystianizuje.

Występuje to zjawisko w sonetach „Mocarz” i „Nadmiar” z tomu „Sny o potędze”. Pierwszy z nich mówi o dekadentach, porównanych do niewolników. Przeciwstawia im poeta mocarza. Prawdziwy mocarz to ten, kto potrafi ofiarować innym swoje serce. Wielkość człowieka nie wyraża się w panowaniu nad innymi, ale w zdolności kochania innych. II wiersz mówi, że siła duchowa człowieka polega na zdolności panowania nad swoimi namiętnościami, nad sobą.

Napisał również Staff wiersze o nastroju odpowiadającym nastrojom epoki. Z tomu „Dzień duszy” (1903) pochodzi utwór „Deszcz jesienny”. Wiersz składa się z dwóch cząstek: 1) refren (dźwięki deszczu) 2) opis (przypomina „Na Anioł Pański). Refren jest opisem jesiennego dnia, posiada głoski sycząco-szumiące (onomatopeiczny opis wiatru). Dominuje „sz”, które sąsiaduje z dyftongicznym zbiegiem głosek - za pomocą tych chwytów sylabotonicznych poeta oddaje dźwięk kropel uderzających w okna. Druga część przypomina mary wędrujące po świecie pełnym smutku, bólu, cierpienia, nędzy, ludzkiego płaczu. W przedostatniej sekwencji utworu znalazł się obraz smutnego Szatana. Jest on smutny, gdyż przeraził się ogromem swego dzieła. Okazuje się, że czyni on zło wbrew swojej woli. Utwór ten to typowy wiersz nastrojowy - wyraża smutek, przygnębienie. Staff zbliżył się nim do impresjonizmu.

Począwszy od tomu „Dzień duszy” (1903) poprzez „Ptakom niebieskim” (1905), „Gałąź kwitnąca” (1908) aż po „Uśmiechy godzin” (1910) w poezji Staffa panuje ton zgody na życie w całej jego dramatycznej złożoności, ze względną równowagą cierpienia i szczęścia. Uzasadnienia afirmacji życia, dowodów na wartość istnienia i poczucie jego sensowności szukał Staff w bardzo zróżnicowanych wątkach tematycznych. Odnajdywał je zarówno w najprostszych doznaniach psychicznych, jak i w całościowo budowanej filozofii przyrody.

W sonecie „Dzieciństwo” autor odnalazł szczęście we wspominaniu arkadii dzieciństwa. Staff ukazuje tu bogactwo dziecięcej wyobraźni, źródło bogatych przeżyć. Wspomina z żalem podmiot liryczny poczucie bezpieczeństwa.

Sonet (cóżby innego) pt. „Sonet szalony” również jest dowodem aprobaty życia. Jej źródłem jest poczucie nieograniczonej ludzkiej wolności i swobody. Podmiot liryczny jest włóczęgą przemierzającym świat z niewielkim dobytkiem, aprobującym niewygodę i słotę, staje się upostaciowaniem wewnętrznej niezależności i radosnej wolności istnienia. Wiersz sławi zmysłowe obcowanie ze światem.

O akceptacji wszelkich elementów życia świadczy wiersz „Przedśpiew” (tom „Gałąź kwitnąca”). Utwór ten nie jest reprezentacyjny dla franciszkanizmu, lecz nurtu klasycystycznego. Klasycyzm Staff przeciwstawił kulturze swej epoki. W pierwszym wersie przedstawia się podmiot liryczny wiersza jako filozof, poszukiwacz prawdy i piękna (esteta). Jego mądrość bierze swoje źródło w bogactwie doświadczenia wewnętrznego, o którym mowa w wersach 3-5. Poeta przyjmuje postawę, którą można wynieść z renesansowego humanizmu lub z chrześcijańskiej moralności. Głosi pochwałę życia, w którym jest miejsce na ból i cierpienie. W siódmym wersie podpowiada nam poeta co jest dla niego źródłem rzeczywistej inspiracji: kultura renesansu („Bo żyłem długo w górach i mieszkałem w lasach” - aluzja do fraszki Kochanowskiego). Drugie nawiązanie do odrodzenia to parafraza formuły Terencjusza („Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce”). Dzięki tym renesansowym wartościom (m. in. stoickim) poeta osiąga równowagę ducha, która pozwala mu akceptować łzy i cierpienie. Ostatni wers tego utworu wskazuje na związki między mądrością, a cierpieniem: dobrze przeżyte cierpienie daje człowiekowi mądrość. Tytuł utworu wskazuje na programowy charakter tej wypowiedzi - poeta poszukuje wartości uniwersalnych, ideałów umiaru, starożytnych wzorów piękna. Wydaje się mu być bliskim ideał kaloagathos - ideał jedności piękna (kalo) i dobroci (agathos). Język poetycki wiersza nacechowany jest estetycznym umiarem, jest komunikatywny, a zarazem uroczysty. Obecne są podstawowe tropy stylistyczne antyku i renesansu. Staff akceptuje świat w tej postaci, w jakiej jest nam on dany. Zainteresowanie klasycyzmem ma bardzo praktyczny sens - poeta w wielu swoich utworach podejmuje motywy mitologiczne - np. „Faun studzienny”, motywy związane ze sztuką starożytną - np. „Tryptyk sztuki włoskiej” (cykl sonetów, z których każdy poświęcony jest zabytkom kultury włoskiej - Wenecji, Rzymowi, Florencji), „Jeńcy Michała Anioła”.

354. Omów postawy światopoglądowe zaprezentowane w dwóch wybranych wierszach: Tetmajera i Staffa lub Staffa i Kasprowicza.

Tetmajer w 349, Kasprowicz w 356. Elementy Staffa w 319, 353.

356. Nurty i mody literackie w twórczości Kasprowicza.

Jan Kasprowicz urodził się 12 XII 1860 r. w Szymborzu pod Inowrocławiem, zmarł 1 VIII 1926 r. w Poroninie pod Zakopanem. Był synem chłopa analfabety. Studiował w Lipsku i Wrocławiu. Trafił na 6 miesięcy do więzienia za działalność socjalistyczną. Pierwsze bardziej dojrzałe i oryginalne utwory powstały w czasie studiów. Przez długi czas jego twórczość miała związek z sytuacją kulturalną Niemiec (poematy „Giordano Bruno” 1884, „Aryman i Oromaz” 1884-1885). Jako pierwszy okres literacki Kasprowicza uważa się jednak podejmowanie tematyki chłopskiej.

