„ (…) Trzy następujące równorzędnie działy, wyznaczone z punktu widzenia badań stanowią przedmiot geografii człowieka: ludności, osadnictwa, produkcja; powinny one znaleźć równorzędną, własną pozycję tak w podziale, jak i w definicji geografii człowieka, która dąży do ujęcia całości problematyki badawczej”

W toku dalszego rozwoju stwierdzono, że metody i techniki badawcze są identycznymi metodami geografii ludności i osadnictwa

GEOGRAFIA OSADNICTWA - ważna rola studiów nad formami, funkcjami osiedli, (marginesowe poruszanie problematyki ludnościowa)

GEOGRAFIA LUDNOŚCI - ważny szereg prawidłowości występujących dopiero w dużych grupach społecznych, niezwiązanych z konkretnym osiedlem, lecz większym obszarem, które nierzadko nieprecyzyjnie określonym z punktu widzenia jednostek osadniczych.

GEOGRAFIA LUDNOŚCI JAKO DYSCYPLINA GEOGRAFICZNA

• Maksymalizm geografii ludności - geografia ludności traktowana jest jako jeden z trzech podstawowych działów obok geografii fizycznej i ekonomicznej

• Za zamianami opowiedzieli się geografowie angielscy i kanadyjscy - człowiek powinien stać się punktem wyjścia i ostatnim celem analizy

• Inne podejście - dążenie do wyodrębnienia geografii ludności jako szczegółowej dyscypliny, wchodzącej w skład bardziej ogólnego działu geografii(określana jako geografia człowieka, geografia społeczna, ekonomiczna)

• W Polsce geografia ludności to gałąź geografii ekonomicznej; nie jest jasna

• W krajach angielskich i Francji wiąże się z geografią społeczną i geografią kultury

►Wg Kosińskiego

GEOGRAFIA LUDNOŚCI - odrębna dyscyplina ekonomiczno - geograficzną, analizującą i interpretującą zmieniające się w czasie i przestrzeni zjawiska i procesy ludnościowe na powierzchni ziemi. Przedmiotem tak zmodyfikowanej dyscypliny są zjawiska i procesy ludnościowe, przez które należy rozumieć strukturę i dynamikę ludności.

ZADANIA GEOGRAFII LUDNOŚCI:

• Wykrycie pewnych ogólnych prawidłowości rządzących zróżnicowaniem przestrzennym stosunków ludnościowych

• Krytyczna ocena istotnej sytuacji z punktu widzenia potrzeb społecznych

►Wg Jagielskiego

Dwa zakresy gałęzi wiedzy geograficznej:

1. Węższy - przedmiotem - ludność jako zjawisko przestrzenne, główne zadania badawcze: opis, analiza i wyjaśnienie struktur, zachowania przestrzennych zbiorowości ludzkich jakiegokolwiek rodzaju i wielkości

2. Szerszy - przedmiotem - ludność jako zjawisko przestrzenne ściśle związane z warunkami konkretnie istniejącej formacji społeczno - ekonomicznej, którego opis, analiza i wyjaśnienie opierają się na zasadach materializmu dialektycznego i historycznego.

„ (…). Koncepcja wyznacza pewne grupy problemów, które muszą być stale przedmiotem badań:

1. Problemy wiążące się z poznaniem właściwości samego obiektu - cech strukturalnych i zmienności (dynamika) w czasie i przestrzeni badanej zbiorowości ludzkiej

2. Grupę, na którą składają się problemy relacji między ludnością, względnie jej własnościami, a innymi elementami czasoprzestrzeni geograficznej”

KIERUNKI BADAŃ GEOGRAFII LUDNOŚCI

1. Kierunek chorologiczny (ujęcie regionalne) - właściwości różnego rodzaju jednostek terytorialnych, wyodrębnione na podstawie kryterium fizyczno - geograficznego lub administracyjnego

2. Kierunek środowiskowy (ujęcie ekologiczne) - głównym celem - badanie relacji pomiędzy środowiskiem geograficznym, a społeczeństwem, oraz ich wzajemne przystosowanie się; czyli człowieka i środowiska

3. Kierunek analityczno - przestrzenny - uznaje za podstawowy przedmiot badania przestrzenne właściwości zbiorów ludzi: charakterystyka rozmieszczenia i struktur przestrzennych. Upowszechnienie w następstwie zastosowania metody ilościowej

4. Kierunek eklektyczny - reprezentuje autorów bez wyraźnego stanowiska metodologicznego, starających się wykorzystać ww. podejścia

PROBLEMY BADAWCZE GEOGRAFII LUDNOŚCI

1. Problemy ogólno teoretyczne:

• Założenia metodologiczne

• Techniki i metody badań i przedstawianie wyników

• Historia rozwoju dyscypliny

Rozmieszczenie ludności:

• Rozmieszczenie i gęstość w powiązaniu z rozwojem ekumeny(układy strefowe)

• Rozmieszczenie i gęstość w powiązaniu z układami osadniczymi

• Syntetyczne miary rozmieszczenia ludności

3. Dynamika ludności:

• Ruch naturalny: urodzenia, zgony, ich przyczyny, przyrost naturalny

• Migracje

• Ogólne zmiany ludności i wzajemne proporcje składników zmian

4. Struktura ludności:

• Cechy fizyczne - struktura płci i wieku, struktura rasowa

• Cechy społeczno - ekonomiczne - stan cywilny i rodzinny, wykształcenie, przynależność do kultur, grup wyznaniowych, struktura narodowościowa i językowa, przynależność do klas i grup społecznych, zawód i zatrudnienie, miejsce zamieszkania: miasto lub wieś

DEMOGRAFIA - nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych danego terytorium.

Zajmuje się statystyczno-analitycznym opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego.

Przedmiotem wnikliwych studiów jest reprodukcja ludności, oraz poszczególne składniki ruchu naturalnego(urodzenia, zgony małżeństwa itp.), a także wpływ polityki ludnościowej i społeczno-gospodarczej na ruch naturalny, i powiązana ze strukturą społeczno-zawodową ludności.

