POGLĄDY D.RICARDO
Tworzył 40 lat po Smithie w okresie I rewolucji przemysłowej czyli przejścia od produkcji manufakturowej ręcznej do produkcji fabrycznej maszynowej; przedstawiciel szkoły klasycznej, przemysłowiec, działacz społ. I gosp. W 1817 - „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”, które podobnie jak dzieło Smitha stały się podstawą nauki ekonomii. Wg Ricardo przedmiotem badań ekonomii jest analiza praw, które rządzą podziałem wytworzonych dóbr, przy czym stosunki podziału zależą od istniejących stosunków produkcji tj. form własności i struktury klasowej (udział w podziale dochodu narodowego).
Teoria wartości i ceny Ricarda
Odróżnił on wartość wymienną od wartości użytkowej. Stwierdził, że wartość użytkowa nie może być podstawą wartości wymiennej, chociaż stanowi niezbędną jej przesłankę. O wartości wymiennej towaru decydują albo rzadkość towarów (dobra unikalne, trudno pomnażalne, np. dzieła sztuki, biżuteria) albo ilość pracy potrzebna do wytworzenia towarów. Wielkość wartości nie jest stała-podkreśla Ricardo-zmienia się wraz z postępem technicznym, który podnosi wydajność pracy, a więc obniża koszty produkcji. Formułuje on twierdzenie zwane prawem Ricarda: ”Wartość wymienna towarów jest wprost proporcjonalna do nakładu pracy i odwrotnie proporcjonalna do wydajności pracy”. Ricardo twierdzi konsekwentnie, że o wartości wymiennej decyduje nakład pracy. Opiera to na niesłusznym ujęciu kapitału, gdyż ujmuje kapitał ahistorycznie, utożsamiając go z każdym środkiem produkcji (nawet kamieniem człowieka pierwotnego). Kapitał jest kategorią historyczną (pojawił się na pewnym etapie rozwoju) charakterystyczną dla gospodarki towarowo-pieniężnej. Kapitał-zasób dóbr produkcyjnych wykorzystanych w procesie prod. (współcześnie). Ricardo podobnie jak Smith dzieli kapitał na trwały i obrotowy, przy czym w sposób dokładniejszy przedstawia rolę kapitału w procesie tworzenia wartości, gdyż wskazuje, że wartość towaru określona jest zarówno poprzez pracę wydatkowaną bezpośrednio na wytworzenie jak i przez wartość kapitału czyli pracę uprzedmiotowioną w środkach produkcji, a która w procesie produkcji zostaje przeniesiona na wytworzony produkt albo jednorazowo jeśli chodzi o kapitał obrotowy lub w kilku (kilkunastu) cyklach produkcyjnych przy kapitale trwałym na gotowy produkt. Widzi różnicę pomiędzy pracą żywą a uprzedmiotowioną w środkach produkcji. Ricardo jako pierwszy odróżnił wartość od wartości wymiennej (ceny), pomimo tego rozróżnienia nie dostrzegł, że wartość wymienna jest rynkową postacią wartości i w konsekwencji utożsamił wartość z ceną produkcji, określając ją terminem ceny naturalnej wokół której krążą ceny rynkowe. Zdaniem Ricarda w większości przypadków ceny = wartościom, a przypadki odchyleń ceny od wartości są wyjątkiem. W rzeczywistości jest odwrotnie, równość jest wyjątkiem (tylko wtedy gdy podaż = popytowi to cena = wartości). Gdy popyt>podaż =>ceny rosną i są wyższe od wartości i odwrotnie. Wartość jest kategorią produkcji i zależy od kosztu produkcji, cena jest wartością rynkową i zależy od kosztów produkcji i warunków rynkowych. Każdy towar posiada wartość użytkową, wartość wymienną i cenę.
Przypomnienie o pieniądzu z ekonomii - pieniądz to też towar spełniający rolę powszechnego ekwiwalentu. Pojawienie się pieniądza było związane z pojawieniem się ceny.
Pięć funkcji pieniądza: 1. miernik wartości, 2.środek obiegu (pieniądz cyrkulacyjny),3. środek płatniczy (pieniądz kredytowy) (np. banknot - w innym pojęciu niż dziś),4. środek tezauryzacji (przechowywania wartości) pieniądze pełnowartościowe złote lub srebrne, 5.pieniądz światowy państw silnych ekonomicznie (przy wyrównywaniu sald bilansu płatn.)
Teoria pieniądza Ricarda
Widział on jedynie dwie pierwsze funkcje pieniądza. Twierdził, że pieniądz to szczególny towar będący ekwiwalentnym miernikiem wartości w obiegu, nie dostrzegał tezauryzacji i pieniądza kredytowego.
Początkowo interesował się pieniądzem kruszcowym a jego wartość uzależniał od wartości kruszcu, z którego jest wybity, od kosztów wydobycia i wybicia monety. Ricardo niesłusznie uważał, że w obiegu może znaleźć się nadmiar pieniądza kruszcowego, że możliwa jest jego inflacja. Nie dostrzegał funkcji tezauryzacji pieniądza a więc nie brał pod uwagę faktu, że każdy nadmiar pieniądza kruszcowego w stosunku do obrotu towarowego ulega tezauryzacji. Ricardo utożsamiał obieg pieniądza kruszcowego z obiegiem pieniędzy papierowych. Pieniądz papierowy nie był dla niego surogatem (znakiem zastępczym) pieniądza kruszcowego, ale takim samym pieniądzem jak pieniądz kruszcowy. Doprowadziło go to do przyjęcia ilościowej teorii wartości pieniądza papierowego, głoszącej, że:
Wartość pieniądza papierowego i ceny towarów zależą od ilości pieniędzy w obiegu; przy czym pomiędzy wartością pieniądza a jego ilością w obiegu istnieje zależność odwrotnie proporcjonalna. Natomiast zależność pomiędzy cenami a ilością pieniądza jest wprost proporcjonalna” - teoria ta wyjaśnia jedynie wahania poziomu cen pod wpływem zmian ilości pieniądza w obiegu, nie tłumaczy natomiast wartości pieniądza ani poziomu cen.
Wartość pieniądza papierowego zależy od parytetu monetarnego (od zawartości kruszca w jednostce pieniądza papierowego), natomiast ceny towarów zależą od kosztów produkcji i wahań popytu i podaży.
W ówczesnej Anglii toczono spory wokół wielkości emisji banknotów (pieniędzy kredytowych) rozwinęły się dwie szkoły: pieniężna i bankowa. Ricardo był przedstawicielem szkoły pieniężnej, która stała na stanowisku, że emisja banknotów powinna zależeć od zapasów kruszca (złota) znajdującego się w bankach. Ricardo utożsamiał banknoty z pieniądzem papierowym obie formy identyfikował, a więc nie dostrzegał, że banknot jest pieniądzem kredytowym. Uważał banknoty za reprezentanta złota (wygodniejszy od złota), które w dodatku ściera się w obiegu. Natomiast szkoła bankowa uzależniała wielkość emisji banknotów od zapotrzebowania na kredyt ze strony przedsiębiorstw i kupców, o ile wielkość emisji znajdzie pokrycie w towarach to nie pojawi się zjawisko nadmiernej emisji i inflacji.
Początkowo zwyciężyła szkoła pieniężna -ograniczono emisję banknotów do pokrycia kruszcowego w bankach, w ciągu 3 lat (wkrótce) praktyka wykazała niesłuszność tej ustawy, groziło załamanie całego systemu kredytowego ówczesnej Anglii i dlatego rozszerzono emisję banknotów zgodnie z potrzebami obrotu towarowego.
