TEORIA LITERATURY:
Symbol, alegoria, przypowieść - objaśnienie pojęć, przykłady:
SYMBOL -motyw lub zespół motywów występujący w dziele, który sygnalizuje treści głęboko ukryte i kieruje ku nim myśli czytelnika. Symbolem operowali w swych utworach symboliści, przedstawiciele kierunku artystycznego powstałego w okresie Młodej Polski. Przykładem utworu symbolicznego jest dramat narodowy Stanisława Wyspiańskiego „Wesele”. Symbole postaci, rzeczy, sceny (np. zaklęty taniec na końcu)
ALEGORIA - pojedynczy motyw lub zespół motywów w utworze literackim, który poza znaczeniem dosłownym ma znaczenie ukryte, domyślne, tzw. alegoryczne. W przeciwieństwie do niejednoznacznego symbolu, alegoria jest jednoznaczna.
Zakorzenioną w tradycji literackiej alegorią losów ojczyzny jest walczący z falami okręt, np. „Kazania sejmowe” Piotra Skargi, „Testament mój” Juliusza Słowackiego.
Alegorie bardzo często występowały w bajkach. Pod postaciami zwierząt kryły się określone wady ludzkie, np. paw - pycha , papuga - bezmyślne gadulstwo, lis - chytrość ( „Lis i kruk” Ignacy Krasicki )
PRZYPOWIEŚĆ - ( inaczej parabola ) , gatunek literacki pochodzący z Biblii. Przypowieść to utwór narracyjny, w którym przedstawione są postacie i zdarzenia codzienne. Drugą ukrytą płaszczyzną jest prawda moralna natury uniwersalnej. Bogaty zestaw przypowieści występuje w Biblii, formy przypowieści występują w powieści, np. „Dżuma” A. Camusa - dziennik zarazy w Oranie jest również opowieścią o walce człowieka ze złem.
EPIKA JAKO RODZAJ LITERACKI:
Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmujący wierszowane i prozaiczne gatunki narracyjne, w których świat przedstawiony ukształtowany jest w sposób fabularny, prezentowany przez narratora, zajmującego wobec przedstawionych treści postawy mniej lub bardziej wyrazistego dystansu. Podmiotem mówiącym jest narrator, a forma podawcza to narracja, czyli opowiadanie. Gatunki: opowiadanie, nowela, epos, powieść, mit, baśń, bajka, epopeja, ballada, fraszka, satyra, dziennik, reportaż, poemat rycerski i heroikomiczny.
CECHY RODZAJOWE LIRYKI:
Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmujący utwory, których domenę tematyczną stanowią przede wszystkim wewnętrzne przeżycia, doznania jednostki, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologowej o silnym nacechowaniu subiektywnym.
Podmiotem mówiącym jest podmiot liryczny, forma podawcza to monolog. Gatunki: pieśń, hymn, tren, elegia, sonet, sielanka, oda.
CECHY RODZAJOWE DRAMATU:
Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich prezentujący działania i wypowiedzi postaci bez pośrednictwa podmiotu literackiego. Podstawą dramatu jest akcja, a w płaszczyźnie językowej - dialog.
Brak podmiotu mówiącego, a forma podawcza to dialog. Gatunki: komedia, tragedia, dramat, opera, dramat romantyczny.
POLSKIE SYSTEMY WERSYFIKACYJNE:
Zespół powiązanych funkcjonalnie reguł wierszotwórczych wykształcony na fundamencie tradycji wersyfikacyjnej w ramach zakreślonych przez reguły danego syst. językowego.
Dzielą się one przede wszystkim na systemy regularne, zwane też numerycznymi, i syst. nieregularne, zwane syst. nienumerycznymi.
W poezji polskiej wykształciły się i zachowały żywotność następujące numeryczne syst. wersyfikacyjne:
Sylabizm. Wiersz realizujący zasady sylabizmu to wiersz sylabiczny. Charakterystyczne cechy to: stała liczba sylab w poszczególnych wersach, średniówka w wersach dłuższych niż 8 - zgłoskowe, stały akcent paroksytoniczny w klauzuli każdego wersu. Uprawiany był w twórczości m.in. J.Kochanowskiego.
Sylabotonizm. Wiersz realizujący zasady sylabotonizmu to wiersz sylabotoniczny. Charakterystyczne cechy to: stała liczba sylab, stałe miejsce sylab akcentowanych, a w rezultacie ustalony porządek następstwa sylab akcentowanych i nieakcentowanych na przestrzeni całego wersu.
