Morfologia przedstawienia teatralnego
Lata 60. /70. - zwrot performatywny: istotne przemiany w teatrze i refleksji nad teatrem
sztuka performansu i teatr - oddziaływanie na siebie, inspirowanie się nawzajem
lata 90. - rozwój metodologii badania teatru z perspektywy performatywności
estetyka performatywności: zwrócenie uwagi na udział takich elementów, które nie mają funkcji znakowej, podważenie paradygmat myślenia o kulturze jako tekście, ekspozycja zdarzeniowego wymiaru spektaklu, realizacja pewnych działań i rzeczywistym oddziaływaniu na widzów; komplementarna w stosunku do estetyki semiotycznej metoda badania spektaklu teatralnego: wydobywa aspekty ignorowane, przemilczane przez tamtą
Rzeczywistość przedstawiająca i rzeczywistość przedstawiona
Zjawisko teatralne - jego istotą jest granie, tworzenie fikcyjnej rzeczywistości przez aktora wobec widza. Fikcyjnej nawet wtedy, gdy stanowi ona odtworzenie (kopię) wypadków, jakie miały miejsce w planie realnym
Raszewski przyjął podział na:
świat przedstawiony (świat fikcji); twór świata przedstawiającego, niedostępny w sensie fizyczny, niedotykalny
świat przedstawiający (rzeczywistość sceniczna, rzeczywistość gry); materialny; fundament do stworzenia „niewidzialnego”, niedostępnego dla nas świata przedstawionego; składają się nań realny osoby i przedmioty - aktorzy, dekoracje, rekwizyty, efekty dźwiękowe, muzyka, słowa sztuki;
Roman Ingarden:
przedmioty reprezentujące; „aktorzy”; realne przedmioty w konkretnym wystawieniu dzieła teatralnego; nie należą do świata przedstawionego a służą jedynie jego ukonstytuowaniu: „Nie należy zapominać, że aktorzy (ludzie i rekwizyty) nie tworzą składnika widowiska teatralnego. Są oni jedynie psychofizycznymi podstawami bytowymi wystawionego na scenie widowiska, których składniki stanową dopiero osoby przedstawione w dziele
przedmioty reprezentowane; przedstawione w widowisku teatralnym; tworzą świat przedstawiony; wg Ingardena twory czysto fikcyjne
W ujęciu estetyki performatywności, przedstawienie jest przede wszystkim zdarzeniem, polegającym na konfrontacji i interakcji dwóch grup osób w pewnym czasie i przestrzeni, zdarzeniem umożliwiającym wspólne przeżycie określonej sytuacji w cielesnej współobecności.
Teatr stwarza rzeczywistość fikcyjną za pomocą elementów realnej rzeczywistości; każde widowisko teatralne odbywa się w pewnym wydzielonym z rzeczywistej przestrzeni miejscu, w którym prezentowane są widzowi jakieś działania (co zbliża teatr do innych typów widowisk), które jednocześnie wraz z aktami mowy, ustanawiają rzeczywistość fikcyjną (co decyduje o odrębności teatru w świecie widowisk).
Anne Ubersfeld: przedmiot użyty do gry teatralnej jest w świecie przedmiotem właściwie identycznym (lub funkcjonalnie podobnym) z przedmiotem pochodzącym z rzeczywistości nieteatralnej, w stosunku do którego staje się znakiem ikonicznym: jest on przedmiotem usytuowanym w konkretnej przestrzeni sceny.
Sławomir Świontek - relacja symboliczna i relacja ludyczna:
Zadaniem rzeczywistości scenicznej jest reprezentacja świata przedstawionego w dramacie. Współistnienie tych dwóch rzeczywistości wyniki z faktu, iż słowa dramatu mają podwójne odniesienie: ustanawiają jakby dwa światy: rzeczywistość świata przedstawionego (relacja symboliczna) oraz potencjalna, materialną rzeczywistość sceny (relacja ludyczna). Ta druga zyskuje konkretny, fizyczny kształt na scenie w procesie inscenizacji, mniej lub bardziej odpowiadający dyspozycjom wpisanym w dramat.