Teoria kosztów komparatywnych
Za jej pomocą Ricardo uzasadnia postulat wolnego handlu. Podważa pogląd Merkantylistów, że w procesie wymiany następuje pomnożenie wartości. Jego zdaniem handel zagraniczny wymaga międzynarodowego przyczyniania się do powiększenia masy wartości użytkowych w kraju czyli do ilości towarów zaspokajających potrzeby społeczeństwa, a nie prowadzi do wzrostu masy wartości gdyż oznaczałoby to, że wymiana ma charakter nieekwiwalentny. W procesie wymiany następuje zamiana nierównych wartości a więc jeden kraj bogaci się kosztem drugiego. Powiększenie wartości jest wynikiem produkcji, a nie handlu. Wskazywał, że każdy kraj powinien specjalizować się w produkcji tych towarów, które wytwarzają przy niższym nakładzie kosztów aniżeli inne kraje (lepsze warunki glebowe, postęp techniczny) a na drodze wymiany z zagranicą uzyska większą ilość towaru w kraju (większą masą wartości użytkowych) - międzynarodowy podział pracy.
Czy prowadzenie wolnego handlu zawsze rodzie korzyści dla uczestników wymiany?? Wolny handel przynosi korzyści gdy wymiana ma miejsce pomiędzy krajami znajdującymi się na tym samym poziomie rozwoju gospodarczego; zniesienie barier celnych w wymianie pomiędzy krajem przemysłowym i rolniczo-surowcowym jest korzystne dla kraju rozwiniętego gospodarczo. Natomiast kraj rolniczy znajduje się w sytuacji niekorzystnej gdyż pogłębia się różnica w poziomie zagospodarowania obu krajów.
Teoria realizacji i kryzysu
Ricardo uważał, że niemożliwe są ogólne kryzysy nadprodukcji, podaż bowiem określa popyt - wzrost podaży (produkcji) oznacza wzrost popytu. W produkcji powstają towary i dochody, które są w całości przeznaczone na zakupy rynkowe (gdyż Ricardo nie widział funkcji tezauryzacyjnej pieniądza). Możliwe są tylko zaburzenia lokalne, które w warunkach wolnej konkurencji są szybko automatycznie regulowane, drogą przepływu kapitału z gałęzi mniej rentownych do bardziej rentownych-struktura podaży zostaje dostosowana do struktury popytu.
Twierdzenie Ricardo przejął i upowszechnił J. B. Say. Stało się ono znane: prawa rynków Saya i było głoszone przez przez ekonomię liberalną do czasów Keynesa.
I OŚRODEK WARSZAWSKI
Michał Kalecki (1899-1970)
Czołowy twórca ekonomii polskiej i światowej, publicysta gospodarczy, pracownik Instytutu Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen w latach 1929-1935. W jego dorobku ważne miejsce zajmuje TEORIA CYKLU KONIUNKTURALNEGO. Jest autorem pierwszych w Polsce, a także jednym z pierwszych w świecie SZACUNKÓW DOCHODU SPOŁECZNEGO za lata 1929 i 1933.
Opracował wskaźniki:
budownictwa (mieszkaniowego i pozamieszkaniowego)
inwestycji (kolejowych i maszynowych),
oraz inne wskaźniki:
cen
kosztów
marż zarobkowych
Interesował się wpływem dumpingu na dochody realnie zatrudnionych punktem wyjścia teorii cyklu koniunkturalnego jest teza że: [o poziomie dochodu narodowego decyduje proces inwestycyjny] na przebieg tego procesu wpływa przede wszystkim przewidywana rentowność określająca rozmiary nakładów inwestycyjnych. Zwraca uwagę na problem zatrudnienia wzrost cen i zatrudnienia w okresie ożywienia podnosi rentowność i pobudza popyt inwestycyjny, natomiast spadek cen i zatrudnienia pod wpływem zachwiania równowagi rynkowej obniża rentowność i hamuje rozwój procesów inwestycyjnych. Obserwuje występowanie procesów kumulacyjnych gospodarce, wzrost inwestycji prowadzi do wzrostu produkcji dóbr inwestycyjnych, a więc zatrudnienia w gałęziach wytwarzających te dobra, które z kolei pobudza popyt konsumpcyjny robotników i wzrost zatrudnienia w gałęziach produkcji artykułów spożywczych. Rozszerzenie produkcji wzrost rentowności wywołują dalszy rozwój inwestycji i tworzenie nowej siły nabywczej. Wg M.K. najbardziej racjonalną formą polityki nakręcania koniunktury jest inflacyjne finansowanie robót publicznych. Uważa przy tym, że metody tej nie można utożsamiać z inflacją, nie wszystkie środki wydane na roboty publiczne pozostają w obiegu. Obieg zazwyczaj wzrasta przy tym nieznacznie, a może nie wzrastać wcale - wydane zaś sumy wracają do banku emisyjnego w postaci bezpośrednich spłat kredytów przez kapitalistów, którzy te sumy zarobili. Pogorszenie sytuacji pieniężnej nie jest związane ze zwiększeniem obiegu, lecz z pasywnością bilansu handlowego, do którego prowadzi zwiększenie importu środków produkcji. W procesie nakręcania koniunktury istotną rolę odgrywają źródła finansowania a nie rodzaj wykonywanych inwestycji. Wg M.K. inwestycje publiczne sfinansowane dodatkową siłą nabywczą stanowią właściwy sposób ożywienia koniunktury podważa także pogląd, że wysokie ceny przyspieszają poprawę koniunktury. Obserwuje tendencje przeciwne: że obniżka cen, zwłaszcza artykułów konsumpcyjnych pobudza popyt globalny i tworzy podstawę do wyjścia z kryzysu. Również środkiem łagodzącym depresję jest obniżka cen artykułów zmonopolizowanych. Podkreśla, że: inwestycje wpływają na poprawę koniunktury tylko w czasie ich wykonywania, otwierając wentyl, przez który dostaje się do gospodarstwa społecznego dodatkowa siła nabywcza. Natomiast produkcyjny charakter tych inwestycji stanowi przyczynę zahamowania, a wreszcie i załamania ożywienia. Mamy tu do czynienia z jednym z najbardziej godnych uwagi paradoksów ustroju kapitalistycznego, zwiększenie aparatu wytwórczego, a więc wzbogacenie społeczeństwa, nosi w sobie zalążek kryzysu, w trakcie którego to wzbogacenie okazuje się tylko potencjalnym. Znaczna część bowiem aparatu wytwórczego stoi wówczas odłogiem i staje się użyteczną dopiero podczas następnej poprawy z chwilą jednak gdy zwiększona produkcja napotyka na barierę popytu obniża się rentowność inwestycji co pociąga za sobą kurczenie się procesów produkcyjnych, zwiększenie bezrobocia, spadek cen. Przyjęcie przez M. Kaleckiego wzajemnej zależności między rentownością a inwestycjami pozwoliło mu na przedstawienie cyklu koniunkturalnego w kategoriach dochodu narodowego. M.K. podważa pogląd, że wzrost konsumpcji kapitalistów oznacza spadek oszczędności. Wskazuje, że jest on słuszny w stosunku do pojedynczego kapitalisty, natomiast w odniesieniu do klasy kapitalistów istnieje zależność przeciwna, wzrost wydatków kapitalistów na zakup dóbr kapitałowych bądź artykułów konsumpcyjnych prowadzi do wzrostu zysków. Pogłębionej analizie poddał wpływ rynku pieniężnego, produkcji, cen płac oraz karteli na przebieg cyklu wg niego zapotrzebowanie na środki obiegu podnosi się w okresie: ożywienia i rozkwitu, spada w fazie kryzysu i depresji. Towarzyszy temu wzrost i spadek stopy procentowej, której stosunek do rentowności kapitału hamuje lub przyspiesza wzrost inwestycji. Występuje przeciwko poglądom, że: obniżka płac przyspiesza wyjście z kryzysu, przeciwnie uważa on, że: spadek płac spowodowałby spadek cen i w ten sposób to, co przedsiębiorcy zyskaliby na płacach, utraciliby na