Poeta ten utrwalał w swej wczesnej twórczości zjawiska wiejskie znane mu z własnych doświadczeń życiowych. Opisywał codzienną egzystencję wsi i jej mieszkańców, ich nieustanną walkę o przetrwanie w świecie, w którym biedota zna tylko trud pracy i stałą troskę o zaspokojenie elementarnych potrzeb życiowych, takich jak dach nad głową, miska strawy i odzienie chroniące przed chłodem. W rzeczywistości, w której żyją chłopscy bohaterowie wierszy Kasprowicza, próba zdobycia czegokolwiek, co wykracza poza te elementarne potrzeby, wymaga niezwykłych wyrzeczeń, a każde niepomyślne zdarzenie czy sytuacja (choroba, starość, nieurodzaj, susza, powódź) może się stać dla tej kruchej egzystencji katastrofą życiową. Wierszy o takiej tematyce, określanych mianem poezji chłopskiej lub społecznej, napisał Kasprowicz wiele w początkowym okresie twórczości, wpisując się tym samym w krąg twórców pozytywistycznej liryki zaangażowanej. Utwory tego rodzaju gromadził w cyklach zatytułowanych „Obrazki natury”, „Obrazy i obrazki chłopskie”, „Z chałupy” (1889). W tym ostatnim cyklu znalazły się między innymi następujące sonety: „I” - zawiera opis nędznej, ale spokojnej wsi, która stanowi dla podmiotu lirycznego źródło bogatych wspomnień, inspiracji, pochodzącej z prostoty i szarości chłopskich chat; „XV” - tu poeta ukazuje losy ubogiej wdowy, wieśniaczki, która najpierw traci rolę, potem męża, swoje córki, które musi oddać „w służbę”, w końcu sama opuszcza dom i pracuje najemnie póki starcza jej sił; gdy nadchodzi starość pozostaje jej już tylko żebranie; ginie zamarzając gdzieś na polu; „XXXIX” - w tym sonecie autor przedstawia historię wiejskiego chłopca, który pomimo ciężkich warunków chłopskiej biedy starał się zdobywać wiedzę by dzięki niej wydobyć się z nędzy; dorastał wśród ludzi wyśmiewających jego zapał do nauki; w końcu wyruszył do stolicy, gdzie zmarł na suchoty. W sonetach Kasprowicza mamy do czynienia nie tylko z prostą kontynuacją tematyki i obrazowania liryki pozytywistycznej. O swoistości tych wierszy stanowi brak lirycznego komentarza do losów skrzywdzonych przez świat bohaterów, poczucie braku nadziei na odmianę rzeczywistości, dopuszczenie do głosu „opowiadacza” wywodzącego się z tego samego kręgu społecznego co bohaterowie wierszy, wreszcie tendencja do „przyczerniania” obrazu i nagromadzenia w nim zdarzeń świadczących o przewadze zła i cierpienia w świecie. Te cechy poezji Kasprowicza z pierwszego okresu twórczości, poezji będącej głosem człowieka wrażliwego na krzywdę i dla jej ukazania sięgającego po jaskrawe obrazy niezawinionego cierpienia, pozwalają na nazwanie jej naturalistyczną. Wrażliwość społeczna poety zbliżyła go w tym czasie do ideologii socjalistycznej, od której odszedł na przełomie wieków ku problemom filozoficznym i religijnym. W wierszach naturalistycznych odkrywamy miniaturowe obrazy życia społecznego, mają one być studium społecznym. Mamy do czynienia z poezją środowiskową. Praktycznie wszystkie wiersze naturalistyczne Kasprowicza pokazują różne aspekty chłopskiej walki o byt. Z obranym kierunkiem literackim harmonizuje tu język - jego prostota, drobiazgowość w kształtowaniu opisu (np. w wierszu „W chałupie” - dokładny opis wnętrza chałupy i mieszkańców: brzydkiej starszej kobiety oraz młodszej, marzącej o chłopcu z fabryki, z nadzieją patrzącej w przyszłość). Naturalizm ma tu pełnić rolę służebną, pisarz pragnie wnikliwie ukazać ludzką niedolę, nade wszystko tragiczne położenie chłopów. Sam fakt powstania takiej literatury powinno się potraktować jako dowód narodzin chłopskiej świadomości społecznej.

W roku 1898 ukazał się tom wierszy Kasprowicza zatytułowany „Krzak dzikiej róży”, będący dowodem zdecydowanego odejścia poety od problemów społecznych ku problematyce uniwersalno-filozoficznej. Wraz ze zmianą tematyczną odmienił się także warsztat poetycki Kasprowicza. Pojawiły się obrazy o znaczeniu przenośnym i symbolicznym, język o wyraźnym nacechowaniu literackim, odpowiednim do przekazywanych nastrojów i stanów psychicznych. Wiersze te przenika wyraziste poczucie smutku świata, duchowego cierpienia wrażliwych jednostek, kryzysu idei i braku światopoglądowego oparcia. Tytułowy wiersz tego zbioru to „Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach”. Jest to cykl sonetów, które łączy wspólny motyw: pisarz w kilku kolejnych utworach opisuje krajobraz tatrzański, tytułową różę i nietytułową limbę. Cykl zalicza się u Kasprowicza do czasów fascynacji modernizmem. Posłużył się tu impresjonizmem oraz symbolizmem, odrzucając naturalizm i chłopskie chałupy, problemy społeczne. Cykl wierszy pokazuje nam ten sam krajobraz, który zmienia się na przestrzeni jednego dnia. Poeta pokazuje zmienność wyglądu świata zależną od światła. I sonet to poranek, IV - wieczór. Środki stylistyczne: poeta posługuje się wachlarzem środków stylistycznych charakterystycznych dla impresjonizmu: epitety kolorystyczne, epitety przymiotnikowe pochodzące od dwóch podstaw słowotwórczych, dużo określeń oddających barwy, epitet potrójny. Obok efektów kolorystycznych opisuje również poeta efekty dźwiękowe. Wprowadza więc elementy synestezyjne. W zakresie metaforyki autor posługuje się przede wszystkim animizacją, miejscami zbliżoną do personifikacji (dot. róży i limby). Warstwę opisową wierszy przenika też emocjonalna ekspresja: powoli w opis (gł. zwrotki III i IV) wkrada się element melancholii, smutku natury, co wyraża odczucia całego bytu. Symbolizm: są dwa kluczowe symbole, róża i limba. Czerwona limba próchnieje, jest wyraźnym symbolem śmierci i rozkładu. Krwawo pąsowa róża jest symbolem siły życia. Żyje ona w warunkach niesprzyjających, opiera się wichrom i burzom, co ma pokazać triumf życia nad śmiercią. Utwór traktuje więc o antynomii pomiędzy życiem, a śmiercią. Symbol limby może pokazać nam też kruchość i ulotność życia, które zawsze jest zagrożone, o które zawsze trzeba walczyć.