SPECYFIKA GEOGRAFII LUDNOŚCI: jej różnice w stosunku do demografii:

• Nacisk na aspekty przestrzenne

• Badanie związków ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym

• Odrębność metody geograficznej w porównaniu z metodami innych nauk - dokładne umiejscowienie danych oraz ich analiza na tle innych czynników,

• Istotne znaczenie dla obu nauk ekonomii formułującej różne prawa rządzące produkcją jak i strefą konsumpcji, oraz dostarczającą wielu pojęć i metod analizy

• Pod wpływem różnych systemów ekonomicznych kształtuje się struktura oraz poziom zagospodarowania konkretnych obszarów

• Bardzo przydatne dla geografii ludności są również metody badawcze oraz zasięg zainteresowań socjologii

Co geografii ludności daje etnografia - definicje ludu, plemienia, grupy etnicznej, narodu.

Co daje geografii ludności biologia - tzw. biologia porównawcza człowieka - antropologie - nauka o zmienności cech anatomicznych i fizjologicznych w czasie i przestrzeni; charakterystykę i rozmieszczenie przedstawicieli różnych ras i typów antropologicznych.

Źródła statystyczne dla geografii ludności:

Metody i techniki badawcze umożliwiają charakterystykę określonych zbiorowości ze względu na pewne cechy, zmienność w czasie i przestrzeni, oraz na podstawowe czynniki tych zmian - ruch naturalny i wędrówkowy

ROZMIESZCZENIE I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA

ZALUDNIENIE - wskaźnik odzwierciedlający ogół warunków naturalnych, społeczno-gospodarczych i historycznych na określonym terytorium

Analiza mapy ludności - nierównomierność:

• Północ 20º - 60º szerokości geograficznej - ten obszar zamieszkuje najwięcej ludności. Jest niejednolicie rozmieszczony

• 30% powierzchni lądów jest zamieszkanych stale

• ¾ ludności żyje w południowej i wschodniej Azji, w Europie, oraz północno-wschodniej części Ameryki Północnej.

NAJWIĘKSZE SKUPISKA LUDNOŚCI NA ŚWIECIE:

1. Wschodnioazjatyckie - wschodnie prowincje Chin, Japonia, Korea Południowa

2. Południowoazjatyckie - Indie, Bangladesz, Pakistan

3. Europejskie - bez europejskiej części ZSRR i Turcji

4. Północnoamerykańskie - północno-wschodnie obszary USA i południowo-wschodnia część Kanady

5. Północne i południowe krańce Afryki

6. Rejon nadmorski Nigeria

7. Nadpacyficzne obszary Stanów Zjednoczonych

8. Ujście La Platy

9. Nadbrzeżna strefa Brazylii

10. Południowo-wschodnia Australia

11. Tzw. Bliski Wschód

12. Jawa(Indonezja)

ZNACZNE PRZESTRZENIE BEZLUDNE I SŁABO ZALUDNIONE:

1. Wielkie obszary pustynne - Sahara, Półwysep Arabski, Azja Środkowa, Gobi, Zachodnie Chiny, zachodnia Australia i inne

2. Bezludne obszary wysokogórskie oraz słabo zaludnione masywy górskie i wyżyny - np. Tybet

3. Obszary zlodowacone - Antarktyda, Arktyka(w tym Grenlandia) i inne obszary i inne obszary podbiegunowe

4. Rozległe obszary tundrowe i leśne - Syberia, Alaska, Obszary Kanady

5. Wielkie obszary lasów równikowych - w dorzeczach Amazonki, w Kongo, na Borneo i Nowej Gwinei

PRZYCZYNY NIERÓWNOMIERNEGO ROZMIESZCZENIA LUDNOŚCI; CZYNNIKI:

1. Przyrodniczo-geograficzne­ -

• Ukształtowanie terenu

• Klimat

• Stosunki wodne

• Rodzaj gleb

• Zasoby mineralne i energetyczne

• Odległość od wybrzeży morskich, a także rzek i jezior

Efektem może być:

• Skrajnie gorąco lub zimny klimat

• Brak wody

• Skalistość terenu

• Tereny spadziste

• Czynniki społeczno-gospodarcze:

• Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego

• Rozwój techniki

• Formy społecznej organizacji

• Cele gospodarcze realizowane za pomocą określonej polityki

3. Czynniki demograficzne:

• Struktura demograficzna według płci i wieku

• Zróżnicowanie rodności i umieralności, oraz migracji

• Czynniki historyczne - obejmujące procesy historycznego rozprzestrzeniania się człowieka na kuli ziemskiej

EKUMENA - obszar trwale zamieszkiwany

ANEKUMENA - obszar nie zamieszkały i niezagospodarowany

SUBEKUMENA - obszar zamieszkały i użytkowany przez człowieka tymczasowo

4. Czynniki demograficzno-geograficzne

Gęstość zaludnienia maleje w miarę oddalania się od morza : ¼ ludności mieszka w strefie oddalonej od morza nie więcej niż 50km; średnia gęstość zaludnienia tej strefy jest prawie dwa razy wyższa niż średnia dla świata.

PRZYCZYNY:

• Wybrzeża morskie często są osią ruchów migracyjno - osiedleńczych

• Rozwój nowoczesnej gospodarki związanej z wymianą handlową uprzywilejował te regiony

• Wzniesienie nad poziom morza i gęstość terenu - średnia gęstość maleje w miarę wznoszenia się nad poziom morza; około 60% ludności świata mieszka na nizinach(poniżej 200m), gęstość zaludnienia jest dwa razy wyższa niż średnia dla świata

OD CZEGO ZALEŻY DOKŁADNOŚĆ UZYSKANYCH WYNIKÓW PRZY ANALIZIE ROZMIESZCZENIA LUDNOŚCI I GĘSTOŚCI ZALUDNIENIA:

Gęstość zaludnienia - relacja między liczbą ludności, a zajmowanym przez daną ludność obszarem.