cenach. Wykazuje, że: obniżka płac nominalnych prowadzi do obniżki płac realnych w wyniku sztywności cen w rezultacie spada popyt konsumpcyjny i zatrudnienie w gałęziach wytwarzających dobra konsumpcyjne oraz rosną zapasy towarowe w magazynach. Natomiast finansowanie robót publicznych z podatków zmniejsza zyski o tyle, o ile się je zwiększa. Teoria M.K. wychodzi poza koncepcję równowagi krótkookresowej Keynesa, model M.K. ma charakter dynamiczny, ujmuje problem inwestycji w czasie bada nie tylko wpływ inwestycji na poziom dochodu narodowego ale i jego podział, podejmuje zagadnienia: decyzji inwestycyjnych, inwestycji ex-ante, wprowadza rozróżnienie pomiędzy zamówieniami a wydatkami inwestycyjnymi wskazuje, że zmiana rozmiarów inwestycji w kolejno następujących po sobie okresach narusza równowagę krótkookresową. Ulegają zmianie prawie wszystkie parametry okresu początkowego m.in.: stan antycypacji dochodów, ceny dóbr inwestycyjnych, stopa procentowa, które określają nowy poziom decyzji inwestycyjnych. M.K. wiąże wkład Keynesa do teorii ekonomi z jego wyczerpującą analizą związku pomiędzy: zmianami inwestycji, a ogólnym poziomem zatrudnienia produkcji i dochodu. W 1938 r. Rozpoczyna pracę w Cambridge w 1940 w Instytucie Statystyki w Oxfordzie, po zakończeniu wojny wraca do kraju. Do najważniejszych prac opublikowanych na emigracji należą:
„Szkice z teorii cykli koniunkturalnych" - 1939r.
„Studia z dynamiki gospodarczej" - 1942 r.
M.K. kontynuuje w nich swe rozważania z zakresu teorii koniunktury, analizuje poza teorią cyklu problem dochodu narodowego i jego części składowych stopy procentowej i inwestycji. Uzależnia zmiany relacji płac i zysku w dochodzie od zmian stopnia monopolizacji gospodarki, zwraca również uwagę , że w procesie wzrostu gospodarczego duże znaczenie ma ostateczny podział na konsumpcję i oszczędności.
Jan Stanisław Lewiński (1885-1930)
Profesor ekonomii politycznej. Ekonomię teoretyczną rozwijał w szkole Głównej Handlowej w 1922 r. Objął katedrę ekonomii politycznej na uczelni, jego dorobek wykazuje wpływ ekonomii angielskiej (głównie szkoły klasycznej), publikował nie tylko w języku Polskim, ale także w obcych językach: angielskim, niemieckim, należał do najbardziej cenionych za granicą ekonomistów Polskich. W swych teoretycznych rozważaniach odrzucał postulat „ekonomii czystej" wykluczający z zakresu badań nauki ekonomii ekonomię społeczną i stosowaną postulował oparcie teorii na rzeczywistości wskazując, że: teoria czysta jest jedynie krokiem wstępnym analizy naukowej i że musi być dopełniana i sprawdzona przez obserwację. teoria i rzeczywistość dają się porównać do dwóch kół zębatych, które muszą być dokładnie do siebie dopasowane, w swych rozważaniach kierował się poglądem, że brak ścisłego związku między teorią i obserwacją jest jednym z głównych czynników hamujących rozwój handlu. Dedukcję i indukcję uważał za metody, które muszą się wzajemnie uzupełniać, jego zdaniem prawa ekonomiczne wykryte za pomocą dedukcji i abstrakcyjnych założeń homo oeconomicus i wolnej konkurencji należy za pomocą wolnej konkurencji skorygować tzn. uwzględnić wcześniej odrzucone zjawiska przypadkowe. Za twórców nauki ekonomii politycznej uważał: Adama Smitha i Dawida Ricardo, którzy odrzucili obiektywny charakter praw ekonomicznych i rozpoczęli ich poszukiwanie. Definiował ekonomię jako: naukę o prawach, które rządzą: produkcją, wymianą, obiegiem i podziałem bogactw w wypowiedziach na temat wartości pieniądza wyszedł poza teorię ilościową D.Ricarda zwracając uwagę na: elastyczność systemu pieniężnego i możliwości kredytowego finansowania przedsiębiorstw przez banki. Stał na stanowisku, że ceny nie są określone przez politykę bankową, lecz przeciwnie, one rozstrzygają o ilości emitowanych banknotów. Omawiając zasady polityki kredytowej banku emisyjnego wskazywał na jego rolę w procesie utrzymania równowagi rynkowej, dążył do przedstawienia procesów ekonomicznych w postaci matematycznych funkcji. Wychodził z założenia, że tą drogą można wyprowadzić ekonomię z ciasnego koła opisu lub czystych spekulacji i dojść do jasnego ujmowania zjawisk ekonomicznych oraz do ścisłego wnioskowania.
II OŚRODEK KRAKOWSKI
1. Adam Krzyżanowski (1873-1963)
Czołowa postać ekonomii krakowskiej, profesor UJ, działacz społeczny i gospodarczy, publicysta, pozostawił po sobie poważny dorobek naukowy ponad 200 książek i artykułów, jest autorem prac teoretycznych, które służyły jako podręczniki, był znanym eseistą, autorem wielu rozpraw i artykułów poświęconych ważnym problemom życia społeczno - gospodarczego Polski przedwrześniowej. Jego dorobek teoretyczny wykazuje wpływ angielskiej ekonomii XIX w. (Milla i Marshalla), jego rozważania cechuje indywidualistyczny punkt widzenia. Posługiwał się koncepcją człowieka ekonomicznego, którą rozpatrywał łącznie z teorią motywów. Uważał, że ekonomia to nauka o zasadzie najmniejszego wysiłku. W teorii ceny rozwijał podobnie jak Marshall koncepcję: popytu i podaży, wpływ Marshalla zaznaczył się już w teorii wartości w której przyjął subiektywną teorię kosztów produkcji. Uważał, że wielkości rynkowe samoczynnie zmierzają do wzajemnego dostosowania się, do stanu równowagi. Szerzył mit wolnej konkurencji w teorii cyklu koniunkturalnego wolna konkurencja jest jednym z warunków wyjścia z kryzysu. Wyjaśnia wahania cykliczne nadmiernymi inwestycjami w stosunku do bazy finansowej. Kładł nacisk na wpływ zjawisk pieniężno-kredytowych na przebieg cyklu. Badał zmienność zjawisk ekonomicznych. Dążył do dynamicznego ujęcia procesu gospodarczego. W okresie wielkiego Kryzysu (1929-1933) i ożywienia gospodarczego (1936-1939) występował przeciw ingerencji państwa w życie gospodarcze. Przeciwstawiał się polityce nakręcania koniunktury drogą rozwijania robót publicznych, jak również prowadzenia bezpośredniej działalności gospodarczej przez państwo. Walczył z etatyzmem, jedynie w kwestii walutowej dopuszczał możliwość interwencjonizmu. Reprezentował interesy burżuazji nie zmonopolizowanej. Dowodził, że jest ona klasą postępową, nosicielem postępu technicznego. Wysuwał pod adresem rządu postulat prowadzenia polityki "małego budżetu", który nie ogranicza zysków z kapitału, lecz nakłada możliwie jak najniższe podatki na klasy posiadające. Odrzucał zdecydowanie inflacyjne metody finansowania rozwoju gospodarczego. Był mistrzem i przewodnikiem tzw. "Szkoły Krakowskiej". Współzałożycielem, wieloletnim prezesem, inspiratorem prac badawczych "Towarzystwa Ekonomicznego" w Krakowie. Na zjeździe ekonomistów Polskich w 1928 r. przewidział szybkie nadejście kryzysu gospodarczego. Zagadnienia gospodarcze rozpatrywał nie tylko w kategoriach ekonomicznych ale i moralnych. Odegrał poważną rolę jako nauczyciel i promotor nowych talentów. Do jego uczniów należeli m.in. Adam Heydel, Ferdynand Zweig, Oskar Lange.