Na początku naszego stulecia opublikował Kasprowicz dwa zbiory poetyckie zatytułowane: „Ginącemu światu” oraz „Salve Regina”. Wiersze pochodzące z tych tomów nazywane są hymnami. Były to zapewne pierwsze polskie utwory ekspresjonistyczne. Tytuły hymnów (np. Dies irae; Święty Boże, Święty Mocny; Salve Regina) to dosłowne przytoczenia tytułów pieśni kościelnych. „Dies irae” (Dzień gniewu) - występuje tu nawiązanie do Apokalipsy, motywów pasyjnych, psalmów Dawidowych, męki Pańskiej przedstawionej razem z historią Adama i Ewy z Księgi Rodzaju (historii upadku człowieczego, a także motywu stworzenia). Przywołuje autor postacie proroków (Enocha i Eliasza). Mówi, iż grzech został zdefiniowany przez Boga w momencie stworzenia. Podstawowa antynomia tego obrazu polega na zestawieniu dwóch obrazów: cierpienia Chrystusa, cierpienia przenikającego ludzką egzystencję z obecnością grzechu w życiu człowieka. Poeta przywołuje podstawowe fakty z historii zbawienia - od upadku pierwszych ludzi przez śmierć Chrystusa do Sądu Ostatecznego. Poeta nie opowiada historii w duchu pokory. Jest to opowieść człowieka, który podejmuje gorącą polemikę z metafizycznym porządkiem świata. "Przez grzech Twój ginę" - problematyka filozoficzna dotyka zagadnienia zwanego teodyceą (obrona doskonałości stworzenia) - sprowadza się do próby pogodzenia miłosiernego, dobrego Boga z istniejącym w świecie złem i cierpieniem. (Według św. Augustyna zło jest brakiem dobra; kwestionował więc statut zła, które nie istnieje jako takie; dlatego też Bóg nie jest jego sprawcą.) Cierpienie według filozofii chrześcijaństwa nie jest złem absolutnym, jest pokutą, ma sens zbawczy. Jest faktycznie tym, co wiedzie człowieka do Boga. Autor uważa, że Bóg - wszechmocny Stworzyciel z Księgi Rodzaju - wiedział, że człowiek będzie istotą słabą, uwikłaną w ciągły wybór między dobrem, a złem; będzie to wybór, w którym niejednokrotnie poniesie klęskę. Bóg sądzi zatem ułomność własnego stworzenia. Odkrycie tej sprzeczności prowadzi często do ateizmu - u Kasprowicza do buntu metafizycznego, „wadzenia się z Bogiem”. Kasprowiczowski bunt jest ekspresją niezwykle silnej potrzeby zrozumienia istoty ludzkiej kondycji, przeznaczenia. Bunt metafizyczny poety ma charakter prometejski. Człowiek jest poddany Boskiemu osądowi. Poeta powątpiewa tymczasem w istnienie wolności woli. Gdyby człowiek był odpowiedzialny za swe grzechy, sąd byłby sprawiedliwy. Jest inaczej: Bóg ukształtował tak ludzką naturę, że jest on do grzechu skłonny. Bóg jest sprawcą grzechu. Poeta nie przedstawia spójnego wywodu, logicznej argumentacji. Ten ekspresjonistyczny utwór jest głęboko nacechowany emocjonalnie. Jest uczuciowym wyrazem stanu religijnego zwątpienia, utraty ufności, wyrazem stanu, jaki budzi się u człowieka pod wpływem cierpienia. Hymny są wyrazem wewnętrznej rozterki między bólem a potrzebą zachowania wiary. W hymnach dostrzec można ekspresję lęku metafizycznego, poczucia winy. Ekspresjonistyczna poetyka przejawia się w kontrastach postaci, wydarzeń biblijnych, kolorach, w nieregularnej budowie wiersza, w licznych fragmentach nacechowanych emocjonalnie, w rozległości malowanych obrazów, w ich wizyjności. Odczytuje się hymny jako utwory katastroficzne. Katastrofizm - nurt literacki drugiej połowy XIX wieku (rozwinięty pocz. XX wieku) przejawiający się w zapowiedzi kresu, Sądu Ostatecznego, zagłady kultury europejskiej, człowieczeństwa. Katastrofizm modernistyczny jest katastrofizmem spełnionym (I wojna światowa, rewolucja bolszewicka, narodziny totalitaryzmu). Wizje te spełniają się w naszej rzeczywistości. Apogeum buntu metafizycznego odnajdujemy w hymnie „Święty Boże, Święty Mocny”. Hymn ten rozpoczyna się apostrofą do Boga, zamyka go apostrofa do Szatana. Znamienną cechą jest, że bunt rodzi inną formę religijności - satanizm. Poeta postawił pytanie: kto jest absolutem, Bóg czy Szatan. Wobec braku odpowiedzi od Boga zwraca się do Szatana o litość dla ziemi. Hymny są cyklem poetyckim opisującym historię duchowych zmagań z problemem cierpienia. Już IV hymn przynosi uspokojenie, motywy konsolacyjne. „Moja pieśń wieczorna” - uspokojenie wypływa z refleksji, że osobą współodpowiedzialną za zło świata jest człowiek. Drugi cykl hymnów: „Hymn św. Franciszka”, "Judasz", "Maria Egipcjanka" wprowadzają rewolucję w postawie podmiotu lirycznego, przynoszą znamienną reinterpretację. W „Hymnie św. Franciszka”" podmiot modli się słowami „Bądź błogosławiony rozdawco cierpienia”. Pojawia się motyw zgody ze światem, zgody płynącej z refleksji, że w życiu ludzkim jest miejsce na cierpienie. W przeżywaniu cierpienia buduje się człowiek, jest ono fundamentalnym przeżyciem człowieczeństwa. W hymnie „Maria Egipcjanka” los ludzki poeta interpretuje jako wędrówkę, pielgrzymkę, poznawanie zła, rozkoszy, cierpienia; zwraca uwagę na aspekt ludzkiego życia jakim jest nieustanne wybieranie między dobrem a złem. Hymny Kasprowicza kojarzą się z 3 pojęciami: ekspresjonizm, katastrofizm, prometeizm.

Po „Hymnach” ukazały się jeszcze dwa ważne tomy poetyckie Kasprowicza: „Księga ubogich” (1916) oraz „Mój świat. Malowanki na szkle”. Nowa postawa życiowa, wypowiadana w lirykach przez świadomą stylizację na prymitywizm i odwołania do wzorów poezji ludowej, wyrażona została dobitnie w tytule pierwszego tomu (aluzja do kształtu, formy i przeznaczenia biblii pauperum). Poeta stylizuje się na jednego z tych prostaczków, którzy doznają najprostszych i najszlachetniejszych uczuć: radości z istnienia świata i własnego życia, satysfakcji z drobnych osiągnięć życiowych w codziennej pracy i życiu rodzinnym, dumy z przekształcania przyrody na człowieczy pożytek. Bohater nowych wierszy akceptuje cały otaczający świat wraz z cierpieniem i śmiercią w duchu chrześcijańskim, gdyż autorem jego porządku jest Bóg, wcielenie ludowej mądrości, a jednocześnie ktoś bliski, dobrze znajomy. Tu Kasprowicz nawiązuje to światopoglądu franciszkańskiego. W „Księdze ubogich” odnajdujemy również manifest patriotyzmu pisarza (np. wiersz XL).

