Alina Rynio

Instytut Pedagogiki KUL

SPOŁECZNE WYCHOWANIE MŁODZIEŻY W NAUCZANIU PRYMASA TYSIĄCLECIA JAKO WARUNEK PRZETRWANIA NARODU I KULTURY

Założenia metodologiczne:

1. Mając do czynienia z nauczycielem tej miary co Ksiądz Kardynał Stefan Wyszyński jest niezwykle trudno przedstawić choćby tylko jakiś wąski aspekt jego nauczania.

2. Po kilkuletniej przygodzie obcowania z myślą człowieka, niewątpliwie nieprzeciętnego jakim był wielki Prymas Tysiąclecia, któremu Kościół w Polsce i na świecie a także Katolicki Uniwersytet Lubelski, a w szczególności nauki społeczne zawdzięczają bardzo wiele, mogę powiedzieć, iż bogactwo zawartych w tej myśli treści, dotyczących różnorodnych zdarzeń i faktów pozwoliłoby budowniczym średniowiecznych katedr wypełnić wiele witrażowych okien.

3. Z pewnością były by to witraże zdumiewające bogactwem motywów przewodnich i oryginalnością w sposobie ich prezentacji.

4. Spośród wielu wątków teściowych musiały by jednak dominować trzy prawdy, które stanowią osnowę nauczania prymasowskiego w każdym jego wymiarze. Chodzi o przejętą od św. Augustyna prawdę o „Bogu uwielbionym, człowieku uszanowanym i ziemi obsłużonej”.

5. Prawda ta dominuje także w warstwie treściowej wychowania preferowanego przez Księdza Wyszyńskiego w okresie kiedy jeszcze nie był kardynałem.

6. W wychowaniu tym z łatwością dostrzec można wzajemnie dopełniające się i przenikające siebie wymiary i płaszczyzny.

7. Szczególnie widoczny jest wymiar osobowy, społeczny i religijny.

8. Mając na uwadze społeczny aspekt wychowania spróbuję jedynie wskazać na podstawowe założenia i cele, na których wychowanie młodzieży w wymiarze społecznym w nauczaniu Księdza Wyszyńskiego było oparte.

9. Proszę zatem potraktować niniejsze wystąpienie jedynie jako próbę ukazania podstaw i struktury społecznego wychowania młodzieży u człowieka, który nazwał siebie „chrześcijańskim myślicielem społecznym” i faktycznie nim był.

10. Bez trudu można to dostrzec w stylu i sposobie jego duszpasterzowania wśród dzieci i młodzieży, robotników, chłopów i inteligencji, najpierw Włocławka, potem Lublina, a od 1948 roku całej Polski.

11. Pamięć i znajomość pedagogicznego przesłania Prymasa Tysiąclecia może pomóc, współcześnie żyjącym pokoleniom Polaków i tym, którzy po nas przyjdą - zachować tożsamość w wymiarze osobowym, społecznym, narodowym, kulturowym i eklezjalnym.

12. Nie ma też obawy, że przesłanie to w swych najgłębszych fundamentach z czasem się zdezaktualizuje. Wszak Prymas Wyszyński swoją pedagogię oparł na Ewangelii i nauczaniu Kościoła, a te maja znamię trwania aż do skończenia świata.

Główne tezy mojego wystąpienia brzmią następująco:

1. Społeczny wymiar osoby wyraża się i realizuje poprzez zakorzenienie i uczestnictwo w różnych typach wspólnot: wspólnoty rodzinnej, narodowej, zawodowej i wyznaniowej;

2.Człowiek realizuje się wśród ludzi i jest nosicielem naturalnych dążeń społecznych, których zaspokojenie domaga się bycia z innymi i dla innych;

3.Osobowość u Kard. S. Wyszyńskiego jest etycznym polem spełniania się człowieczeństwa, co dokonuje się wówczas, gdy człowiek w swojej wolnej decyzji uznaje fakt bycia sobą, czyli jakby centrum spotykania się wszelkiego świata Bożego i ludzkiego;

4. Spełnianie się człowieka dokonuje się w czasie i w relacji do środowiska i kultury;

5.Grzech jest zakłóceniem porządku społecznego;

6. Człowiek jest powołany do czynienia sobie ziemi poddanną;

7. Ład moralny domaga się wychowania sumienia;