2. Adam Heydel (1893-1941)
Profesor UJ, dyrektor Instytutu Ekonomicznego PAN w Krakowie, była zwolennikiem koncepcji psychologicznej szkoły Austryjackiej. Podważał sceptycyzm teoriopoznawczy Niemieckiej Szkoły Historycznej. Zwrócił uwagę na rolę analizy abstrakcyjnej w badaniach naukowych i istnienie ogólnych praw ekonomicznych. Posługiwał się założeniem "człowieka gospodarującego" kierującego się w swym postępowaniu egoistycznym motywem maksymalizacji zysku. zasadę gospodarności uważał za najlepszą podstawę wyróżnienia działania gospodarczego. Poddał krytyce analizę funkcjonalną, stosowaną przez Szkołę Matematyczną. Stwierdzał, że analiza funkcjonalna nie uwzględnia problemy czasu w rozważaniach na temat wartości stał na stanowisku teorii krańcowej. W wyjaśnieniu wahań koniunkturalnych wysuwał na pierwszy plan zjawiska związane z polityką kredytową banków. Ożywienie gospodarcze jest konsekwencją wzrostu obiegu pieniężnego, deflacja wywołuje objawy depresji. Niska stopa procentowa prowadzi do hiperinflacji i rodzi tendencje inflacyjne - rośnie zapotrzebowanie na kredyt. Środkiem łagodzenia wahań cyklicznych jest właściwa polityka bankowa - ustalająca wysokość bankowej stopy procentowej na poziomie stopy rynkowej. Jest prekursorem badań z zakresu ekonomiki konsumpcji w pracy "Teoria Dochodu Społecznego" prowadził rozważania na temat dochodu brutto i netto oraz postulował stabilizację marki i zrównoważenie budżetu, głównie drogą zmniejszenia wydatków państwowych w latach 1930-1935 występował przeciwko deflacji (zmniejszenie poniżej zapotrzebowania...???) postulował dewaluację bez inflacji. System liberalny był dla niego systemem umożliwiającym maksymalizację dochodów indywidualnych i dochodu społecznego oraz rozwój produkcji zgodny z potrzebami społeczeństwa. Był silnie zaangażowany w toczącą się dyskusję na temat etatyzmu. podważał celowość istnienia przedsiębiorstw państwowych tezą o ich niskiej rentowności. zalecał wstrzymanie dotacji ze skarbu państwa na rzecz przedsiębiorstw etatystycznych oraz ograniczenie administracji państwowej.
III OŚRODEK POZNAŃSKI
1. Edward Taylor (1884-1964)
Profesor uniwersytetu Poznańskiego, założyła pierwsze w Polsce uniwersyteckie studium ekonomiczne, stworzył możliwość publikacji cenniejszych prac swoich uczniów w ramach edycji "Poznańskie Prace Ekonomiczne", jego prace wykazują wpływ szkoły neoklasycznej podjął próbę sformułowania własnej oryginalnej koncepcji metodologicznej. zapoczątkował badanie rzeczywistości gospodarczej w oparciu o metodę dynamiczną. Podkreślił znaczenie statyki i dynamiki w badaniach naukowych. Traktował gospodarkę jako jedną nieokiełznaną całość, powiązaną zależnościami o charakterze funkcjonalnym i przyczynowo skutkowym. Wskazywał na istnienie ogólnych praw ekonomicznych. Wkład Edwarda Taylora do Polskiej myśli ekonomicznej stanowi teoria czterech krzywych, w której reprezentuje nowy sposób ujęcia problemu inflacji. Jest autorem podręczników akademickich. Opanował zwarty system ekonomii obejmujący zagadnienia: produkcji, wymiany, podziału. posługiwał się terminem ekonomika dla określenia nauki ekonomii. Był doskonałym znawcą ekonomii angielskiej, zwalczał etatyzm i politykę interwencjonizmu państwowego. W jego ujęciu regulatorem życia gospodarczego miała być wolna konkurencja. W latach trzydziestych podważał politykę nakręcania koniunktury drogą rozwoju robót publicznych. Zgodnie z pieniężno-kredytową teorią cyklu, której był zwolennikiem postulował przede wszystkim zniesienie administracyjnego ustalania stopy procentowej i pozostawienie jej wolnej grze sił rynkowych na rynku kapitałowym. W swym programie antydepresyjnym zalecał obniżenie kosztów produkcji przemysłowej i ograniczenie działalności monopoli. Zwalczał inflację jako źródło zastoju ekonomicznego i pogłębienia sprzeczności społecznych. Domagał się zrównoważenia budżetu, wstrzymania emi9sji skarbowej i ograniczenia kredytów bankowych zwłaszcza na nierentowne inwestycje. Problemom inflacji markowej i bilansowej poświęcił większe prace:
"Inflacja Polska" - Poznań 1926
"Druga Inflacja Polska" - Poznań 1926,
oraz szereg artykułów.
KIERUNEK HISTORYCZNY
I OŚRODEK WARSZAWSKI
Antoni Kostanecki (1866-1941)
Profesor ekonomii, rektor uniwersytetu warszawskiego, Prezes Towarzystwa Ekonomistów i Statyków Polskich (1917-1927), akcentuje społeczne aspekty problemów ekonomicznych, odrzuca metodę izolacji, opiera analizę związków społecznych na wynikach badań socjologicznych. Ekonomię społeczną dzieli na część:
- teoretyczną - wyjaśniającą prawa rządzące gospodarstwem społecznym
- praktyczną - podejmującą problem polityki ekonomicznej
W teorii wartości zajmuje niejednolite stanowisko, uznając za podstawę wartości oceny subiektywne związane z preferencją potrzeb lub obiektywne ujęte od strony kosztów produkcji. Formułuje dwie definicje kapitału rzeczową i wartościową. Uwzględnienie aspektów społecznych w przedmiocie badań ekonomii uzasadniał koniecznością redystrybucji dochodu narodowego przez władze publiczne i rosnącą rolę współczesnego państwa w procesie rozwoju gospodarczego wyróżnia trzy rodzaje środków polityki ekonomicznej państwa:
- bezpośrednie - zalicza: działalność przedsiębiorstw państwowych, politykę celną i taryfową, przywileje i monopole państwowe, ulgi, subwencje i premie eksportowe,
- pośrednie - ochronę prawa patentowego i wzorów, marek fabrycznych i handlowych, KIERUNEK TEORETYCZNY
- ogólne - wiąże z rozbudową infrastruktury gospodarczej, a także szkolnictwa przemysłowego.