W ujęciu semiotyki
Dwuwymiarowość przedstawienia teatralnego wpisana w następujące pary kategorii:
- strona oznaczająca i strona oznaczana znaku
- warstwa wyrażająca i warstwa wyrażana
- plan formy i plan treści
Teatralność - zarówno wykonawcy jak i pozostałe elementy przedstawienia obdarzone zostają „pewną dodatkową wartością informacyjną”: fizycznej przestrzeni zostają naddane funkcje i znaczenia tak, aby przeobrazić ją w reprezentowane miejsce: realnemu czasowi przypisany jest inny, wyobrażony; aktor nie działa we własnym imieniu, ale reprezentuje postać, jest znakiem postaci.
Posługiwanie się jednocześnie znakami wizualnymi i akustycznymi do zbudowania na scenie „świata”; duże znaczenie sposobu powiązania znaków ikonicznych ze znakami językowymi.
Ze względu na to, który z aspektów przedstawienia wysuwa się na pierwszy plan, Świontek wyróżnia dwa podst. modele teatru:
iluzyjny ; dominuje informacja o świecie wykreowanym na wzór świata przedstawionego; informacja o znaczeniach naddanych przedmiotom i osobom znajdującym się na scenie; dążenie do uzyskania złudzenia rzeczywistości (iluzji teatralnej), kieruje uwagę odbiorcy na stwarzaną fikcję tak, aby mógł on ją jak najpełniej przeżywać
antyiluzyjny; ważna jest konstrukcja scenicznego świata jako narzędzia służącego jej stworzeniu; skupianie uwagi widza na materii teatralnej, nie na tym, co jest jedynie falsyfikatem rzeczywistości; ukazanie rzeczywistości teatru staje się celem przedstawienia
Tworzywa przedstawienia teatralnego
Na przedstawienie teatralne składają się systemy znakowe (język naturalny, znaki foniczne, muzyczne, gestyczne, plastyczne, proksemiczne) oraz określone kulturowo czy też bardziej uniwersalne kody (ideologiczne, estetyczne, psychologiczne).
Znaki teatralne „dublują znaki, które istnieją w rzeczywistości pozateatralnej lub mogą być za takie uznane” (Balme).
W przedstawieniu następuje spotęgowanie znaczenia znaku - teatralizacja - związane ze zmianą jego znaczenia lub funkcji, w wyniku czego powstaje znak znaku (Bogatyriew).
Wykorzystywane przez teatr wytwory działalności ludzkiej oraz przekazy artystyczne (malarstwo, architektura, muzyka, dźwięk, ruchome obrazy, wypowiadanie tekstu) nazywane są często znakowymi systemami scenicznymi. Materiały, z jakich tworzy się składniki widowiska, nazywane są tworzywami scenicznymi. Pełnią one funkcję elementów znaczących tworzonych w przedstawieniu znaków teatralnych. (Pavis)
Język teatru ; termin przyjęty umownie; każde przedstawienie stwarza własny język - narzuca swoiste sposoby budowania znaczeń, projektuje reguły deszyfracji; ja swoisty język można uznać silnie skonwencjonalizowane formy (np. balet klasyczny, teatr Wschodu)
Kod ; zbliżone do znaczenia pojęcia „język teatru”; „nie istnieje żadne osobny kod teatralny , który byłby kluczem do wszystkiego, co jest wypowiadane lub pokazywane na scenie”(Pavis); Pavis dzieli kody na specyficzne dla teatru (teatru określonego kręgu kulturowego, właściwe danej epoce, danemu stylowi gry) oraz niespecyficzne (występujące również w innych rodzajach sztuk, kody językowe, ideologiczne, kulturowe), dodając do tego jeszcze kody mieszane;
Wg Eriki Fischer -Lichte: repertuar, względnie system, znaków wraz z porządkującymi go zasadami.
Erika Fischer-Lichte ; 4 skorelowane ze sobą elementy obecne w przedstawieniu i wszelkich widowiskach kulturowych rozpatrywanych z punktu widzenia ich teatralnośc:
Medialność (komunikacja, kontakt)
Materialność
Semiotyczność
Estetyka
Spektakl teatralny stanowi połączenie sfery działania, symboli i wartości ze sferą działania i oddziaływania, materialności, zmysłowości i realności; ma charakter zdarzeniowy; opiera się na rzeczywistych procesach wytwarzania i działania w świecie.