1. Ścisłość źródeł

2. Dokładne określenie granic terytorium

3. Kategoria ludności objętej badaniem:

• Rozróżnić rozmieszczenie globalne od rozmieszczeń szczegółowych, które dotyczą wybranych kategorii ludności(np. rolnicy)

• Nie wszyscy ludzie prowadzą osiadły tryb życia, w związku z tym należy uwzględnić: nomadyzm, półnomadyzm, transchumancje, migrację czasową, sezonową, wahadłową i codzienną.

NOMADYZM - ustawiczna wędrówka ze stadami zwierząt w poszukiwaniu paszy dla zwierząt(północna Afryka, Półwysep Arabski)

PÓŁNOMADYZM - plemię posiada stałą siedzibę zamieszkiwaną przez kilka miesięcy, na okres zbioru płodów rolnych, lub uprawy ziemi, a przez resztę roku wędruje w poszukiwaniu paszy dla bydła

TRANSCHUMANCJA - stała wieś rolnicza, jedynie część ludności wędruje ze stadem na tzw. wypas letni wyżej w góry, wykorzystując hale; występuje na pograniczu obszarów półpustynnych. Różnią się od półnomadyzm:

• Krótszymi wędrówkami

• Zmianą proporcji czasu spędzanego w siedzibie i na wędrówce

• Tylko część ludności wędruje

!!! W Polsce - pasterstwo karpackie

DWIE PODSTAWOWE KATEGORIE LUDNOŚCI:

1. Ludność stale zamieszkała na danym terytorium - zameldowana choćby w momencie spisu była nie obecna; określa się mianem de iura

Co należy wziąć pod uwagę? - O jakiej porze roku i doby przeprowadza się badania; szczególnie w przypadku aglomeracji miejskich istnieją zdecydowane różnice między dziennym a nocnym rozmieszczeniem ludności:

PORA ROKU:

• Liczba pracowników sezonowych

• Liczba wczasowiczów i turystów

• Liczba uczniów w internatach

PORA DNIA:

• Rozmieszczenie pracowników i młodzieży uczącej się

• Ludność korzystająca z różnych usług: „ludność dzienna” i „ludność nocna”

2. Ludność obecna - zastana w danym miejscu w momencie spisu, choćby przebywała tam chwilowo, określa się ją mianem de facto

ROZWÓJ LICZEBNY LUDNOŚCI ŚWIATA:

• 5000r p.n.e. - 5mln osób

• 0r - 220mln osób

• 1000r - 290mln osób

• 1500r - 460mln osób

• 1800r - 980mln osób

• 1950r - 2,538mln osób

• 2000r - 6,066mln osób

Podstawowy czynnik zwiększania ludności świata to spadek umieralności, któremu towarzyszył słabszy spadek natężenia urodzeń

WZOROST LUDNOŚĆI W MILIARDACH

• 1mld - 1864r

• 2mld - 1927r(po 123 latach)

• 3mld - 1960r(po 33 latach)

• 4mld - 1974r(po 14 latach)

• 5mld - 1987r(po 13 latach)

• 6mld - 1999r(po 11 latach)

Wzrostowi liczby ludności świata towarzyszy wzrost gęstości zaludnienia(powierzchnia lądów bez Antarktydy):

• 1650r - 4os/km²

• 1850r - 8os/km²

• 1950r - 18os/km²

• 2002r - 45os/km²

LICZBA LUDNOŚCI I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA PAŃSTW ŚWIATA:

Europa :

Liczba ludności (w mln): Rosja - 143,8, Niemcy - 82,5 Polska - 38,2

Gęstość zaludnienia (w os/km²): Holandia - 389, Belgia - 337, Polska - 122, Rosja 8,Islandia - 3

Azja:

Liczba ludności (w mln): Chiny - 1,294.4, Indie - 1,033

Gęstość zaludnienia (w os/km²): Bangladesz - 996, Prowincja Tajwan - 617, Kazachstan 5, Mongolia-2

Afryka:

Liczba ludności (w mln): Nigeria - 120 Egipt - 70,3

Gęstość zaludnienia (w os/km²): Ruanda - 309 , Burundi - 240, Namibia - 2, Sahara Zachodnia - 1

Ameryka Północna i Środkowa:

Liczba ludności (w mln): USA - 291, Meksyk - 103,3

Gęstość zaludnienia (w os/km²): Portoryko - 449, Salwador - 305, Belize - 10, Kanada - 3

Ameryka Południowa:

Liczba ludności (w mln): Brazylia - 174,7(bez Indian zamieszkujących dżunglę), Kolumbia - 43,5

Gęstość zaludnienia (w os/km²): Ekwador - 46, Kolumbia - 38, Gujana - 4, Surinam - 3

Oceania:

Liczba ludności (w mln): Australia - 19,5, Papua Nowa Gwinea - 5

Gęstość zaludnienia (w os/km²): Fidżi - 46, Nowa Zelandia - 14, Papua Nowa Gwinea - 11, Australia 2

KRAJE O NAJWIĘKSZEJ LICZBIE LUDNOŚCI: Chiny,Indie,USA, Indonezja, Brazylia

Ww. Państwa skupiają 55,4% ludności świata

LICZBA LUDNOŚCI POLSKI:

• 1946r - 23,930 tyś

• 1950r - 25,008 tys.

• 1970r - 32,642 tys.