Podkreśla potrzebę zmiany istniejącej struktury gospodarczej umożliwiającej niwelację różnic w uprzemysłowieniu kraju, rozwiązanie kwestii socjalnej łączy ze stanowiskiem: ochrony prawnej robotników, działalnością pracowniczych związków zawodowych i wprowadzeniem państwowych ubezpieczeń socjalnych. Indywidualne motywy działalności gospodarczej ludzi podporządkowuje motywom społecznym, co pozwala jego zdaniem na zlikwidowanie dualizmu pierwiastka indywidualnego i socjalnego (społecznego) we wszystkich dziedzinach życia społecznego. A zatem na uniknięcie w przyszłości jednostronności rozwiązań ustrojowych rodzących konflikty klasowe, bada rozwój życia społeczno - gospodarczego w krajach europejskich na
tle historycznie określonych form porządku kulturalnego i ustroju politycznego.
Władysław Grabski (1874-1938)
Ekonomista, polityk, trzykrotny minister skarbu, dwukrotny prezes rady ministrów, poseł na sejm z ramienia Narodowej Demokracji do 1922 r., poseł Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego - rektor, w 1936 zorganizował Instytut Socjologii Wsi, 1928-34 był przewodniczącym Towarzystwa Ekonomistów i Statystów Polskich, jest twórcą polskiego systemu pieniężnego, w IV 1924 przeprowadził reformę waluty, wprowadził reformę waluty, wprowadził złoty polski w miejsce marki polskiej, utworzył Bank Polski, oparł złotego na złocie w celu ożywienia gospodarki i eksportu oraz wzrostu podaży kredytów zagranicznych, nadmierną eksmisję pieniądza uważał za szkodliwą, gdyż spadek kursu pieniądza podważa społeczne zaufanie do niego. Był doskonałym znawcą problematyki rolnej. W 1907-1919 wydał trzy tomy opracowań pt. "Materiały w sprawie Włościańskiej", dążył do wypracowania długofalowego programu rozwoju gospodarczego, którego podstawą miała być właściwa polityka agrarna. Stawiał zagadnienia na gruncie narodowym, przestrzegał przed naśladownictwem obcych wzorów, podkreślał znaczenie tradycji narodowych, wskazywał n znaczenie czynników etyczno - moralnych w procesie rozwoju społeczeństwa, wysuwał hasło rozwoju oświaty ogólnej i rolniczej, planowej organizacji szkolnictwa miejskiego i zrzeszeń rolniczych realizujących określone cele ekonomiczne. Doceniał konieczność przeprowadzenia reform strukturalnych w celu likwidacji zacofania gospodarczego Polski. Na pierwszy plan wysunął problem reformy rolnej. Postulował parcelację wielkiej własności i tworzenie gospodarstw o obszarze 5-10 ha, tego typu gospodarstwa mogą być samowystarczalne, opowiadał się za dobrowolną parcelacją. Przymusowa parcelację zalecał objąć grunta leżące odłogiem lub źle użytkowane. Był zwolennikiem oparcia ustroju rolnego na różnego typu gospodarstwach, gdyż specjalizacja produkcji rolnej umożliwia osiągnięcie maksymalnych efektów ekonomicznych. Zajął się problemem cyklicznego rozwoju gospodarki, który tłumaczył względną nadprodukcją w przemyśle. Spadek rentowności produkcji rolnej ogranicza popyt ludności wiejskiej na artykuły przemysłowe, a w konsekwencji także spadek popytu ludności miejskiej na środki spożycia. Cykliczny rozwój gospodarki jest zjawiskiem nieuchronnym, w trakcie którego następuje dostosowanie tempa rozwoju produkcji do wahań popytu społecznego. Był zwolennikiem inwestycji publicznych w polityce antykryzysowej. Kładł nacisk na ożywienie produkcji przemysłowej i rolnej. Zalecał zmniejszenie obciążeń podatkowych dla rolników: obniżenie stopy procentowej kredytów długo i krótkoterminowych, wprowadzenie ceł ochronnych na artykuły rolne, rozszerzenie akcji melioracyjnych. Należał do przeciwników etatyzmu w okresie rządów sanacji pisał o kryzysie idei państwowej Polski. Krytykował działalność aparatu biurokratycznego.
II OŚRODEK LWOWSKI
Stanisław Głąbiński (1862-1943)
Koncentrował zainteresowanie na badaniach historycznych. Dużą wagę poświęcał ekonomicznej roli państwa . Od 1888 prowadził wykłady z ekonomii politycznej na UL. Po odzyskaniu niepodległości został posłem na sejm. Rozwijał ideę narodu. Bada rzeczywistość gospodarczą poprzez pryzmat interesu narodowego., posługuje się terminem ekonomika narodowa dla podkreślenia społeczno-narodowego charakteru nauki ekonomii. Naród jest : wartością wieczystą, nośnikiem tradycji narodowych wierzeń i doświadczeń zebranych przez całe pokolenia. Swoje poglądy przedstawił w pracy pt. "Ekonomika Narodowa". uzupełnia badania abstrakcyjne analizami historycznymi. Wychodzi z założenia, że koncepcja człowieka ekonomicznego i zasada gospodarności wymagają analizy z punktu widzenia etycznego i prawnego, kulturalnego i narodowego. Podkreśla związek ekonomii z socjologią i etyką,. Krytykuje szkołę klasyczną i kierunek marginalny. Nie neguje możliwości wykrycia praw ekonomicznych. Postuluje oparcie badań dedukcyjnych na wynikach analiz historycznych. Prawami ekonomicznymi nazywamy objawy i tendencje powtarzające się w życiu gospodarczym wśród jednakowych kierunków gospodarczych i społecznych. Prawa ekonomiczne są wyrazem wzajemnej zależności zjawisk gospodarczych i związków przyczynowych w gospodarstwie narodowym. podkreśla społeczny charakter działalności gospodarczej ludzi. Docenia znaczenie badań psychologicznych, uwzględniających motywy działalności gospodarczej ludzi. Produkcja stanowi kategorię wyjściową systemu ekonomicznego. produkcja jest działalnością, jest praca zmierzającą do wytworzenia dóbr i pomnożenia ich wartości. Wyróżnia cztery czynniki produkcji, do pracy produkcyjnej zalicza nie tylko pracę wydatkowaną w sferze produkcji materialnej ale i w usługach. Nie widzi różnicy pomiędzy usługami produkcyjnymi a nieprodukcyjnymi. Przeciwny był ograniczeniu wydatków państwa na oświatę i inwestycje. Stał na stanowisku samowystarczalności gospodarczej osiągniętej drogą rozwoju produkcji krajowej. Argumentował, że prowadzenie gospodarki autarkicznej uwarunkowane jest wielkością posiadanych zasobów naturalnych oraz koniecznością obrony suwerenności gospodarczej i politycznej Polski. Był zwolennikiem liberalizmu ekonomicznego. Inicjatywę prywatną uznawał za dźwignię postępu gospodarczego. Krytykował etatyzm, działalność produkcyjną przedsiębiorstw państwowych ograniczał do tych dziedzin, w które nie był zaangażowany kapitał prywatny oraz uzasadnionych interesem publicznym. Zadaniem państwa jest tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju przedsiębiorstw prywatnych, pobudzanie solidarności zawodowej i społecznej, łagodzenie sprzeczności klasowych, regulowanie emigracji i kolonizacji poza obszarem państwa oraz obrona interesów kraju przed konkurencją zewnętrzną. Zalecał przeprowadzenie reformy systemu fiskalnego, wprowadzenie ułatwień kredytowych dla przedsiębiorstw prywatnych, obniżenie bankowej stopy procentowej z 40% do kilkunastu, prowadzenie polityki stałego pieniądza, przeprowadzenie oszczędności w wydatkach państwowych przez redukcję administracji państwowej i wojska. Jest autorem książki "Historia Ekonomiki" Lwów 1939 w której podjął próbę analizy dorobku myśli ekonomicznej zwracając uwagę na oryginalność koncepcji ich przedstawicieli.