8. Sprawiedliwość, miłość i dobro wspólne są niezbędne w procesie uszlachetniania człowieka;

9. Istnieje pilna potrzeba społecznego wychowania i uświadomienia sobie jego celów i zadań.

10. Wśród tych ostatnich niezwykle ważnym jest wychowanie w duchu prawdy, wolności i odpowiedzialności

3. CELE SPOŁECZNEGO WYCHOWANIE OSOBY

Cele i zadania społecznego wychowania pozostają w ścisłej relacji do przyjmowanego przez Księdza Wyszyńskiego sposobu ujmowania osoby, jak i wizji samego wychowania opartego na zasadach wiary i moralności chrześcijańskiej. Stąd najistotniejszym jest uspołecznienie samego siebie i podjęcie odpowiedzialności za naród i jego kulturę.

3.1 Uspołecznienia samego siebie

- Jako Prymas kreśląc program społecznego wychowania młodych, uświadamiał swoim słuchaczom, iż wychowanie społeczne należy zacząć przede wszystkim od uspołecznienia samego siebie. Sprowadzało się to do uspołecznienia swego czucia, myślenia, pragnień, rozumu, pracy, woli, powołania i zawodu.

Chodziło o to,

aby czuć, myśleć, pragnąć i pracować społecznie mając przy tym właściwy stosunek do pracy rozumianej jako działanie właściwe osobie ludzkiej i konieczne dla jej pełnego rozwoju;

aby nauczyć się życia w poszanowaniu własności osobistej, cudzej i społecznej, a mając świadomość swej niewystarczalności żyć przynależnością do społeczności rodzinnej, zawodowej, narodowej i ponad­narodowej, a także politycznej i religij­nej.

- Przynależność ta miała polegać na znajomości i podejmowaniu z odpowiedzialnością zadań na rzecz innych ludzi i wyżej wymienionych społeczności. Jest to możliwe o tyle, o ile cel wychowania osoby nie jest zawężony do osobistego poglądu na świat, życie i człowieka, jak to czyniły nurty pedagogiczne współczesne Księdzu Wyszyńskiemu. Chodzi o intelektualizm, moralizm pedago­giczny, woluntaryzm, pragmatyzm, szowinizm narodowy czy państwowy, socjologizm lub indywidualizm. Kierunki te, akcentując samo w sobie wychowanie indywidualne lub społeczne nie są w stanie dać pełnego wychowania. Wychowanie indywidualne samo w sobie, ani oderwane od niego wychowanie społeczne nie mogą być celem wychowa­wczym.

Wobec toczącej się dyskusji odnośnie celu wychowania Prymas Wyszyński stał na stanowisku wychowania odbywającego się ze względu na jednostkę jak i społe­czeństwo. Takie stanowisko chroniło od skrajnego indywidualizmu, jak również dalekie było od "samopoświęcenia się" dla społeczeństwa. W obydwu przypadkach strzegło godności człowieka. Wychowanie osoby oparte na etyce nie było prowadzone w oderwaniu, ale w oparciu o naturę człowieka i jego przeznaczenie.

Jest też rzeczą interesującą, że Ksiądz Wyszyński powołując się na badania psycholo­giczne nad naturą człowieka sprowadzał cel wychowania do całkowitego jej usamodziel­nienia. Jego wyrazem miał być wszechstronny i zgodny z przeznaczeniem harmonijny rozwój fizycznych i duchowych władz człowieka. Jego zdaniem badania etyczne i religijne nad życiem człowieka miały wyznaczać obowiązki indywidualne, społeczne i religijne.

Spełnianie ich jest źródłem szczęścia osobistego i stwarza dobro społeczne. Ksiądz Wyszyński wyrażał przy tym pogląd, iż szczęście, które człowiek osiąga, jest nietrwałe i nie wyczerpuje ludzkich aspiracji. Szczęście trwałe i wieczne, zaspokajające wszystkie dążności człowieka może dać tylko Bóg. Tak więc w tym znaczeniu religia wskazuje ostateczny cel życia ludzkiego. Jest nim chwała Boża i szczęście w Bogu.

Warto przy tym zauważyć, iż Wyszyński ze wskazań etyki i religii, wyprowadza zarówno bliższy jak i dalszy cel wychowania. Bliższy miał prowadzić do szczęścia doczesnego przez właściwe korzystanie ze swych praw i spełnianie obowiązków indywidualnych, społecznych i religijnych.