• 2002r - 38,230 tys. - przyrost ujemny

Największe zagęszczenie ludności - regiony południowe i centralne Polski - silnie uprzemysłowione

Najmniejsze zagęszczenie ludności - obszary północno-wschodniej Polski

NAJMNIEJSZE ZAGĘSZCZENIE:

• Warmińsko-Mazurskie - 59os/km²

• Podlaskie - 60 os/km²

• Lubuskie - 72 os/km²

NAJWIĘKSZE ZAGĘSZCZENIE:

• Śląskie - 384 os/km²

• Małopolskie - 214 os/km²

• Dolnośląskie - 146 os/km²

METODY PRZEDSTAWIEŃ KARTOGRAFICZNYCH ROZMIESZCZENIA I GĘSTOŚCI ZALUDNIENIA:

Liczba ludności:

1. Metoda sygnaturowa

2. Kartodiagram

3. Metoda punktowa(kropkowa)

4. Metoda zasięgów

Gęstość zaludnienia:

1. Kartogram

2. Metoda izarytmiczna

3. Metoda dezymetryczna

METODY ANALIZY STATYSTYCZNEJ ROZMIESZCZENIA I GĘSTOŚCI ZALUDNIENIA:

1. Miary centrograficzne

2. Miary koncentracji przestrzennej(krzywa Lorenza)

3. Modele grawitacji i potencjału

RUCH NATURALNY LUDNOŚCI I PRZYCZYNY JEGO ZRÓŻNICOWANIA

RUCH NATURALNY - szereg zjawisk społeczno-demograficznych, takich jak: urodzenia, zgony, oraz zawieranie i rozwiązywanie związków małżeńskich, związanych z procesami biologicznej reprodukcji społeczeństwa.

Ww. elementy wprowadzają zmiany w liczebności, stanie cywilnym, oraz płci i wieku.

W badaniu ruchu naturalnego podstawą są urodzenia i zgony.

PRZYROST NATURALNY- różnica między urodzinami, a zgonami na badanym terenie w badanym okresie

Natężenie czynników ruchu naturalnego zależy od:

• Rozwoju społeczno-gospodarczego danego regionu

• Czynników kulturowych itd.

Do analizy tych zjawisk używa się:

• Liczb absolutnych

• Mierników względnych - które charakteryzują natężenie i ich przestrzenne zróżnicowanie

∑ f

W = ——— C

L¯

W - współczynnik: urodzeń, zgonów, przyrostu naturalnego, zawartych małżeństw; określany jest czasem jako tzw. stopa

∑ f - suma analizowanych faktów demograficznych(urodzeń zgonów itd.)

L¯- średnia liczba ludności w badanym okresie(najczęściej roku), określona też jako liczba ludności w połowie okresu(np. 30 czerwca)

C - stała, zazwyczaj 1000(‰), czasem 100(%)

Służy do:

• Określania poziomu płodności

• Określania poziomu umieralności

• Określania poziomu przyrostu naturalnego

WSPÓŁCZYNNIK RODNOŚCI (urodzin) - stosunek urodzeń żywych w określonym czasie, do średniej liczby ludności lub ogólnej liczby ludności w połowie badanego okresu np. roku

Na świecie:

• Większość państw charakteryzuje się spadkiem

• Kraje europejskie:

• - obecnie - 8,1-15,4‰

• - w Polsce 9,3‰ i spada

WYSOKI WSPÓŁCZYNNIK URODZEŃ:

• RPA - 26,7‰

• Indie - 26,2‰

• Meksyk - 24,6‰

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA POZIOM URODZEŃ:

1. Wymierne - można je wyrazić liczbowo:

• Liczba i struktura kobiet w wieku rozrodczym

• Liczba zawieranych małżeństw i struktura nowożeńców według wieku

• Liczba i struktura według wieku migrantek ze wsi do miasta

• Zróżnicowanie przestrzenne i czasowe poziomu umieralności, zwłaszcza niemowlęcej i dziecięcej

2. Niewymierne(trudno wymierne) - których nie da się wyrazić liczbowo:

• Polityka zatrudniania, a zwłaszcza stopień aktywizacji zawodowej kobiet

• Poziom wykształcenia społeczeństwa

• Perspektywy wychowania i wykształcenia potomstwa w powiązaniu z warunkami życia ludności

• Działanie przepisów prawnych dopuszczających przerywanie ciąży

• Wierzenia religijne

WSPÓŁCZYNNIK UMIERALNOŚCI (ZGONÓW) - stosunek zgonów w określonym czasie do średniej liczby ludności, lub ogólnej liczby ludności w połowie badanego okresu, np. roku

• Ogólną tendencją na świecie jest spadek umieralności - postęp w higienie i medycynie

• Spadek umieralności kobiet jest niższy niż mężczyzn(nadumieralność mężczyzn)

EUROPA:

• Ukraina - 15,7‰

• Rosja - 15,6‰

• Irlandia - 7,5‰

• Polska - 9,4‰(w 1990r - 10,2‰)

ŚWIAT:

• W latach 1990-2000 wartość spadła nieznacznie z 9,4‰ do 9‰

Są również kraje gdzie wzrasta:

• Kraje byłego ZSRR:

• Bułgaria

• Rumunia

WSPÓŁCZYNNIK UMIERALNOŚCI NIEMOWLĄT - stosunek liczby zgonów dzieci w pierwszym roku życia do liczby urodzeń żywych w tym samym okresie

►Niemowlę dziecko poniżej 1 roku życia

Na świecie poziom ten maleje, także w Polsce:

• 1990r - 19,3‰

• 2002r - 7,5‰ - porównywalnie jest na Słowacji

ROZKŁAD WSPÓŁCZYNNIKA ZGONÓW NIEMOWLĄT

Europa: Najniższy: Szwecja - 2,8‰, Finlandia - 3‰

Najwyższy: Rumunia - 17‰, Rosja 15‰

Świat: Najniższy: Szwecja - 2,8‰, Finlandia- 3‰

CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE POZIM UMIERALNOŚCI:

1. Zmiany w poziomie życia ludności:

• Odpowiednie odżywianie

• Poziom warunków zdrowotnych

• Warunki mieszkańców

• Warunki pracy

• Stopień degradacji środowiska naturalnego

• Zasięg oddziaływania służby zdrowia

• Postęp medycyny w zwalczaniu przedwczesnej umieralności

• Liczba i struktura ludności według płci i wieku

PRZYCZYNY ZGONÓW W Polsce(2001r):