Stanisław Grabski (1871-1949)
Ekonomista, socjolog, polityk, parokrotny minister w rządzie polskim, działacz polityczny endecji do przewrotu majowego, profesor Uniwersytetu Lwowskiego. Prezentował procesy ekonomiczna na tle zjawisk socjologicznych, traktuje wartość jako kategorię obiektywną, niezależną od subiektywnych ocen, której podstawą jest społeczno-gospodarcze znaczenie dóbr, ich zdolność zaspokajania potrzeb, silnie akcentuje społeczne aspekty problemów ekonomicznych. Indywidualne motywy działalności gospodarczej ludzi podporządkowuje motywom społecznym. Wiąże zagadnienia społeczne do przedmiotu badań ekonomii- daje temu wyraz w dziele "Ekonomia Społeczna". definiuje ekonomię społeczną jako naukę wyjaśniającą kształtowanie się i rozwój całokształtu norm społecznych tj. pojęć i form organizacyjnych, regulujących gospodarczą działalność i gospodarcze współżycie ludzi. Podkreśla związek ekonomii z innymi naukami społecznymi oraz konieczność oparcia badań teoretycznych na wynikach analiz historycznych. Dostrzega istnienie powiązań przyczynowo - skutkowych i funkcjonalnych. Wyróżnia trzy istotne rodzaje praw ekonomicznych:
historyczne - właściwe danej formacji społeczno-ekonomicznej
podstawowe - o uniwersalnym charakterze
rozwojowe - tłumaczące rozwój form życia gospodarczego
W obiegu pieniężnym dopatruje się przyczyn wahań koniunkturalnych. wyjaśnia sytuację rynku towarowego spekulacjami na rynku kapitałów pieniężnych, które prowadzą do zaburzeń w sferze produkcji i konsumpcji. Giełda papierów wartościowych jest głównym regulatorem produkcji. Przekonany był o konieczności przeobrażeń społeczno-gospodarczych opartych na solidarności zawodowej, twórczym wysiłku wszystkich klas społecznych. Krytykował etatyzm, uważał że ingerencja państwa jest niezbędna dla redystrybucji dochodu na rzecz grup słabszych ekonomicznie. Dla zmniejszenia bezrobocia oraz w procesie łagodzenia wahań cyklicznych podkreślał konieczność wejścia Polskie na drogę dynamicznego rozwoju, drogą czynnego kapitalizmu dla utrzymania niezależności gospodarczej i politycznej kraju. Kładł nacisk na rozwój warstwy drobnych i średnich przedsiębiorstw. Postulował rozwój tych gałęzi produkcji, w których główną pozycję kosztów produkcji stanowiły zakupy surowców i robocizna. Dla rozwiązania problemu przeludnienia wsi Polskiej postulował: obok emigracji zarobkowej, parcelację folwarków, komasację gruntów, popularyzację wiedzy rolniczej, podniesienie cen artykułów rolnych i rozwój przemysłu domowego. Nie stał konsekwentnie na stanowisku liberalizmu ekonomicznego. Zaakceptował gospodarkę planową i wzrost ekonomicznej roli państwa. Popierał stosowanie bezpośrednich i pośrednich środków ingerencji państwa w stosunki gospodarcze w celu zwiększenia efektywnego popytu ludności. Postulował prowadzenie robót publicznych, reformę systemu walutowego, kierowanie alokacją kapitałów pieniężnych pomiędzy poszczególne dziedziny produkcji oraz komunikację i handel. Uznawał za możliwe i celowe rozwój myśli politycznej, której podstawę stanowiłyby dwie tezy: Naród musi przez swój własny rozwój stworzyć potęgę państwa, państwo polskie ostać się może tylko państwo narodowe. Krytykował jednak politykę przymusowej polonizacji i prześladowań narodowych mniejszości. Był przeciwnikiem anarchii i władzy dyktatorskiej. Krytykował biurokrację, stwierdził konieczność utrzymania równowagi władz i rozwoju demokracji politycznej.
Niemiecka starsza szkoła historyczna.
Rozwinęła się ona w Niemczech w I poł. XIX w na podłożu szkoły narodowej. To szkoła polemiczna w stosunku do klasycznej w ujęciach metodologicznych i roli państwa w gospodarce. Niemcy w tym czasie były krajem zacofanym gospodarczo, dominowała własność feudalna i dlatego liberalna ekonomia klasyków, nie znalazła uznania na gruncie niemieckim. Dopiero powstanie w 1864 r. Niemieckiego Związku Celnego przyspieszyło rozwój gosp.państewek niemieckich, które zjednoczyły się w 1871 r.za czasów kanclerza Bismarca. Szkoła narodowa akcentowała wartości narodowe, podporządkowywała interes jednostki interesom narodu. Przedstawicielami szkoły narodowej byli A.Miller i Fryderyk List. Obaj dowodzili, że w procesie rozwoju gospodarczego istotne znaczenie mają nie tylko czynniki materialne (posiadane zasoby kapitałowe i ludzkie), ale również czynniki niematerialne, duchowe tzn. zawiązany z tradycjami, z religią, kulturą danego narodu, poczuciem więzi odrębności narodowej, które tworzą tzw. Ducha narodu. Postulowali uprzemysłowienie Niemiec przy czynnej pomocy państwa. Za najważniejsze narzędzie polityki gospodarczej państwa uznawali pieniądz, który powinien mieć ukonstytuowaną (narzuconą) wartość. Odrzucali liberalizm ekonomiczny klasyków i ideę wolnego handlu wskazując na potrzebę ochrony rozwijającego się przemysłu Niemieckiego przed konkurencją towarów zagranicznych (bariery celne). Szkoła ta stała się później zalążkiem nacjonalizmu narodowego. Podstawowe hasło: „jeden naród” zastąpione po zjednoczeniu „Ein Reich”. Na bazie szkoły narodowej i w opozycji do koncepcji praw ekonomicznych klasyków rozwinęła się Niemiecka Starsza Szkoła Historyczna. W ekonomii rozwinęła się ona równolegle do szkoły historycznej w zakresie prawoznawstwa, która silnie podkreślało rolę prawa zwyczajowego w społeczeństwie i wskazywała, że pomiędzy prawem i duchem narodu istnieje ścisły związek organiczny. Szkoła Historyczna w odróżnieniu od szkoły klasycznej podkreślała historyczną zmienność zjawisk i procesów gospodarczych. Szkoła ta podkreślała nie tyle zmienność co ciągłość procesów historycznych, a więc nawiązywała do przeszłości która kształtowała teraźniejszość. Dowodziła, że każdy kraj ma swoją własną, odrębną drogę rozwoju i teza ta służyła argumentacji, że rozwój gospodarczy Niemiec dokona się w sposób pokojowy, ewolucyjny. W Niemczech nie muszą mieć miejsca krwawe wydarzenia (Anglia 1640-1660, Francja 1789-99 - rewolucje społeczne), bo Niemcy mają swoją własną pruską drogę rozwoju i przekształcenia gospodarcze dokonają się w ramach sojuszu Junkierstwa z Burżuazją. Przedstawicielami starszej szkoły historycznej byli: Wilhelm Roscher, Bruno Hildebrand, Karl Knies.