Dalszym celem jest szczęście wieczne będące zarazem normą działania w wypełnianiu obowiązków doczesnych. Szczęście wieczne w rozumieniu Wyszyńskiego jest zarazem czynnikiem wysoce uspołeczniającym. Cel wychowania ujmowany ze względu na przeznaczenie człowieka powinien wskazywać drogę obowiązku i przyzwyczajać wychowanka do stałego dążenia tą drogą.

W opinii Księdza Wyszyńskiego zarówno wychowanie indywidualne, jak i społeczne, mające na względzie kształtowanie osoby ludzkiej w kierunku jej celu ostatecznego służy również dobru społeczeństwa i Kościoła. Całą swą treść wyczerpuje rozwijając wszechstronnie i zgodnie z przeznaczeniem doczesnym i wiecznym wrodzone właściwości fizyczne, intelektualne i społeczne.

Należało przy tym liczyć się z osobowym rozwojem człowieka, z jego cechami indywidualnymi oraz właściwościami i przeznaczeniem jego natury społecznej. Człowiek tak wychowany odnajduje swoje miejsce, zna swoje prawo i wypełnia obowiązki zarówno na odcinku życia osobistego, jak i społecznego.

3. 2 Podjęcie odpowiedzialności za naród i jego dziedzictwo kulturowe

Jeśli chodzi o wychowanie społeczne, to jeden z jego zasadniczych celów, Ksiądz Wyszyński upatrywał w wychowaniu poczucia odpowiedzialności za naród.

Wychowanie do odpowiedzialności za naród, stanowiąc istotną treść szczególnie prymasow­skiego przepowiadania, przynależy do zasadniczych celów wychowania młodych na ludzi rozsądnych, wartościowych obywateli i prawych chrześcijan, myślących po polsku.

Cele te osiąga się na drodze wychowania w wierności tradycji chrześcijańskiej i kulturze narodowej, jak też przez zachowanie zasad ewangelicznych w życiu społecznym.

Mając na względzie złożony problem, jakim jest wychowanie młodzieży w poczuciu odpowiedzialności za naród, należy zauważyć, iż zakres tej odpowiedzialności w analizowa­nym nauczaniu ujmowany jest bardzo szeroko i dotyczy umożliwienia narodowi spełniania swojej misji dziejowej.

Sama zaś odpowiedzialność najczęściej ujmowana jest jako zasada moralności społecznej i obowiązek, którego wyrazem jest udzielanie odpowiedzi na wszelkie dobro.

Śledząc treść prymasowskich wypowiedzi zauważa się, iż podstawowy wyraz wychowania w poczuciu odpowiedzialności za naród widział on w wychowaniu młodego człowieka do wszechstronnego rozwoju osobowości. W założeniu tym chodziło o osobowość dojrzałą. Odpowiedzialność miała być jej wyrazem. Wychowanie to, obejmując całego człowieka, w pierwszym rzędzie miało być wychowaniem do odpowiedzialnego życia wiarą.

W odniesieniu do omawianego problemu istotną rolę odgrywało głębokie przekonanie Autora analizowanych kazań, przemówień i enuncjacji, iż wiara katolicka stanowi jeden z fundamentalnych elementów polskiej kultury religijnej. Wspólnota wiary narodu ochrzczo­nego jest elementem konstytuującym go w stopniu najwyższym. Stąd też w rozumieniu Księdza Wys­zyńskiego należało w sposób szczególny troszczyć się o wiarę.

Po zasygnalizowaniu postulowanego przez autora religijnego aspektu wychowania młodego człowieka w poczuciu odpowiedzialności, równie ważnym jest wychowanie w wierności wobec ojczystej kultury.

Mając świadomość doniosłości zjawiska kultury, jak również widząc w jej przekazaniu jeden z podstawowych elementów dziejowej misji narodu, Prymas niejednokrotnie dawał wyraz swojego zatroskania o uczciwość tego przekazu. Często podkreślał, iż prawdziwa kultura narodu ma charakter historyczny, gdyż wyrasta z przeszłości. Stąd też w skarbcu dziejów przy równoczesnym tworzeniu kultury w teraźniejszości widział fundament budowania przyszłości. Jest to zrozumiałe, gdyż Wyszyński traktował kulturę narodową jako dorobek pokoleń i bezsprzeczną własność całego narodu.