• Choroby układu krążenia - 47,5%

• Nowotwory - 24%

• Urazy i zatrucia według zewnętrznej przyczyny - 6,9%

• Objawy i stany niedokładnie określone - 6,6%

• Choroby układu oddechowego - 4,3%

PRZYCZYNY ZGONÓW NIEMOWLĄT:

• Stany rozpoczynające się w okresie okołoporodowym - 49,9%

• Wady rozwojowe wrodzone - 33,8%

PRZYCZYNY OGÓLNE ZGONÓW:

• Rozwój cywilizacji

• Kataklizmy

• Wojny

(PRZEDŁUŻENIE) PRZECIĘTNE DALSZE TRWANIE ŻYCIA - średnia liczba lat, jaką w danych warunkach umieralności ma jeszcze do przeżycia osoba pochodząca z badanej populacji i będąca w danym wieku(ukończonych lat). Procent ten wykorzystywany jest w porównaniach między narodowych

Obecnie w Europie przeciętna liczba lat dalszego życia noworodka to:

MĘŻCZYŹNI: Rosja - 59 lat, Szwecja - 77

KOBIETY: Rosja - 72 lata, Francja - 83 lata

Świat:

MĘŻCZYŹNI: Japonia - 77,7 lat, Australia - 76,6

KOBIETY: Japonia - 84,6 lat

► Kraje o najwyższej wartości przeciętnego dalszego trwania życia, są zarówno krajami o najniższej wartości współczynnika zgonów niemowląt i odwrotnie

WSPÓŁCZYNNIK PRZYROSTU NATURALNEGO - różnica między liczbą urodzeń i zgonów przeliczaną zazwyczaj na 1000 ludności.

Jest to najprostsza względna miara reprodukcji ludności - czyli ciągłego odtwarzania stanu populacji

Wpn = WU - WZ

Wpn - współczynnik przyrostu naturalnego

WU - współczynnik urodzeń

WZ - współczynnik zgonów

Duże przestrzenne zróżnicowanie na świecie zależne jest od:

• Rozwoju kraju

• Struktury płci i wieku

• Wierzeń religijnych

• Polityki państwa

TEORIA TRANSFORMACJI DEMOGRAFICZNEJ

!!! W połowie XX w zaczęto wyróżniać typowe okresy przejścia demograficznego, od wysokiego do niskiego poziomu współczynnika urodzeń i zgonów. Zajęli się tym Thompson, Blacker i Notestein.

W późniejszym terminie wprowadzono Teorię Transformacji Demograficznej

TRANSFORMACJA DEMOGRAFICZNA - historyczny proces przeobrażeń, od stanu charakteryzującego się wysoką rozrodczością i umieralnością, do stanu, dla którego właściwy jest ich niski poziom. Ta teoria umożliwia

• Ocenę stopnia rozwoju demograficznego i społeczno gospodarczego w powiązaniu z wyodrębnionymi fazami przemian

• Może stanowić podstawę określenia przyszłych trendów w zakresie płodności i umieralności

W TTD wyróżnia się 5 faz przejścia demograficznego:

►I FAZA

• Charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji - natężenie urodzin i zgonów na bardzo wysokim poziomie. Nie wyklucza się występowania reprodukcji prostej, tzn. urodzenia = zgony

• Charakterystyczna dla ludności o bardzo niskim poziomie życia społeczno gospodarczego = system naturalny

►II FAZA

• Spadek umieralności przy utrzymaniu się rodności na bardzo wysokim poziomie. Wpływ na spadek umieralności ma:

• Rozwój medycyny

• Zasięg oddziaływania służby zdrowia

• Natężenie urodzin na poziomie występującym w fazie I

►III FAZA

• Znaczniejszy spadek umieralności niż rodności

• Na przełomie II i III fazy przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom - eksplozja demograficzna

►IV FAZA

• Tempo spadku rodności jest większe niż umieralności; coraz bardziej malejący przyrost naturalny

• Natężenie zgonów bliskie minimalnym wartościom, co wynika z:

• Poziomu wiedzy medycznej

• Oddziaływania służby zdrowia

• Struktury ludności według wieku

• Mam w tej fazie do czynienia z implozją demograficzną - malejący przyrost naturalny

►V FAZA

• Poziom natężenia urodzeń zbliża się do umieralności

• Może nastąpić stabilizacja umieralności na niskim poziomie

• Może się zdarzyć, że natężenie urodzeń będzie niższe niż zgonów

• Nazywa się ją często fazą modernizacji społeczeństwa

POLITYKA LUDNOŚCIOWA - prowadzona przez poszczególne państwa w celu utrzymania pewnego określonego przyrostu naturalnego.

• Pronatalistycznna - zmierza do podniesienia poziomu dzietności

• Antynatalistyczna - zmierza do ograniczenia poziomu dzietności

GRUPY PAŃSTW ŚWIATA W POSZCZEGÓLNYCH FAZACH

• Kraje rozwijające się znajdują się w I, II, lub II fazie czasami zdarza się, że znajdują się w fazie IV

• Kraję rozwinięte gospodarczo znajdują się w fazach IV i V

• Europa środkowo-wschodnia znajduje się w fazie V - ujemny przyrost naturalny

KRAJE ZNAJDUJĄCE SIĘ W I FAZIE: Sierra Leone, Afganistan, Jemen, Kongo, Kamerun

Kraje gospodarczo rozwinięte wskaźnik przyrostu naturalnego w granicach -1,5‰ do 8‰,np.: Niemcy - -1,5‰, Irlandia - 7,9‰, Włochy - -0,5‰

Kraje rozwijające się gospodarczo przekracza 10‰, a w niektórych krajach nawet 30‰. Tempo przyrostu w tych krajach w ostatnich latach spada.