357. Erotyka w poezji Tetmajera.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer urodził się 12 II 1865 w Ludźmierzu na Podhalu, zmarł 18 I 1940 w Warszawie. Studiował filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz w Heidelbergu. Pierwszy tom „Poezji” ukazał się w 1891. Wśród licznych poetów okresu Młodej Polski, w których twórczości napotykamy wiersze o tematyce erotycznej, Tetmajer uznawany był za mistrza subtelnej, choć śmiałej obyczajowo liryki miłosnej.

Wiersz „Lubię, kiedy kobieta...” (omdlewa w objęciu) zyskał sobie wielką popularność w tamtej epoce, a i dzisiaj stanowić może przykład odważnego ujęcia tematyki miłosnej. Mamy tu do czynienia z poetyckim opisem zbliżenia seksualnego. Podmiotem lirycznym jest uczestnik i zarazem obserwator tego zbliżenia. Nie ma tu mowy o miłości, to słowo nawet nie pada, zastępuje je słabsze emocjonalnie „lubię”. Partner obserwuje kobietę, fascynuje się jej odczuciami. Ostatnia zwrotka wiersza pokazuje nam, iż kochanka była tylko narzędziem zapomnienia, instrumentem chwilowej rozkoszy, odrywającej partnera od świata przeżyć duchowych, które dają poczucie wielkości, ale też są źródłem cierpienia. Po tej chwili zapomnienia mężczyzna powraca znowu do „myśli skrzydlatej”, przenoszącej go poza rzeczywistość, w krainę marzeń, ideałów, nieskończoności. Jako że podmiot opisuje tu jedynie doświadczenie zmysłowe to uznano ten wiersz za przejaw filozofii hedonistycznej. Jest to jednak hedonizm rozpaczliwy, gdyż nie przynosi ukojenia, a wręcz pogłębia uczucie samotności, czemu dodatkowo towarzyszy uczucie niespełnienia.

Przedmiotowe traktowanie kobiety było charakterystyczne nie tylko dla miłosnej liryki Tetmajera, ale także dla całości pojmowania zjawiska miłości zmysłowej w dobie Młodej Polski. Postawa większości twórców tego okresu zabarwiona była tzw. mizoginią. Powszechne było przekonanie, że przeciwne płcie mają przydzielone różne tereny działania: świat mężczyzn to sfera ducha, intelektu, twórczości i sztuki; świat kobiet obejmuje sferę powszedniości, instynktów biologicznych, zmysłów i życia codziennego pozbawionego wielkich porywów i napięć. Akt erotyczny łączy na moment te dwa światy, zniżając mężczyznę do poziomu kobiety.

„Ja, kiedy usta...” (ku twym ustom chylę) - młodopolskie rozumienie miłości seksualnej odkrywa tragiczną przestrzeń ludzkiego istnienia. Jeśli bowiem miłość postrzega się tylko przez pryzmat zmysłowości to kobieta i mężczyzna są sobie obcy, nie są w stanie przekroczyć granic indywidualności i samotności. Twórcy Młodej Polski widzieli w stosunku erotycznym źródło cierpienia. Wyrzucano kobiecie pustkę duchową, kobieta jest w wierszach tylko ciałem. Mężczyzna w akcie miłosnym może więc doznać przyjemności, ale nie zazna ukojenia duchowego, nie przekroczy granic swojej samotności. W wierszu podmiot liryczny szuka w zbliżeniu miłosnym chwili zapomnienia, ucieczki od świata. Powrót do realności świata jest bolesny. Stąd w ostatniej zwrotce podmiot liryczny odkrywa, że prawdziwą ucieczką od świata jest jedynie śmierć. Okazuje się, że pożądanie jest niezaspokajalne, życie erotyczne człowieka jest rozdarte między pożądaniem a miłosnym zawodem. Tym źródłem zawodu jest zawsze kobieta, fatum mężczyzny.

361. Scharakteryzuj narrację w „Chłopach” Władysława Stanisława Reymonta

Reymont obserwował życie chłopskie pracując na kolei, na karty utworu przelał materiał gromadzony przez kilka lat. Mówi się, że posiadał niezwykły dar obserwacji, pamięć, co doskonale widać w „Chłopach”.

W utworze zastosował stylizację gwarową, wzorowaną na gwarze mazowieckiej. Aby utwór był zrozumiany przez czytelników, zabieg ten ograniczył do pewnego stopnia.

Obiektywny wszechwiedzący narrator został jakby rozszczepiony na 3 rodzaje narracji, dzięki temu można powiedzieć że występuje 3 narratorów. Odkrył do Kazimierz Wyka. Pierwszego z nich nazwał realistycznym obserwatorem. Posługuje się on językiem zbliżonym do prozy realistycznej, zobiektywizowanej. Przedstawia życie chłopów. Drugi narrator jest wsiowym gadułą. Używa głównie języka gwarowego, opowiada rozmaite historie anegdotyczne, plotki, zdradza sekrety życia osobistego chłopów. Trzecim narratorem jest tzw. modernistyczny stylizator. Posługuje się językiem zbliżonym do języka poezji młodopolskiej. Jest to także odmianą stylizacji, określaną jako poetyzacja. Każdy z narratorów mówi innym językiem, choć w każdą z odmian narracji wplecione są elementy gwary.

Odpowiednio do narratorów kształtują się 3 ciągi czasowo-fabularne. W pierwszym poznajemy historię społeczności lipeckiej, w drugim - rok obyczajowo-obrzędowo-liturgiczny, a w trzecim ciągu odnajdujemy tok prac rolniczych, rzeczywistość podporządkowaną rytmowi życia przyrody.

362. Zabawy, obrzędy, obyczaje w „Chłopach”

Należy rozróżnić te pojęcia. Obrzęd należy do sfery sacrum, jest to tyle co misterium. Inne znaczenie ma słowo ceremoniały, które mogą być rodzinne, państwowe. Obrzęd kieruje myśli ku Bogu. Ceremonie, obrzędy są podobne, ale pozbawione wymiaru świętego.

Na wyróżnienie zasługują obyczaje związane z pracą. Jednym z nich jest wspólne obieranie i szatkowanie kapusty. Kobiety siedzą półkolem przy ogniu i obierają główki kapusty z liści, mężczyźni zaś szatkują obrane warzywo. Pracę kończy wspólna wieczerza. Do tej grupy obyczajów należą też siewy i wspólne wykopki. Oddzielną kategorię stanowią obyczaje wigilijne, zaręczynowe i ślubne. Do obrzędów natomiast zaliczyć można msze święte, ślub, obrzędy i modlitwy Dnia Zadusznego oraz pogrzeb. Obrzędy Dnia Zadusznego cieszyły się na wsi dużą popularnością. Od rana w zakrystii zbierał się tłum ludzi, którzy składali ofiary na wypominki. Modlitwy te są następnie odprawiane w kościele. Pośrodku stoi katafalk z trumną. Po południu w kaplicy cmentarnej odprawiane są nieszpory.