W. Roscher widział potrzebę genetycznego (źródłowego) badania procesów gospodarczych, zbadania całej historii gospodarczej ludzkości zanim zostaną wykryte jakieś prawidłowości ekonomiczne. B. Hildebrand wskazywał na potrzebę zbadania całej historii gosp.ludzkości zanim zostaną odkryte prawidłowości rządzące gospodarką. K. Knies stanął na stanowisku nihilizmu teorio-poznawczego, a więc uważał, że niemożliwe jest wykrycie jakichkolwiek praw ekonomicznych i w ten sposób podważył teoretyczny charakter nauki ekonomii. Jego zdaniem pomiędzy procesami gospodarczymi można szukać pewnych analogii i porównań. Posługiwał się jedynie teorią indukcji niepełnej (od szczegółu do ogółu), stosował metodę opisu (empirycznych badań). Opisywał zjawiska gospodarcze w przekroju historycznym bez wyciągania ogólnych wniosków. W ten sposób przekształcił naukę ekonomii w historię gospodarczą. Niemiecka Starsza Szkoła Historyczna podobnie jak narodowa postulowała ingerencję państwa w stosunki gosp.i wprowadzenie barier celnych
Ekonomia Klasyczna
Twórcami ekonomii klasycznej w Anglii byli A.Smith i D.Ricardo. Opracowali oni 1.całościowe teoretyczne systemy ekonom.-obejmujące całość tematyki ekon.(zagadnienia produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji). Smith uważany jest za teoretyka systemu manufakturowego, zaś Ricardo 40 lat później jest teoretykiem I rewolucji przemysłowej. Obaj ekonomiści byli rzecznikami nowej klasy kapitalistów i zwolennikami liberalizmu ekonom. Podobnie jak fizjokraci dostrzegali istnienie obiektywnych praw ekonomicznych, ale poszli naprzód w wyjaśnianiu istoty mechanizmu działania tych praw. W ujęciu fizjokratów prawa ekon.miały charakter abstrakcyjnych praw natury, natomiast u klasyków tracą abstrakcyjny charakter, stają się prawami realnymi związanymi z masową działalnością jednostek gospodarujących. Smith i Ricardo posługiwali się metodą dedukcji czyli rozumowania a'priori w oparciu o przyjęte hipotezy metodologiczne, którymi były: homo oeconomicus i wolna konkurencja. Ich rozważania cechuje ahistoryczne ujęcie procesów gosp., bo traktowali kapitalizm jako ustrój ostateczny, wieczny. Traktowali społeczeństwo jako sumę jednostek gospodarujących, a interes społ.jako sumę interesów indywidualnych. Punktem wy analizy klasyków była działalność poszczególnych jednostek gospodarujących. Jest to wyrazem indywidualizmu metodologicznego. Uważali oni, że wzrost bogactwa jednostki oznacza wzrost bogactwa całego społeczeństwa. Postulowali stworzenie korzystnych warunków dla rozwoju inicjatywy prywatnej, a takie warunki tworzy tylko wolna konkurencja, swoboda działania. Poglądy ekonomiczne A.Smitha 1723 - 1790. Smith był wykładowcą filozofii moralnej na uniwersytecie w Glasgow. Wysunął on koncepcję o „niewidzialnej ręce rynku wolnokonkurencyjnego”, która kieruje gospodarką. Nawiązując do idei interesu osobistego Quesnay'a sformułował koncepcję człowieka ekonomicznego-człowiek jest w działaniu gosp.egoistą, a więc dąży do max.zysków, a minimalizacji strat i takie działanie jest właściwe większości jednostek gospodarujących i leży u podstaw przejawiania się praw ekonom, które można ująć jako prawa splotu działań ludzkich. W 1776r.ukazała się praca Smitha „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”, która przyczyniła się do powstania nauki ekonomii. Wg Smitha zgodnie z tą pracą przedmiotem badania ekonomii jest analiza czynników, które przyspieszają lub hamują wzrost bogactwa społ. (wzrost gosp.).
Czynniki wzrostu bogactwa społecznego (czyli wzrost gospodarczy) wg Smitha.
Najważniejszym czynnikiem jest praca ludzka a o jej znaczeniu w gospodarce decydują:
ilość osób zatrudnionych w produkcji;
wydajność pracy, która uwarunkowana jest postępem technicznym i specjalizacją.
Kolejnym czynnikiem jest akumulacja kapitału (czyli przeznaczanie zysku na powiększanie kapitału). Tempo akumulacji zależy od wysokości ST zysku i siły konkurencji. Im wyższa ST zysku tym większa skłonność do akumulacji i tym szybciej przedsiębiorcy powiększają swój potencjał prod. Natomiast pod naciskiem konkurencji przedsiębiorcy inwestują, aby utrzymać się na rynku. Ten fakt zapewnia szybkie tempo wzrostu gosp. 3. czynnik to ziemia. Smith i Ricardo byli zwolennikami wolnej konkurencji, która ich zdaniem zapewnia optymalną alokację zasobu kapitału i pracy pomiędzy poszczególne gałęzie produkcji i rozwój produkcji zgodnie z potrzebami społeczeństwa. Dostosowanie struktury podaży do struktury popytu dokonuje się poprzez przepływ kapitału z gałęzi mniej rentownych do bardziej rentownych (z gałęzi, gdzie mniejszy popyt i ceny spadają do gałęzi, wyroby których są poszukiwane na rynku, a więc ceny i zyski rosną).
Teoria wartości Smitha i dogmat
Smith odróżnił wartość użytkową - obiektywna zdolność do zaspakajania potrzeb- od wartości wymiennej (ilościowy stosunek wymienny jednego produktu na drugi; najwyższą postacią wartości wymiennej jest cena czyli pieniężne wyrażenie wartości towaru) i skupił uwagę na wartości wymiennej. Smith wysunął 3 koncepcje wartości wymiennej:
o wartości wymiennej towaru decyduje nakład pracy niezbędny do jego wytworzenia;
o wartości wymiennej towaru decyduje ilość pracy, którą można otrzymać w wymianie za swój towar;
o wartości wymiennej towaru decydują koszty produkcji, które Smith sprowadza do sumy wynagrodzenia czynników produkcji (kapitału, ziemi i pracy) a więc jako sumę zysku, renty i płacy.
Z tą 3. koncepcją wiąże się Dogmat Smitha: nie mógł on kontynuować rozważań fizjokratów na temat procesów reprodukcji w skali globalnej, gdyż uniemożliwiało mu to twierdzenie nazwane później DOGMATEM Smitha. Mówiło ono, że ceny towarów składają się i rozkładają na dochody; są sumą zysku, renty i płacy. Twierdzenie, że ceny rozkładają się na dochody nie jest prawdziwe, gdyż wynikałoby z niego, że PKB składa się z samych dochodów, a tak nie jest. Gdyby towary po ich sprzedaniu przekształcały się tylko w dochody przeznaczone na konsumpcję to nie byłoby środków na odnowienie procesów produkcji. Smith mając trudność z analizą procesu reprodukcji wprowadza dwa nowe pojęcia: dochód brutto i dochód netto.