Do innych miar syntetycznych należą:

1. Współczynnik dynamiki demograficznej

2. Współczynnik dzietności

3. Współczynnik reprodukcji brutto i netto

WSPÓŁCZYNNIK DYNAMIKI DEMOGRAFICZNEJ - stosunek liczby urodzeń w okresie do liczby zgonów w tym samym czasie

U

Wd = —— * C

Z

Wd - współczynnik dynamiki

U - liczba urodzeń w badanym okresie

Z - liczba zgonów w badanym okresie

C - stała; zazwyczaj 1, niekiedy 100 lub 1000

Współczynnik jest zawsze liczbą dodatnia

• 0-1 liczba urodzeń nie będzie kompensować liczby zgonów. Liczba populacji maleje

• 1 roczna liczba urodzeń równa jest rocznej liczbie zgonów. Liczba badanej populacji się nie zmienia

• >1 - roczna liczba urodzeń daje określoną nadwyżkę nad liczbą zgonów. Liczba populacji rośnie - jest to reprodukcja rozszerzona:

Wykres Witthauera - wykres dynamiki ruchu naturalnego. Przedstawia typy dynamiki przyrostu naturalnego w zależności od współczynnika zgonów urodzeń, oraz proporcji poszczególnych składników ruchu naturalnego.

MIGRACJE LUDNOŚĆI

To każda zmiana miejsca zamieszkania, lub czasowego pobytu, polegająca na przekroczeniu granicy państwa, a wewnątrz państwa granicy administracyjnej miasta, lub gminy, powodująca trwałe lub tymczasowe osiedlenie się w innej miejscowości. Obejmuje również ruchy sezonowe i codzienne jako specyficzne rodzaje wędrówek.

Zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu mogą być analizowane:

• Z punktu rozpoczęcia migracji

• Z punktu widzenia jej zakończenia

W wędrówkach międzynarodowych wyróżnia się:

• Reemigracja - powrót wcześniejszych emigrantów

• Repatriacja - powrót do kraju osób, które opuściły go w wyniku wcześniejszych akcji osadniczych, wydarzeń wojennych, zmian granic państwowych. Repatriację przeprowadzają zwykle władze państwowe; władze publiczne - forma zorganizowanej akcji powrotnej

KLASYFIKACJA MIGRACJI:

1. Ze względu na czas trwania:

• Stałe - (trwałe); zmiana miejsca zamieszkania

• Czasowe - czasowa obecność w danym miejscu: studia, sezonowa praca, wypoczynek

• Codzienne - (krótkookresowe, wahadłowe), odmianę stanowią świąteczne lub weekendowe

2. Ze względu na zasięg:

• Wewnętrzne - przemieszczanie w kraju

• Zewnętrzne - związane z przekraczaniem granicy

1. Ze względu na kierunek migracji(charakter przemieszczań):

• Ze wsi do miast

• Z miast do wsi

• Z wsi do wsi

• Z miast do miast

1. Ze względu na przyczynę:

• Ekonomiczne - związane z polepszeniem warunków materialnych, z regóły są dobrowolne i indywidualne

• Pozaekonomiczne:

• Rodzinne - np. małżeństwo

• Religijne - np. pielgrzymki

• Polityczne - np. upodobania polityczne

• Narodowościowe - np. emigracja

• Społeczne - np. chęć ucieczki

• Zdrowotne

Te przemieszczenia mają charakter zbiorowy (masowy) i przymusowy. Przymus może być wywierany przez władze publiczne lub inne okoliczności; Mówimy wówczas:

• UCIECZKA - (uciekinierzy); emigracja masowa i nagła, wywołana np. klęskami

• EWAKUŁACJA - emigracja zorganizowana przez władze w następstwie klęsk

• WYSIEDLENIE - (wysiedleńcy); zmuszanie pewnych grup ludności

• DEPORTACJA - (przesiedleńcy); wysiedlenie, zesłanie na przymusowy pobyt

1. Ze względu na sposób organizowania:

• Indywidualne

• Zorganizowane - dotyczą całych rodzin, są to przeważnie wysiedlenia, czy ewakuacje

FUNKCJE MIGRACJI

POZYTYWNE

Redystrybucja ludności - przyspieszanie procesów urbanizacyjnych, niezbędna migracja do regionów uprzemysławianych

NEGATYWNE

1. Nadmierna koncentracja ludności

2. Wyludnianie obszarów wiejskich

3. Przyspieszenie starzenia i defeminizacja wsi

4. Dyfuzja chorób zakaźnych

METODY BADAŃ RUCHU WĘDRÓWKOWEGO

Do najważniejszych problemów zaliczamy:

1. Badanie przyczyn wpływających na ruch wędrówkowy i czynników wpływających na jego przebieg

2. Ustalenie wielkości i natężenia migracji oraz ostatecznego rezultatu tych przemieszczeń(saldo)

3. Określenie głównych kierunków migracji, oraz ich skutków dla obszarów imigracyjnych i emigracyjnych

4. Badanie wpływu zjawisk imigracyjnych na zmiany struktury demograficznej i społeczno ekonomicznej ludności

5. Przewidywanie przyszłych migracji

6. Formułowanie prawidłowości, budowa modeli migracyjnych, oraz ich weryfikacja

MIARY SŁUŻĄCE DO OKREŚLANIA WIELKOŚCI MIGRACJI:

1. Saldo migracji - migracja netto

Mn = N - O

Mn - migracja netto

N - liczba ludności napływowej na danym terenie w określonym czasie

O - liczba ludności odpływowej na danym terenie w określonym czasie

WSPÓŁCZYNNIKI NATĘŻENIA RUCHU WĘDRÓWKOWEGO:

1. Współczynnik napływu wędrówkowego - jaka część ludności stanowi ludność napływową

N

Wn = —— C

¯¯

L

2. Współczynnik odpływu wędrówkowego - jaka część ludności stanowi ludność odpływową

O

Wo = —— C

¯¯

L

N - liczba imigrantów

O - liczba emigrantów

L - średnia liczba ludności

C - stała(100 lub 1000)

3. Współczynnik ruchliwości(mobilności)przestrzennej ludności

N + O

Wr = —— C Lub Wr = Wn + Wo

¯¯

L

4. Współczynnik przyrostu wędrówkowego

N - O

Wpw = —— C

¯¯

L

HISTORIA MASOWYCH WĘDRÓWEK

POLSKA

Wędrówki Polaków można podzielić na 3 okresy:

1. Od drugiej połowy XIX w do 1939r - przyczyny gospodarczo - polityczne

2. 1939r - 1944/45r - migracje wojenne - Prawie wszystkie przemieszczenia w tym okresie mają charakter przymusowy pozostający w ścisłym związku z działaniami wojennymi.