Dostrzegał tutaj trzy podstawowe zadania, których spełnienie jest obowiązkiem względem narodu i wyrazem odpowiedzialności. Są nimi: uczciwy przekaz młodym pokoleniom wszystkiego co stanowi kulturę rodzinną, jej obrona oraz tworzenie nowych wartości kulturalnych w teraźniejszości.

Wielki Prymas Tysiąclecia był przekonany, iż dzieje narodu, świat przeżyć ducha i moc doświadczeń wiekowych, poprzez które naród wypowiada treść swojego życia, stanowią fundament dalszego tworzenia kultury.

Dlatego też uświadamiając młodym wartość przeszłości "niekiedy bolesnej i trudnej, ale ostatecznie udanej i zwycięskiej" zalecał ostrożność w jej ocenianiu. Co więcej, domagał się pokory, czci i szacunku dla przeszłości. Zalecał o niej mówić sprawiedliwie i z troską o prawdę. Żądał dobrej znajomości historii, rozumienia i umiłowania każdego fragmentu dziejów ojczystych, z których kazał wydobywać to, co wyrasta z prawa miłości i sprawiedli­wości.

Warto tu odnotować fakt, iż Prymas Wyszyński nie gorsząc się grzechami przeszłości a nawet widząc wśród dziejowych cierpień i klęsk "błogosławioną lekcję dla przyszłych pokoleń", z całą stanowczością przestrzegał młodych przed budowaniem na błędach przeszłości.

Wskazując na dziesięć wieków doświadczeń religijnych kazał szanować nawet nieudane czyny, wychodząc z założenia, "iż niejedna wina może okazać się szczęśliwą" i być zdarzeniem twórczym. Powyższe przekonanie ma swoje źródło w ewangelicznej nauce o odkupieniu.

Zdaniem Księdza Wyszyńskiego wychowanie w wierności wobec ojczystej kultury winno się wyrażać nie tylko w pos­zanowaniu przeszłości przez teraźniejszość, lecz przede wszystkim w wychowaniu młodych pokoleń w niemal religijnym kulcie dla wszystkich darów natury i łaski, które naród jednoczyły i umacniały. Bez spełnienia tego warunku nie widział możliwości budowania przyszłości. Wskazując na minione pokolenia, które za cenę najwyższych wyrzeczeń przekazały dzieje katolickiego narodu, chrześcijański styl życia, obyczaj i wszystko co stanowi kulturę, Wyszyński uświadamiał swoim słuchaczom, że są ich dłużnikami.

W licznych wypowiedziach, mając na względzie różne płaszczyzny kultury narodowej, szczególną uwagę zwracał na kulturę życia religijnego, rodzinnego i społecznego. Nie deprecjonując wartości zdobyczy materialnych i dobrobytu, w których widział "środek, narzędzie i niezbędne tworzywo" kultury, Prymas Wyszyński stawiał przed młodymi zadanie przeniknięcia materii kulturą ducha. Było to warunkiem, aby osiągnięcia i zdobycze ludzi młodych zasłużyły na miano trwałych.

Jego zdaniem same bogactwa materialne i dobrobyt jeszcze nie tworzą trwałej kultury. Źródła tej ostatniej upatrywał w przenikaniu wartości doczesnych mocami Bożymi i nadawaniu wszystkim wymiarom życia ziemskiego oblicza Bożego.

Apelował przy tym o zachowanie wewnętrznego i zewnętrznego ładu świadczącego o postawie szacunku wobec drugiego, swojego zadania, posłannictwa czy stanowiska. Domagając się od młodzieży kultury życia i współżycia towarzyskiego, szczególnie w środowiskach akademickich, piętnował bezład, niechlujstwo w postępowaniu, słownictwie, zachowaniu się na ulicy, wyglądzie zewnętrznym czy sposobie ubierania się. Nawiązywał przy tym do zobowiązujących rodzimych tradycji w zakresie kultury osobistej, towarzyskiej, społecznej i moralnej związanej z estetyką, obyczajowością i dobrym przykładem.