Dochód brutto - roczny produkt z ziemi i pracy (co odpowiada PKB)
Dochód netto - jest to ta część dochodu brutto, która może być przeznaczona na konsumpcję bez naruszenia kapitału niezbędnego do odnowienia procesu produkcji (odpowiada to PKB-amortyzacja)
Te dwa ujęcia przeczą dogmatowi, ponieważ wynika z nich, że ceny towarów rozkładają się, nie tylko na dochody, ale i na część stanowiącą wartość zaangażowanego do produkcji kapitału.
FIZJOKRATYZM - panowanie praw natury
Rozwinął się we Francji w połowie XVIII wieku. Jego twórcą jest Francois Quesnay autor „Tablicy ekonomicznej” wydanej w 1758r. Fizjokraci podobnie jak przedstawiciele francuskiego odrodzenia uważali, że istnieją naturalne (dane przez naturę) prawa środowiska ludzkiego regulujące również życie gospodarcze, dlatego stworzyli koncepcję ustroju naturalnego opartego na prawach naturalnych.
Podstawową koncepcją fizjokratów była koncepcja pracy produkcyjnej i produktu czystego - dodatkowego. Wg nich produkcyjna jest tylko praca w rolnictwie i tylko w nowoczesnych gospodarstwach typu kapitalistycznego (praca najemna, produkcja na rynek), ponieważ tylko tam powstaje produkt dodatkowy - to znaczy nadwyżka ponad koszty produkcji. Uczniowie Quesnay'a traktowali jego system teoretyczny jako system ostateczny, zakończony, który wymaga tylko popularyzacji drogą powszechnej oświaty. Wielką zasługą fizjokratów fr. I polskich jest to, że przyczynili się do rozwoju oświaty i szkolnictwa. Fizjokraci polscy: ks. Antoni Popławski, Hieronim i Walery Stroynowscy (bracia) krytykowali stosunki pańszczyźniane, przyczynili się do zniesienia poddaństwa chłopów i doprowadzili do podniesienia godności zawodu kmiecia. Stali się założycielami pierwszych szkół podst. na wsiach tzw. szkoły parafialne 3-4 letnie. Komisja Edukacji Narodowej z Hugonem Kołłątajem na czele doprowadziła w 1780r. do przeprowadzenia reformy programów nauczania Akademii Krakowskiej (czyli UJ) w wyniku, której wprowadzono do wykładów naukę ekonomii pod nazwą Umiejętności Polityczne.
Tablica ekonomiczna F. Quesnay opisał obraz-model ustroju naturalnego (opartego na prawach danych przez naturę), a najważniejsze jego zdaniem są: prawo do posiadania własności prywatnej oraz prawo do wolności gospodarowania.Quesnay opisywał to, co być powinno, a nie to, co jest i w ten sposób ujął ekonomię jako naukę normatywną. Wg niego motorem działalności ludzkiej jest interes osobisty, a więc każda jednostka dąży do maksymalizacji osobistych korzyści, co jest zgodne z prawem natury. Jednak działalność jednego człowieka nie może naruszać praw drugiego, dlatego na straży porządku naturalnego powinien stać rząd i regulacje prawne. Nie ma gwarancji dobrego rządu i dlatego pełniejszą rękojmią przestrzegania praw natury jest powszechna oświata. Quesnay uważał, że ludzie którzy poznają zasady porządku naturalnego będą go chcieli przestrzegać bez zastrzeżeń. Znaczenie Tablicy ekonomicznej -jest pierwszym w dziejach nauki ekonomii schematem przepływu wytworzonego produktu społecznego pomiędzy klasami (przepływów międzygałęziowych). Quesnay wyróżnił 3 klasy społ.: klasa właścicieli ziemskich- król oraz właściciele świeccy i duchowni - posiadają oni ziemię, której nie uprawiają, ale wydzierżawiają ją rolnikom dzierżawcom za co otrzymują czynsz dzierżawny;
klasa rolników dzierżawców - produkcyjna jedynie ona pomnaża bogactwo społeczne, a więc wytwarza produkt dodatkowy; klasa jałowa - obejmująca przemysłowców, rzemieślników i kupców - nie pomnaża ona bogactwa społecznego, ale jedynie przetwarza wytworzone już bogactwo. Quesnay w swoich tablicach ekonomicznych opisuje wymianę pomiędzy klasami zaczynając od klasy produkcyjnej. Klasa ta dokonuje nakładów pierwotnych, którymi są niezbędne nakłady kapitałowe w wysokości 3 mld liwrów, a uzyskany produkt ma wartość 5 mld liwrów, z czego wynika, że produkt dodatkowy ma wartość 2 mld liwrów, które przekazuje klasie posiadaczy w formie czynszu dzierżawnego. Ponadto kupują u klasy jałowej za 1 mld. liwrów narzędzia niezbędne do produkcji rolnej. Klasa właścicieli ziemskich otrzymuje 2 mld liwrów i wydaje je na zakup: artykułów konsumpcyjnych u rolników za 1 mld liwrów i art.przemysł. u klasy jałowej również za 1 mld liwrów. Klasa jałowa uzyskane 2 mld liwrów (1 od rolników i 1 od właścicieli) przeznacza na zakup artukułów konsumpcyjnych u rolników za 1 mld liwrów oraz surowców niezbędnych do produkcji przemysłowej u rolników za 1 mld. liwrów. W ten sposób do klasy produkcyjnej wracają wydane 3 mld liwrów, które po ponownym zainwestowaniu w rolnictwo staną się podstawą procesu reprodukcji prostej. W Tablicy Ekonomicznej F.Q. posługując się danymi liczbowymi przedstawił wymianę pomiędzy klasami, a także warunki realizacji procesu reprodukcji prostej i równowagi globalnej. Quesnay pragnął realizacji zasad tablicy ekonomicznej w gospodarce co miało umożliwić wyjście z trudności gospodarczych w jakich znajdowała się ówczesna Francja. Dostrzegł jednak, że rzeczywistość gospodarcza odbiega od modelu, gdyż klasa właścicieli ziemskich więcej niż 50% swoich dochodów przeznaczała na zakup art.przem., a klasa jałowa surowce niezbędne do produkcji kupowała nie tylko od rolników ale także z zagranicy. Dlatego też do klasy rolników wracało mniej środków aniżeli te które potrzebne były do odnowienia procesu produkcji w tych samych rozmiarach czyli do realizacji procesu reprodukcji prostej. F.Q. pragnął wprowadzić nowy, bo kapitalistyczny sposób produkcji rolnej (opartej o gospodarstwa francuskie) w ramach istniejącego ustroju feudalnego. Nie było to jednak możliwe gdyż zmiana porządku feudalnego na kapitalistyczny wymagała zmiany ustroju społecznego.
Podstawowym hasłem fizjokratów to LESEFERYZM czyli zasada nieingerencji, swobody działania. Wolna konkurencja umożliwia realizację porządku naturalnego. PODSUMOWANIE: Fizjokratyzm to pierwsza szkoła nauki ekonomii , bo w odróżnieniu od merkantylizmu bada zjawiska ekonomiczne w produkcji, a nie tylko w handlu. Fizjokraci jako pierwsi dostrzegli istnienie obiektywnych praw ekonomicznych i w ten sposób stworzyli podstawy do rozwoju ekonomii.