3. Po 1945r - migracje powojenne - wynik zmiany granic państwa przymusowych przemieszczeń wojennych; 2. połowa lat 70-tych - wzrost liczby wyjazdów do RFN; lata 80-te - zwiększona emigracja szczególnie w 1981r(ponad połowa wyemigrowała do RFN, około 20% do USA). Liczba się zmniejszyła po wprowadzeniu stanu wojennego. Po stanie wojennym napływ do Polski emigrantów z Rosji, Afryki i Azji

MIGRACJE WEWNĘTRZNE W POLSCE:

• Główny impuls -zasiedlenie ziem zachodnich i polskich

• W 1946r 2,3mln osób zmieniło miejsce zamieszkania

• W latach 50-tych na znaczeniu zyskały migracje będące następstwem odbudowy kraju po wojnie

• W całym okresie powojennym przeważały migracje ze wsi do miast

• Od 2000r saldo migracji dla miast jest ujemne

PRZYROST RZECZYWISTY LUDNOŚCI

Przyrost globalny suma przyrostu naturalnego i salda migracji. Na przyrost ludności na danym obszarze ma również wpływ saldo zmian administracyjnych.

Przyrost rzeczywisty ludności wzrost lub ubytek ogólnego stanu zaludnienia na danym obszarze w określonym czasie.

WSPÓŁCZYNNIK PRZYROSTU RZECZYWISTEGO

(U - Z) + (N - O)

Wpz = —————— C

¯¯

L

U - liczba urodzeń w badanym okresie

Z - liczba zgonów w badanym okresie

N - liczba imigrantów w badanym okresie

O - liczba emigrantów w badanym okresie

C - stała najczęściej 1000

L - średnia liczba ludności w badanym okresie

Weeb - stworzył metodę za pomocą, której możemy dokonywać klasyfikacji poszczególnych jednostek podziału administracyjnego z punktu widzenia przyrostu naturalnego i salda migracji.

STRUKTURA LUDNOŚCI WEDŁUG PŁCI I WIEKU

Warunkuje odpowiednie natężenie urodzin, natężenie zgonów i zawieranych małżeństw, a w konsekwencji decyduje o tempie rozwoju ludności.

Badamy ją za pomocą:

PŁEĆ:

Udział mężczyzn i kobiet w ogólnej liczbie ludności:

WSPÓŁCZYNNIK FEMINIZACJI

K

Wf = —— C

M

WSPÓŁCZYNNIK MASKULIMIZACJI

M

Wm = —— C

K

C - stała 100

!!! W każdej wystarczająco dużej populacji rodzi się więcej chłopców

W Polsce jest to w granicach 51,5-52%

Współczynnik feminizacji dla całej polski: 106,5 (największy w łodzkiem, najmniejszy w podkarpackiem)

Dla miast - 110,2

Dla wsi - 100,8

W Unii Europejskiej - 105

► W większości krajów przeważają kobiety, wyjątek stanowią takie kraje jak: Bangladesz, Indie, Pakistan, Chiny, Malezja, Albania

Powody::

• Umieralność wskutek młodo zawieranych małżeństw

• Umieralność przy porodzie

• Ciężka praca

• Zły stan służby zdrowia

KRAJE Z NAJWIĘKSZĄ PRZEWAGĄ KOBIET - powyżej 110: Ukraina, Białoruś, Łotwa

Co wpływa na dysproporcje?:

• Migracje

• Straty wojenne(mężczyźni)

• Struktura wieku

STRUKTURA LUDNOŚCI WEDŁUG WIEKU:

Sposoby grupowania w zależności od potrzeb:

►GRUPOWANIE EKONOMICZNE - ze względu na stosunek do pracy: przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym

To grupowanie spełnia ważną rolę praktyczną przy grupowaniu siły roboczej

Kraje o najniższym poziomie osób do lat 19: Włochy 20%, Japonia 20% Grecja 22%

Kraje o najwyższym poziomie osób do lat 19:

Nigeria - 55%, Pakistan - 50%, Indie - 45%

Europa Irlandia 29%, Słowacja 27%, Polska 26,5%

Udział ludności 65 lat i więcej:

NAJMNIEJ: Nigeria 3%, Egipt, Malezja, Pakistan

NAJWIĘCEJ - państwa stare demograficznie (powyżej 18%): Włochy , Japonia, Grecja, Szwecja

Polska - jeden z najniższych w Europie - 13%, CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PROCES STARZENIA SIĘ SPOŁECZNOŚCI:

1. Zmniejszająca się corocznie liczba urodzeń

2. Przedłużanie się przeciętnej długości życia

3. Przesuwanie się przez kolejne grupy wieku ludności roczników wyżowych i niżowych.

Im wyższy stopień rozwoju społeczno-gospodarczego, jednocześnie wyższy poziom opieki społecznej, tym wyższe stadium procesu starzenia się ludności

TYPY STRUKTURY WIEKU WG SUNDBARG

1. Progresywny (trójkąt - piramida wieku) społeczeństwo młode, duża i rosnąca liczba urodzeń, stały wzrost liczby ludności(piramida o szerszej podstawie)

2. Zastojowy (dzwon) - roczna liczba urodzeń równa się rocznej liczbie zgonów, a każdy następny rocznik urodzeń zbliżony jest do następnego

3. Regresywny(wrzeciono) - malejąca z roku na rok liczba urodzeń(wrzeciono o wąskiej podstawie.

Struktura ludności Polski - przechodzi stopniowo od typu progresywnego do zastojowego.