W nauczaniu Księdza Wyszyńskiego wychowanie młodzieży w poczuciu odpowied­zialności za naród opierało się na obowiązku poznania i zachowania ewangelicznych zasad w życiu społecznym. Obowiązek ten stanowił konsek­wencję bycia chrześcijaninem i wiązał się z odpowiedzialnością za wiarę i kulturę narodu. Wśród tych zasad priorytetowe miejsce w analizowanym przepowiadaniu zajmowała ewangeliczna zasada miłości.

Następnym zadaniem stojącym przed młodzieżą, w spełnianiu którego zawiera się jeden z podstawowych wymiarów poczucia sprawiedliwości i odpowiedzialności wobec wspólnoty ojczystej była jej troska o życie narodu. Problem ten Wyszyński konkretyzował do tego stopnia, że stawiał znak równości między życiem narodu a obroną życia dziecka. Szczególnie widać to w kazaniach Wielkiej Nowenny.

Wzywając młodzież do odpowiedzial­ności za życie nienarodzonych wskazywał na wartość życia ludzkiego i podawał racje, dla których należy to życie uszanować.

Społeczne wychowanie w duchu odpowiedzialności za naród i przyszłość całego społeczeństwa w analizowanym przepowiadaniu nakładało też na ludzi młodych obowiązek dobrego przygotowania się do przyszłego życia rodzinnego.

Ukazując potrzebę wychowania w odpowiedzialności za naród wzywał do ducha ofiary i wyrzeczenia, bez których nie można mówić o dobrym spełnieniu chrześcijańskiego obowiązku. Wołając o pokolenie "nowych ludzi" zachęcał do pokonywania samolubstwa, egoizmu i wygodnictwa.

Wydaje się, że osiągnięcie tej "nowości" sprowadzającej się w konsekwencji do odpowiedzialnego życia wiarą w wymiarze życia osobistego i społecznego było u Prymasa najczęściej propagowaną drogą realizowania odpowiedzialności.

"Nowych ludzi plemię", których świat oczekuje, to ludzie żyjący na wzór Jezusa Chrystusa, Jego Matki Maryi i Świętych, ludzie żyjący prawdą, miłością, sprawiedliwością i pokojem, charakteryzujący się postawą szacunku i służby, ofiary i wyrzeczenia.

W życiu społecznym mieli kierować się odpowiedzialnością opartą na prawie Bożym wyrażonym w dziesięciu przykazaniach i ewangelicznych błogosławieństwach oraz wspomnianej wyżej zasadzie dobra wspólnego, pomocniczości i solidarności. Jak nietrudno zauważyć, było to wychowanie młodego pokolenia w duchu głębokiego zrozumienia prawd wiary i moralności chrześcijańskiej wyrażającej się we wspólnotowym i wspólnototwórczym myśleniu i działaniu.

Prymasowi Tysiąclecia chodziło w tym o uspołecznienie młodzieżowych ideałów religij­nych i obudzenie pragnienia społecznych cnót chrześcijańskich, poznania zasad etyki społecznej i przekazanie młodzieży, "że sprawiedliwość jest możliwa na świecie bez gwałtu, więzień, obozów koncentracyjnych, rozlewu krwi czy nowoczesnego niewolnictwa, wyzysku pracy ludzkiej".

Warto też zauważyć, że Prymas Wyszyński nie ograniczał społecznego celu wychowania młodzieży tylko do znajomości wyżej wymienionych zasad.

W jego rozumieniu wychowanie, uświadamiając obowiązujące zasady, miało doprowad­zić do umiejętności czyli sztuki ich prawidłowego i trafnego stosowania w sytuacjach realnie napotykanych. Cel ten Wyszyński próbował osiągnąć poprzez uczenie młodych sztuki osądzania siebie i rzeczywistości w sposób trafny, konsekwentny, powściągliwy i ostrożny.

Rozwijanie samoświadomości wychowywanego, uwzględniające potrzebę symbiozy między wartościami wiecznymi i doczesnymi, wynikające z potrzeb ducha czasu, stanowiąc element składowy tego wychowania służyło kształtowaniu pozytywnego odniesienia w stosunku do świata rzeczywistości ziemskich i doczesnych jak również do człowieka o odmiennych przekona­niach.