W „Chłopach” występują też opisy zabaw. Należą do nich zabawy młodzieży oraz zabawy w karczmie, tańce, świętowanie ostatków. Opisy obrzędów i zwyczajów charakteryzują się szczegółowością, stanowią bowiem istotny element życia na wsi.

Badacz historii kultury i religii Eliade pokazuje w „Traktacie o historii religii” wspólne korzenie wszelkich obrzędów różnych religii. Mniejszym jego dziełem jest „Sacrum, mit, historia”. Rolę i funkcje obrzędów w życiu zbiorowości ujawnia ich rola w życiu chłopów, a także rola opisów w dziele Reymonta. „Symbole, mity i obrzędy, podlegające upowszechnieniu bądź też spontanicznie odkrywane ujawniają zawsze ostateczną sytuację człowieka, a nie tylko sytuację historyczną.” Znaczy to, że człowiek odkrywa swoje miejsce we wszechświecie.

363. Jagna Borynowa: Matka-Ziemia, kobieta fatalna czy portret chłopki?

W literaturze greckiej, mitologii różnych ludów istnieje mit o Matce Ziemi. Mówi tyle, że Ziemia jest matką wszystkich ludzi. Czasami ożywa jako kobieca postać. Ten mit odgrywa istotną rolę w kulturach agrarnych, dlatego prace polowe mogą być związane z różnymi obrzędami, które mają podkreślić świętość relacji rolnika z Matką, na której i dla której pracuje. Obyczaj składania zwłok w ziemi jest pewnym rytuałem, oznaczającym powrót do Matki Ziemi tego, co z niej wyszło. W kulturze żydowskiej szerzy się obyczaj chowania bez trumny.

W pierwszym tomie jest fragment, w którym narrator nazywa Jagnę Matką Ziemią. Ziemia może być wyobrażona jako kobieta, wszystkie procesy, które zachodzą na wiosnę mogą być porównane do zapłodnienia. To erotyczne porównanie przeniesione jest na Jagnę. Symbolika jest w jej przypadku niepełna, bo Jagna nie miała dzieci. Matka Ziemia jest płodna, Jagnę cechuje destrukcyjność.

Chłopka to kobieta pracowita, niezłomna, troszcząca się o dom, dzieci, jak Hanka. Jagna zamiłowania do pracy nie ma. Nosi natomiast najwięcej cech kobiety fatalnej, która niesie zniszczenie, zło, które dotyka mężczyzn i jej samej. Jest nieszczęśliwa.

W ostatnim tomie została wywieziona poza granice wsi. Jedną z przyczyn tego faktu było to, że łamała ostentacyjnie normy obyczajowe obowiązujące w środowisku chłopskim. Można domyślać się, że robi to w sposób prowokacyjny. Bardziej niż inne chłopki dba o swój wygląd. Jest odmieńcem. Może być to jej właściwy portret.

364. Maciej i Antek Borynowie: heroizacja ludu. Czy dostrzegasz inne tego przejawy?

Maciej Boryna jest bogatym gospodarzem, człowiekiem silnym mimo swych 58 lat, nieugiętym. Jest odważny, porywczy. Prowadzi chłopów do bitwy o las. Antoni Boryna to jego najstarszy syn. Miał podobne cechy osobiste, był zapalczywy w gniewie i w żałości. Na porębie wykazał się również niepospolitymi cechami.

Z heroizacją łączy się mitologizacja bytu chłopskiego. Oznacza to, że w strukturze powieści są często obecne motywy o wymowie uniwersalnej, mitycznej. W związku z tym następuje heroizacja postaci chłopskich. Ma niekiedy rysy homeryckie.

Chłopi są bohaterami gdy pracują. Autor tak kształtuje opisy np. siewów, aby dodać im walor obrzędu. Praca staje się czynnością uświęconą, ofiarą składaną na łonie Matki Ziemi. Inny motyw to przedstawienie sposobu spożywania wieczerzy wigilijnej, ukazuje Reymont chłopów jako dostojne postacie. Uwzniośleni są też podczas nabożeństwa, modlitwy, obrzędów. Ukazani są jako twardzi, niezłomni. Mimo trudów istnienia śpiewają „radosną pieśń życia”, są silni jak drzewa.

W takich częściach narracji zostaje podkreślona wielka godność chłopów, ich pracy, życia codziennego, umierania. Praca chłopska jest reaktualizacją pewnych świętych czynności, które wykonywali od tysiącleci. Ta świętość pracy związana jest ze świętością relacji człowieka i natury, człowieka i kosmosu oraz człowieka i Boga. W toku narracji Reymont potrafi odkryć, w sposób symboliczny przedstawić tę szczególną głębię tkwiącą w codziennych rytuałach, tkwiącą w sensie narodzin, cierpienia, umierania. Te głębokie filozoficzne treści, ukazywanie odwiecznych praw rządzących ludzkim losem decydowały między innymi o przyznaniu Reymontowi nagrody Nobla.

365. Motyw życie-śmierć w „Chłopach”

Ukazanych zostało w „Chłopach” kilka mitów związanych z tym zagadnieniem. Pierwszy to mit Matki Ziemi. Eliade mówi: „Kobieta mistycznie związana jest z Ziemią. Wydanie na świat dziecka okazuje się wariantem na skalę ludzką płodności tellurycznej. Wszelkie doświadczenia religijne związane z płodnością i narodzinami mają strukturę kosmiczną. Sakralność kobiety związana jest ze świętością Ziemi. Płodność kobiety ma wzorzec kosmiczny”.

Mit Terra Mater mówi tyle, że Ziemia jest matką wszystkich ludzi. Czasami ożywa jako kobieca postać. W „Chłopach” uosobieniem płodności jest Hanka.

Drugi istotny mit to mit siewcy-oracza. Rolnik to człowiek, który posługuje Matce Ziemi, wespół z nią powołuje życie do istnienia. Postacią, która jest z nim związana jest Maciej Boryna. Idzie na spotkanie śmierci na pole, robi to przez całe życie. Wykonywał święte czynności na łonie Ziemi. Kluczową sceną podkreślającą to jest opis jego śmierci, przykład sceny symbolicznej. Umierający Boryna pchany niewytłumaczalnym impulsem wędruje w przedśmiertnym zamroczeniu na pole, urasta nieoczekiwanie do wymiaru Chłopa-Piasta, uświęconego rolniczym obrzędem, biorącego symboliczny ślub z Ziemią-Naturą. Mitologiczny charakter tej sceny podkreślił Reymont wysoce emocjonalną stylistyką.