STRUKTURA SPOŁECZNO ZAWODOWA

Kryteria analizy:

1. Aktywność gospodarcza(stosunek do pracy)

2. Poziom wykształcenia

3. Zawód

4. Dział i sektor zatrudnienia

►Ad. 1

Wyróżnia się następujące kategorie ludności:

• Czynna zawodowo - aktywna

• Bierna zawodowo - nieaktywna

Współczynnik aktywności zawodowej - to udział ludności czynnej zawodowo w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej.

Najwyższy współczynnik aktywności zawodowej:

Chiny - ok. 80%, Tajlandia - 75%, Indonezja 67%

Europa: Polska 55,5% Łotwa 55, Ukraina 55%

We wszystkich krajach współczynnik aktywności zawodowej mężczyzn jest wyższy niż kobiet:

M - 62%

K - 49,2%

Stopa bezrobocia - stosunek liczby bezrobotnych do liczby ludności aktywnych zawodowo.

!!!Polska ma największą stopę bezrobocia w Europie - ponad 20%, średnia UE 7%.

Bułgaria 18%, Słowacja 19%, USA 6%

►Ad. 2

Stopień analfabetyzmu - stosunek osób nieumiejących pisać i czytać, do ogólnej ludności w danym wieku

Na świecie odsetek kobiet nieumiejących czytać jest większy niż mężczyzn.

Największy stopień analfabetyzmu: Niger 87%, Burkina Faso 80%, Etiopia, Benin

Europa: Albania 16%, Portugalia 10%

LUDNOŚĆ WEDŁUG CECH SPOŁECZNYCH

Cechy społeczno kulturalne:

• Język

• Narodowość

• Wyznanie

• Wykształcenie

NARÓD - historycznie wytworzona wspólnota ludzi z własną nazwa, kulturą, językiem, terytorium i poczuciem odrębności w stosunku do innych zbiorowości

KRAJ - terytorium zajmowane przez określony naród

PAŃSTWO - terytorialna jednostka polityczna z suwerenną polityką, gospodarką i stos. społecznymi

SPOŁECZEŃSTWO (pot. ogół obywateli danego kraju)- zorganizowana zbiorowość o wysokim stopniu złożoności, podobieństwie warunków życia, odpowiednim podziale pracy, ustalonych normach postępowania, o trwałym poczuciu odrębności.

Przykłady państw wielonarodowych: Hiszpania: Katalończycy, Baskowie, Walijczycy; Szwajcaria: Germano, Belgia: Walonowie, Flamandowie

Przykłady państw z mniejszościami osiadłymi:

Rumunia: mniejszość węgierska, Bułgaria: Turcy, Słowacja: Węgrzy; USA - wielka mieszanina narodowościowa wytworzyła naród amerykański, z dominującym językiem angielskim.

Przyczyny zmienności struktur narodowościowych:

• Ruchy migracyjne

• Różnice w tempie przyrostu naturalnego

• Procesy asymilacyjne

• Język

Mniejszości narodowe w Polsce:

Niemcy - 300-500 tys., Ukraińcy wraz z Łemkami - 300 tys., Białorusini - 200-250 tys.

Język ojczysty - to ten język, którym człowiek nauczy się najszybciej mówić

Grupy językowe:

• Indoeuropejskie - 45%

• Chińsko-tybetańskie - 22,5%

• Nigero - kardofańskie - 6,3%

• Afro - azjatyckie - około 5%

• Japoński i koreański - około 5%

• Austronezyjskie - około 5%

Największa liczba użytkowników języków:

• Chiński - Chiny, Tajwan

• Hindi i urudu - Indie, Pakistan

• Bengalski - Bangladesz, Indie

• Japoński, Telugu - Indie , Koreański ,Pendżabski

• Włoski, Francuski, Niemiecki, Angielski, Hiszpański, Portugalski, Arabski, Rosyjski

Religie:

1. Chrześcijaństwo - 1/3 ludności świata, w Europie, obu Amerykach, Australii i Afryce Płd.

2. Buddyzm - powstał w VI - V w p.n.e. w Indiach. Teraz w Azji południowo - wschodniej i wschodniej, a także w Tybecie i Mongolii

3. Konfucjanizm - powstał w VI w p.n.e.; rozpowszechniony w Chinach

4. Hinduizm - najwięcej zwolenników w Indiach

5. Mahometanizm - (Islam); powstał w świecie arabskim w VII w n.e. Obecnie głównie ludność zachodniej i środkowej Azji, płn. Afryki, częściowo Chin, Bangladeszu, Indonezji i Malezji.

Wyznawcy poszczególnych religii świata:

• Chrześcijanie - 32,9%

• Kościół rzymsko katolicki - 17,4%(87% w Ameryce Południowej; Europa - 40%; Azja - 3%)

• Kościół protestancki - 5,6%

• Kościół prawosławny - 4,5%

• Anglikanie - 1,3%

• Muzułmanie - 19,7%

• Hinduiści - 13,4%

• Wyznawcy chińskich religii ludowych - 6,3%

• Buddyści - 5,9%

• Wyznawcy religii etnicznych - 3,8%

• Wyznawcy nowych religii - 1,7%

• Sikchowie - 0,4%

• Żydzi - 0,2%

RASA - oznacza kategorię ludzi mających pewne wspólne cechy fizyczne, dziedziczne, albo uważane za dziedziczne lub ogół ludzi należących do takiej kategorii.

Trzy rodzaje ras ze względu na kolor skóry:

• Biała - (europoidalna) - najliczniejsza; dominuje w europie, obu Amerykach, Australii, oraz pewien udział w Azji i Afryce

• Żółta - (mongoloidalna) - dominuje w Azji, ponadto ma pewien udział w obu Amerykach(Indianie)

• Czarna - (negroaustraloidalna) - dominuje głównie w Afryce

Wyróżnia się mieszańców tych ras:

• Mulaci - rasa biała z czarną

• Metysi - rasa biała z żółtą

• Zambosi - rasa czarna z żółtą
  

---