Odpowiedzialność człowieka wychowywanego przez Księdza Prymasa obejmowała nie tylko jego życie osobiste, ale sięgała jego stosunków z ludźmi i rzeczywistością świata historii, kultury, wykonywanej pracy, a także kontaktów ze światem przyrody. Wyrażało się to w podejmowaniu zadania wywierania przez osobę szlachetnego ludzkiego piętna na całym otoczeniu. Zadanie to było konsekwencją uczłowieczenia świata otaczającego.

Troską Prymasa było, aby młodzi chrześcijanie będąc dziedzicami przyszłej wieczności jako Dzieci Boże, czynnie uczestniczyli w konsekracji świata, starając się być dobrymi i pożytecznymi jego obywatelami.

Dokonywało się to poprzez dążenie młodych do doskonałości naturalnej jak i nadprzyrodzonej, co też było podstawą ich nowości życia, kształtującej się w czasie i przestrzeni, łączących ich z wiecznością. Nowość ta miała się wyrażać z jednej strony w poddaniu wszystkiego co czasowe prawdom ponadczasowym, a z drugiej w sztuce życia i współżycia opartej na zrozumieniu drugiego i współdziałaniu z nim w tworzeniu wspólnoty.

Tak wychowywani ludzie mieli osiągać swoją "nowość" w Jezusie Chrystusie przez wewnętrzną wolność od grzechu, co też było ich zadaniem. W rozumieniu Prymasa wolność od grzechu pociąga za sobą wyzwolenie od mąk i cierpień, którym ludzkość jest poddana na skutek swoich słabości.

Młody człowiek, którego autor analizowanych tekstów pragnie wychować w poczuciu odpowiedzialności za naród, powinien być świadom swojego powołania do uczestnictwa w życiu Bożym, swojej godności, praw i obowiązków tak względem Boga, Kościoła, jak i społeczeństwa. Miarą tak rozumianej odpowiedzialności w omawianym nauczaniu jest prawe sumienie, ukształtowane przez Boga i Jego prawo.

„Do tego co posiadasz i umiesz, inni mają jakieś prawo. Obowiązki społeczne ciąża bowiem na naszych kompetencjach zawodowych i umiejętnościach życiowych. Nasz zawód, specjalizacja nie są tylko na nasze usługi (...) Mamy żyć nie tylko dla siebie, lecz dla Boga, dla Ojczyzny, dla rodziny i sąsiadów”. 1875 T. 52 s. 192; por. także 1957 T. 2 s. 37

1973 LPPPiE s. 758.

1958 T. 4 s. 84 (T.n.A.).

Tamże s. 69.

Por. Przewodnie myśli encykliki o chrześcijańskim wychowaniu młodzieży. AK 26:1930 s. 8.

Tamże s. 9; Tenże. Prawa rodziny, Kościoła i państwa do szkoły. Lublin 1929., pr.dr AJŚN Warszawa. W sprawie katolickiego wychowania młodzieży. W: LPPP 1950 s. 173; Problem chrześcijańskiego wychowania młodzieży. ZN KUL 12:1969 nr 2 s. 16.

Tamże.

Przewodnie myśli ency­kliki. dz.cyt. s. 14.

1961 T. 9 s. 232.

Por. Rynio. Idea narodu i odpowiedzialności za naród. dz. cyt.

Tamże s. 161.

1966 T. 1 s. 138, 184.

Tamże s. 81.

Tamże s. 184.

Tamże s. 383.

Tamże.

Tamże s. 93.

Tamże s. 383.

1966 T. 2 s. 300.

Tamże s. 84.

Tamże.

Tamże s. 160.

Z rozważań nad kulturą ojczystą. Wrocław 15 X 1966 s. 97-98.

"Kultura na ziemi na tym polega, że ubóstwia się życie ziemskie. W tym wyrażają się postęp i cywilizacja i prawdziwa nauka w tym się wyraża, że całemu obliczu ziemi nadajemy oblicze Boże." 1956 T. 1 s. 342.

1979 T. 63 s. 167-168; 1975 T. 52 s. 92.

Tamże.

1979 T. 63 s. 168; 1980 T. 64 s. 281.

1966 T. 1 s. 375; T. 2 s. 9, 192.

1966 T. 2 s. 95; 1961 T. 9 s. 169.

1970 T. 34 s. 269.

1949 LPPP s. 130.

Tamże.

1966 T. 2 s. 151, 176, 192.

---