366. Fragment prozy. Styl, tendencje artystyczne.

We fragmencie mamy zastosowaną stylizację gwarową, występuje też paralelizm składniowy. Ten zabieg służy rytmizacji wypowiedzi. Tekst jest przykładem prozy rytmizowanej. Występuje paralelizm psalmiczny, cały szereg porównań głęboko poetyckich, nawet homeryckich. Obok nich znajdziemy metafory i epitety metaforyczne.

W pierwszej części zdania są na ogół pojedyncze, są zdaniami pytającymi, retorycznymi. Później autor spowalnia tempo rytmizacji, pojawiają się zdania wielokrotnie złożone, zwane retorycznymi okresami składniowymi.

Autor zastosował też liryzację, dokonał podwójnej stylizacji. Nawiązał do Pisma Św., sparafrazował biblijny tekst „Księgi Koheleta” w języku gwarowym. Dokonuje znamiennego procesu sakralizacji. Czasem nawet w opis wprowadza elementy wzięte z liturgii, np. hostię. Ta sakralizacja jest obecna w opisach obrzędów religijnych, a także opisach świata przyrody. Autor ukazuje w swoim utworze rzeczywistość, w której żyje człowiek, jako sferę sacrum.

368. Jakie cechy epopei ujawniają „Chłopi”?

Epos jest to najstarszy epicki gatunek wierszowany, którego tematem są losy zbiorowości, grupy społecznej, plemienia, narodu i jej reprezentatywnych przedstawicieli, zwykle jednostek o cechach heroicznych, ukazanych w dłuższej perspektywie czasowej, niekiedy w zwrotnych momentach dziejowych, osadzonych w rozległym kontekście tradycji, kultury, obyczajów. Narodził się w starożytnej Grecji z pieśni ludowych o bohaterach, półbogach i bogach ingerujących w losy ludzkie. Wzorzec gatunkowy ustalił Homer w „Iliadzie i Odysei”, a następnie przyjął i utrwalił Wergiliusz w utworze pt. „Eneida”. Cechy wzorca mitologiczna motywacja wydarzeń, dwuplanowość akcji, rozległa fabuła, obfite opisy, epizody. Podniosły i uroczysty styl, liczne apostrofy, czasem inwokacje, porównania homeryckie, peryfrazy. Tradycyjnie pisany heksametrem, w języku polskim oddaje się go za pomocą 13-zgłoskowca („Pan Tadeusz”) lub 15-zgłoskowca („Bema pamięci żałobny rapsod”).

W „Chłopach” mamy bardzo szczegółowo ukazaną zbiorowość chłopską, wraz z jej reprezentatywnymi przedstawicielami: bogatym Maciejem Boryną, Antonim Boryną, w którym ogniskują się cechy chłopskie, księdzem, wójtem, kowalem, młynarzem. W pewnym sensie do ich grona dołączyć można Rocha - duchowego, dogmatycznego przywódcę.

Badacze literatury i historii stwierdzają, że Reymont pokazał życie społeczne chłopów, gdy budziła się ich świadomość narodowa. Pisarz bardzo szczegółowo przedstawił codzienne życie chłopów, kartofliska, pola, podorywkę, siewy. Życie w domowym obejściu, chłopki przy studni należą do całej bogatej codzienności chłopskiej. Prócz tego czasu zwykłego (profanum) widzimy momenty, gdy chłop wkracza w świat sacrum, co przejawia się w opisach obrzędów, obyczajów.

Nie ma raczej w utworze dwuplanowości, ale możemy powiedzieć, że przyroda odgrywa taką rolę, jaką antyczni bogowie w eposie klasycznym. To przyroda decyduje o pracy chłopów, o ich losie. Dlatego pisarz poświęca dużo miejsca opisom przyrody. Każdą większą część powieści otwiera opis przyrody. Są one tak skonstruowane, jakby autor chciał ukazać ją w sposób nadnaturalny, stosuje sakralizację przyrody. W tych opisach znajdziemy najwięcej cech stylu eposowego: kunsztowne metafory, peryfrazy, apostrofy. Wrażliwi czytelnicy dostrzegą fakt, że Reymont rytmizuje tekst prozatorski, zwłaszcza we wstępach do rozdziałów.

Wielu krytyków, np. Fryderyk Böök, czy polski krytyk Weissenhoff porównywali od początku „Chłopów” z „Iliadą”. Szukali podobieństw Jagny do Heleny, jako zarzewia konfliktu i wojny, bitwa o las odpowiadać miała wojnie trojańskiej. Wtedy chłopi urastają na miarę homeryckich rycerzy.

369. Jaki jest twój stosunek do bohaterów Żeromskiego?

Bohaterowie Żeromskiego to przede wszystkim ludzie nieszczęśliwi, borykający się z problemami dnia codziennego. Do takich bohaterów należą Wicek Obala ("Zapomnienie"), czy małżeństwo ze "Zmierzchu". Podobne problemy mają przedstawione w "Ludziach bezdomnych" biedne warstwy społeczne. Ci bohaterowie zasługują na szczere współczucie z powodu ich niedoli.

Żeromski kreował także bohaterów heroicznych, chcących zmienić świat, zwalczyć biedę, dać innym możliwość godnego życia. Taki bohaterami są niewątpliwie Stasia Bozowska, Tomasz Judym, Piotr Cedzyna. To bohaterowie zasługujący na uznanie. Są to jednostki chcące zrobić coś dla innych, zajmujące się bezinteresowna pomocą biednym, słabym, często samemu nie mając siły, zdrowia i środków materialnych do życia. Są to bohaterowie o ściśle określonym kodeksie moralnym. Są ludźmi honorowymi, nie oczekującymi nic za swoją ciężką pracę. Działają w duchu szeroko pojętego solidaryzmu społecznego. Mimo swych życiowych niepowodzeń - żaden z bohaterów nie osiąga swego celu - są to ludzie zasługujący na uznanie za swą społeczna pracę dla społeczeństwa, dla poprawy stanu wiedzy, zdrowia i warunków życiowych mas w państwie.

370. Krzywdziciele i poniżeni - portrety ludzkie z „Opowiadań” Żeromskiego.

Stefan Żeromski (pseudonimy: Maurycy Zych, Józef Katerla) urodził się 14 X 1864 r. w Strawczynie (Kieleckie), zmarł 20 XI 1925 r. w Warszawie. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej o żywych tradycjach patriotycznych. Pierwszymi publikowanymi utworami Żeromskiego były jego wiersze z czasów szkolnych, wydane w 1882 r. Pierwszy zbiór jego „Opowiadań” (1895) nosi na sobie piętno żywego odczucia krzywdy społecznej, ukazanej na przykładzie życia wsi polskiej: dworu ziemiańskiego oraz niezawinionej ciemnoty i niedoli biedoty wiejskiej.