Znaczenie i referencja
Nadawanie funkcji znaczeniowych rzeczywistej przestrzeni, przedmiotom i osobom w niej zgromadzonym odbywa się dzięki istniejącej umowie społecznej - konwencji. Teatralizacja rzeczywistości przez nadawanie jej dodatkowych znaczeń.
Zasady budowania znaczeń w przedstawieniu:
Metonimia - figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności.
Metafora - przenośnia, przeniesienie znaczenia jednego elementu na znaczenie innego na zasadzie dostrzeżonej między nimi, mniej lub bardziej odległej analogii.
Symbolizacja - nadawanie rzeczywistości funkcji znaczeniowych wyższego stopnia
Mimesis - ujmuje podstawową relację między teatralnym przedstawieniem a rzeczywistością; naśladowanie lub przedstawienie jakiejś rzeczy, idei lub przedmiotu
Fikcja teatralna, iluzja, reprezentacja
Fikcja - właściwość świata przedstawionego w wypowiedzi odnoszącej się nie do osób i rzeczy istniejących realnie, ale do będących wytworem wyobraźni jej autora, później czytelnika lub widza.
W aktywności widza ściśle powiązane ze sobą procesy: identyfikacja i przeżycie oraz dystans. Identyfikacja ; sfera udzielających się emocjonalnych doznań. Dystans; cechuje go refleksja na temat ukazanych zdarzeń, umożliwia widzowi zrozumienie pewnych problemów z jego własnego życia. Intensywność każdego z tych odczuć zależy i od intencji twórców i od naszej woli, kompetencji, doświadczenia.
Iluzja - wytwarzany przez scenę efekt realności, proces rozpoznawania przez widza świata oglądanego jako własnego.
Reprezentacja - przestrzeń sceniczna staje się znakiem ikonicznym jakiejś przestrzeni społecznej lub społeczno-kulturowej, choć zarazem nie przestaje być przestrzenią skonstruowaną zgodnie z pewną estetyką, jako obraz mogący mieć samodzielną wartość.
Konwencja - stanowi platformę porozumienia między ludźmi teatru a publicznością teatralną co do artystycznego współtworzenia dzieła scenicznego; umowa, która zakłada, że i twórcy i widzowie będą uczestniczyć w procesie nadawania rzeczom i ludziom innego znaczenia niż to, jakie mają w realnym świecie; kreowanie świata w sposób zrozumiały dla wszystkich
O sposobie odniesienia pozornej interakcji społecznej w przedstawieniu decydują” rodzaj uprawianego teatru, miejsce i rola teatru w życiu zbiorowości, miejsce ujawniania społecznych emocji, rozrywka, poetyka przedstawienia, zasady gatunkowe.
Postać teatralna
Aktor i widz - warunki niezbędne do zaistnienia teatru
Jerzy Ziomek: aktor najważniejszym elementem teatru; podział znaków na trzy kategorie ze względu na ich stosunek do wykonawcy:
- znaki wytworzone przez aktora
- znaki skierowane do niego i przez niego jako postać percypowane
- wszelkie znaki towarzyszące aktorowi , ale których odgrywana przezeń postać nie dostrzega, nie jest ich świadoma
Postać aktorska - twór ustanowiony przez aktora; ma źródło w świadomych aktach twórczych aktora oraz twórcy postaci literackiej (Balme)
Kubikowski; proponuje, „aby o teatrze mówić zawsze i tylko wtedy, gdy aktor obdarzony pewną postacią realną na podstawie instrukcji tworzy schemat roli, a na jego z kolei podstawie - przedstawianą postać sceniczną; widz zaś oglądając ją, utworzy sobie domniemaną postać sceniczną”
Instrukcja jest czymś zadanym, pochodzi od autora i reżysera. Schemat roli wypracowuje sam aktor, dopełniając na swój sposób instrukcję.
Aktor cechuje, przetwarza samego siebie; wyposaża kreowaną postać w cechy swojego wyglądu, oddziałuje osobowością. Jest tworzywem i narzędziem.