„Zmierzch” - opowiadanie to przedstawia nam Walka Gibałę (bezrolnego wyrobnika „siedzącego na komornym”), który wraz z żoną niezwykle ciężko pracuje na utrzymanie swej rodziny. Zatrudniony przez wymagającego rządcę chłop wywozi z dna bagna torf na użyźnienie ziemi. Rządca oszukuje biedaka, płaci mu mniej niż się należy (20 zamiast 30 kopiejek), bo wie, że Gibałowie przyjmą każdy zarobek. Autor buduje tu obraz świata posługując się technikami impresjonistycznymi (precyzyjne operowanie światłem). Obraz pracy wieśniaków nosi natomiast znamiona naturalizmu (akcentowanie dramatycznej walki człowieka o byt, słownictwo wolne od epitetów artystycznych, drobiazgowość opisu, również tych nieestetycznych). Autor posługuje się więc stylistycznym kontrastem, przeciwstawia świat budowany przez człowieka do świata natury, który jest piękny i wspaniały. Świat ludzki jest okrutny. Zauważamy nienaturalność pracy tych chłopów - podczas gdy jest zmierzch i przyroda udaje się na spoczynek ludzie ci wciąż pracują. Można powiedzieć, że pisarz przedstawia tu relacje społeczne, które można by nazwać zmierzchem społeczeństwa.

„Zapomnienie” daje kolejny obraz beznadziejnego losu chłopa, jego nędzy i zupełnej bezradności wobec pana i jego urzędników. Narrator, dziedzic, pan Alfred i gajowy Lalewicz, wykryli w lesie ślady chłopskiego wozu. To Wicek Obala próbował ukraść drewno z tartaku na trumnę dla swojego syna. Gorliwy Lalewicz daje mu nauczkę metodą „bicia w mordę”. Obala udowadnia, że naprawdę stracił syna. Dziedzic chcąc wykorzystać później uzależnionego chłopa decyduje się nie podać go do kryminału, ale żąda rekompensaty pieniężnej. Gdy odchodzą ludzie z dworu Lalewicz uspokaja Obalę, że mu pomoże. W końcowej scenie opisuje narrator zrozpaczoną wronę, która usiłuje walczyć o swoje pisklęta wyrzucane z gniazda przez małego chłopca ze wsi (podobnie bezsilny był Obala). Zauważa narrator, że jedyną obroną w jaką natura wyposażyła zwierzęta i chłopów jest zapomnienie, którego brakuje jemu, dekadentowi, naznaczonego bólem egzystencjalnym.

„Doktor Piotr” Bohaterowie: Piotr Cedzyna (młody, wykształcony w Szwajcarii chemik, w Polsce nie ma pracy, ale mimo to chce zostać przy starym ojcu, dostał propozycję pracy w angielskim laboratorium, przeniknięty myślą socjalistyczną), Dominik Cedzyna (ojciec Piotra, wywodzi się ze szlachty, stracił majątek, upokorzony pracuje jako zarządca u dorobkiewicza Bijakowskiego by ufundować studia synowi, którego bardzo kocha), Teodor Bijakowski (właśc. Bijak, syn warszawskiego szynkarza, ukończył Instytut Komunikacji, zdobył sławę jako konstruktor dróg i mostów, Cedzynę traktuje z góry i lekceważąco), Juliusz Polichnowicz (zrujnował swój majątek w Zapłociu, sprzedał go Bijakowskiemu). Piotr, który po studiach przyjechał do ojca, odkrywa, że Dominik obniżał robotnikom zarobki z 30 do 20 kopiejek by opłacić jego studia. Uznaje to za formę wyzysku i poczuwa się obowiązanym do zwrócenia robotnikom ich pieniędzy. Opuszcza ojca, który w swej działalności nie widział śladu nieuczciwości, gdyż nie okradał swego pana, zaś robotnicy jeśli nie chcieli, to nie musieli pracować.

„Siłaczka” Bohaterowie: Paweł Obarecki (lekarz, który pod wpływem pozytywistycznych idei decyduje się na praktykę w miasteczku Obrzydłówek; tu chce leczyć najuboższe warstwy społeczne; pod naciskiem lokalnych elit (m. in. aptekarza) oraz niechęci i nieufności doświadczanej ze strony chłopów rezygnuje jednak ze swych wcześniejszych założeń), Stanisława Bozowska (młoda, wykształcona, emancypantka, darwinistka; nieopodal Obrzydłówka założyła szkółkę dla dzieci chłopskich; zmarła na tyfus). Można zwrócić uwagę na obecność opisów biedy chłopskiej (np. gospodarstwo, w którym umierała Stasia) oraz na zachowanie aptekarza, mające na celu wyzysk „ludu”.

„Rozdzióbią nas kruki i wrony” - tematem opowiadania jest epizod z ostatnich dni powstania styczniowego. Powstaniec Szymon Winrych (właśc. Andrzej Borecki) wiezie przez las broń dla walczących towarzyszy. Odkrywa go oddział Moskali i zabija w sposób okrutny. Zjadane przez wrony ciało okrada jeszcze chłop, dziękując za możliwość zemsty za lata hańby, ciemnoty i wyzysku. Można wskazać na dwa związki z tematem: a) krzywdziciele to Rosjanie, ofiarami są niewoleni Polacy; b) ostrzeżenie, że utrzymywani celowo w ciemnocie i nieświadomości chłopi (poniżeni) nigdy nie poprą sprawy narodowej o jaką walczą wyższe warstwy społeczne (krzywdziciele).

371. Ludzie bezdomni w „Ludziach bezdomnych”

W tej modernistycznej powieści Stefana Żeromskiego występuje wiele kategorii symbolicznych. Charakter symboliczny mają m.in. tytuły rozdziałów oraz tytuł utworu. Pojęcie bezdomności ma wiele aspektów, można pojmować je w kategoriach materialnych, politycznych, emocjonalnych, jak brak ogniska domowego, w kategoriach duchowych jest to brak poczucia jedności ze społeczeństwem. Żeromski odmalowuje szerokie obrazy nędzy społecznej, bezdomność jest zjawiskiem występującym w Paryżu, Warszawie, na wsi, w Zagłębiu. Bohaterami emocjonalnej bezdomności są: Joanna Podborska, inż. Korzecki, w pewnym stopniu też dr Tomasz Judym. Bohaterem duchowego wydziedziczenia jest dr Judym, który nie może odnaleźć swej tożsamości, m.in. społecznej.

W roku 1900 „ludźmi bezdomnymi” są Polacy, ludzie bez ojczyzny. W pewnym stopniu tytuł utworu i podjęcie motywu bezdomności jest kontynuacją motywy romantycznego pielgrzyma, wygnaństwa. W tym kontekście należy właśnie rozumieć tytuł. Rzeczywistość w prozie jest rzeczywistością ojczyzny, społeczeństwa bezdomnego. W tytule znajduje się więc sugestia, iż kluczem do rozwiązania wielu problemów społecznych jest odzyskanie przez Polskę niepodległości. Wierzył pisarz, że w wolnej Polsce zostaną takie problemy rozwiązane. Tą optymistyczną ideologię przeciwstawiał ideom rewolucyjnym.

372. Dylematy inteligenta w „Ludziach bezdomnych”

Główny ciężar problematyki powieści Żeromskiego został wpisany w dzieje doktora Judyma. Tomasz Judym jest inteligentem borykającym się samotnie z losem, jest człowiekiem służby społecznej. Wywodzi się z biednej rodziny robotniczej. Jego awans społeczny jest dziełem wyrzeczeń, ale nade wszystko przypadku, to przypadek sprawił, że nie Wiktor ale Tomasz został podopiecznym ciotki. Wykształcenie było jedną z dróg awansu społecznego w XIX wieku. Wchodzi Judym w kręgi polskiej inteligencji. Wywodziła się ona głównie ze zubożałej szlachty, na tle pochodzenia występowały podziały. Istniały też inne podziały, inteligencja tzw. „techniczna” pochodziła gł. ze środowisk niemieckich, a adwokatura z żydowskich. Polacy raczej zajmowali się literaturą i takimi dziedzinami jak oświata oraz medycyna.

Tomasz Judym jest człowiekiem obcym w środowisku inteligencji. Jego wewnętrzne rozdarcie jest konsekwentnie obrazowane w toku całego utworu. Jego dramat jest dramatem poszukiwania tożsamości. Nie jest już robotnikiem, ale nie należy do sfer wyższych. Nie należy do środowiska zawodowego lekarzy, bo kategorie, które porusza m.in. w odczycie, są obce lekarzom. Jest człowiekiem wydziedziczonym i wyobcowanym ze swojego środowiska oraz kultury. Źródłem jego wyobcowania i samotności są poglądy wysokie etycznie, to on występuje z propozycją wizji pracy lekarza jako misji społecznej. Rzuca bohater wyzwanie światu, jest nonkonformistą, człowiekiem pokolenia ludzi niepokornych, bo nie zgadza się z obowiązującym porządkiem społecznym. Jego niezgoda jest konstruktywna, bo uważa on, że człowiek sam może ukształtować rzeczywistość.

Jego heroizm etyczny sprawia, że nie jest w stanie zawrzeć żadnego kompromisu ze światem, dlatego musi opuścić Warszawę ani nie może utrzymać pracy w Cisach. Dążył do likwidacji stawów, które były w uzdrowisku źródłem malaryczności. Dyrektor był temu przeciwny. Pracował też Judym w kopalni. Poszczególne etapy życia pozwalają mu poznać obszary powszechnej nędzy: polską, obcą, robotników i chłopów. Powoli narasta w bohaterze poczucie moralnego obowiązku wobec ludzi najuboższych, uważa że w młodości zaciągnął wobec nich dług. To uczucie jest wyrazem jego solidarności klasowej.

Polska inteligencja - problem niepodległości.

373. Na czym polega i czemu służy naturalizm w twórczości Żeromskiego? Odpowiadając, wskaż umiejscowienie odpowiednich fragmentów prozy tego autora.

Naturalizm jest to prąd literacki powstały we Francji w drugiej połowie XIX w. Jego twórcą i teoretykiem był Emil Zola. Pragnął on zbliżyć literaturę do metod eksperymentalnych stosowanych w naukach przyrodniczych i zapewnić jej obiektywizm. Światopoglądową podstawą naturalizmu była darwinowska koncepcja walki o byt, teoria dziedziczności i doboru naturalnego. Biologia stała się kluczem do zrozumienia natury ludzkiej i praw społecznych. Ideałem estetycznym było naśladowanie natury.

Naturalizm u Żeromskiego przejawia się w poszerzeniu terenu zainteresowań pisarskich, podejmowaniu nowych tematów, uważanych do tej pory za nieestetyczne lub nieciekawe. Dotyczyło to szczególnie zainteresowania środowiskami zawodowymi lub społecznymi, dotychczas nieobecnymi w utworach literackich. W powieści „Ludzie bezdomni” występuje wiele motywów drastycznych ukazujących krzywdę i okrucieństwo życia. Podczas wędrówki Judyma po ulicach: Ciepłej i Krochmalnej widzimy ludzi obdartych, bladych, o twarzach wychudłych i zaropiałych oczach. Mieszkają w wilgotnych, cuchnących i niskich poddaszach. Autor posłużył się także naturalizmem w opisie fabryki cygar. Panowała tam ciasnota a w powietrzu unosił się smród potu ludzkiego i duszący pył tytoniowy. Praca tam była wyczerpująca i niezdrowa a twarze pracujących tam kobiet były „wyciągnięte i ziemiste”. Podobnie opis osady górniczej w Sosnowcu ma cechy naturalizmu. Autor ukazuje nam pracujących górników, ich trud i niebezpieczeństwo na jakie są narażeni.

Opowiadania Stefana Żeromskiego przepełnione są opisami naturalistycznymi. W „Zmierzchu” i „Zapomnieniu” odnajdziemy poruszające obrazy wsi pouwłaszczeniowej. W opowiadaniu „Zmierzch” przedstawione są losy Walka Gibały i jego rodziny. Wstrząsa opis cierpienia i brzydoty, ukazuje degenerację fizyczną której towarzyszy degeneracja moralna (okrutne bicie Gibałowej przez męża). Praca bohaterów utworu to nieludzki wysiłek od rana do nocy. Muszą jednak pracować, gdyż grozi im śmierć głodowa.

Opowiadanie „Zapomnienie” przedstawia nędzę chłopa - Wicka Obali. Jego syn umarł z głodu, a on „popadł w konflikt” z dziedzicem gdy kradł deski na trumnę. Autor szczegółowo odtwarza sceny: bicie Obali przez dziedzica, opis zwłok chłopca, znęcanie się wiejskich dzieci nad pisklętami.

Moim zdaniem najbardziej wstrząsające opisy odnajdziemy w opowiadaniu „Rozdziobią nas kruki, wrony...”. Naturalistyczny obraz śmierci głównego bohatera utworu - Szymona Winrycha jest przejmujący i wzbudza współczucie, podobnie opis konającego konia ma cechy wręcz ludzkiego cierpienia, natomiast moment gdy wrony posilają się ciałem zabitego budzi odrazę.

Naturalistyczne opisy w twórczości Żeromskiego wyrażają współczucie dla skrzywdzonych i poniżonych jednostek czy też całych grup społecznych. Mają one na celu poruszyć wyobraźnię i sumienie czytelnika. Autor nie wyraża swojej opinii, lecz bezstronnie przedstawia fakty.

374. Zadomowienie i bezdomność w „Ludziach bezdomnych”

bezdomny Judym, zadomowieni inni lekarze. Potem inni pracownicy ośrodka w Cisach

T. Judym a jego brat Wiktor zadomowiony wśród robotników. Inni robotnicy - kowal

Joanna Podborska poszukuje szczęścia - zadomowiona/ Stanisława Bozowska - heroiczna

Korzecki- bezdomny - konspirator, szukał zadomowienia;

---