Tonizm. Wiersz realizujący zasady tonizmu to wiersz toniczny. . Charakterystyczne cechy to: równa liczba zestrojów akcentowanych w poszczególnych wersach, przy równoczesnej niestałej liczbie sylab oraz swobodnym rozkładzie akcentów. Uprawiany był w twórczości: W.Broniewskiego, J.Tuwima, T.Gajcy.
ROLA TYTUŁU I MOTTA W UTWORZE LITERACKIM:
Tytuł - nazwa nadana dziełu przez jego autora, stanowiąca integralną część tekstu dzieła i będąca pierwszym wyodrębnionym w nim odcinkiem Tytuł jest jednym z podstawowych czynników umożliwiających identyfikację dzieła. Jego forma pozostaje w wielorakich związkach z treściami utworu, który nazywa i symbolizuje, a także ze sposobami zapisu dzieła i materialnym kształtem jego przekazu. Nadawanie dziełom tytułu wiąże się z utrwalaniem ich tekstu na piśmie.
Motto - cytat postawiony przed tekstem utworu lub jego fragmentu (np. rozdziału w powieści czy pieśni w poemacie), oświetlający zamysł autora, cechy charakterystyczne rozwijanego przezeń tematu lub ideologię dzieła. Poprzez umieszczenie motta pisarz daje często klucz do znaczeń swego utworu, a równocześnie sygnalizuje fakt jego osadzenia w określonej tradycji myślowej i literackiej.
WYJAŚNIJ POJĘCIA:
- SYMBOLIZM: prąd literacki ukształtowany we Francji i Belgii w XIXw. Znalazł swój wyraz w sztukach plastycznych, ale przede wszystkim w poezji. Nazwa pochodzi od ogłoszonego na łamach "Le Figaro" w 1886r. manifestu J.Moreasa "Le Symbolisme". Symbolizm zrezygnował z poezji opisowej, w jego miejsce zaproponował poezję, która będzie wyrażała to, co niewyrażalne, pragnęli nazwać byt prawdziwy. Czynnikiem, który miał pozwolić na realizację tego zamierzenia był symbol, będący konstrukcją dwupoziomową, której sensy nie wyczerpują się na znaczeniu pierwszym, danym bezpośrednio, są zaś ukryte na poziomie drugim.
U podstaw symbolizmu leżało przekonanie, że świat materialny poznawalny za pomocą zmysłów jest jedynie złudą okrywającą niepoznawalny rozumem świat wiecznych idei i prawd bytu. Jego elementy nie dadzą się wyrazić w ludzkim języku, tak jak nie da się w nim wyrazić skomplikowany i niejasny stan duszy. Dlatego, chcąc wyrazić to co niewyrażalne poeci uciekali się do symbolu tj. zmysłowego, obrazowego odpowiednika idei i przeżyć. Cenili muzyczność wiersza i swobodę wersyfikacyjną. Przedstawiciele symbolizmu to: St. Mallerme, P. Verlaine, J. A. Rimbaud (poeci), M. Maeterlinck (dramatopisarz).
Filozofię poetycką związaną z symbolizmem ukazywał m.in. Baudelaire w takich wierszach jak "Oddźwięki". W utworze ukazana jest filozofia poetycka symbolizmu .Natura wg poety jest utożsamiana z duchową istotą świata. Duch i materialność świata to to samo. W przyrodzie odnajduje poeta świadectwo duchowej istoty świata, pełnego tajemniczych znaków, o skomplikowanym języku. Poeta powinien umieć ów język odczytać i znaleźć dla niego ekspresję poetycką. W 2 części wiersza wykłada autor teorię powinowactwa wszechrzeczy - w ów las symbolów wpisane są prawidła, które powodują, iż wrażenia zmysłowe są wzajemnie przekładalne (tę własność rzeczy nazwano SYNTEZJĄ ).
Przedstawicielem symbolizmu był także Paul Verlaine, autor wiersza pt. "Sztuka poetycka". Jest to utwór programowy symbolistów francuskich. Nadrzędnym postulatem art. jest osiągnięcie muzyczności wiersza przy jednoczesnej rezygnacji z opisowości i bezpośrednich wyznań. Poeta postuluje swobodę wersyfikacyjną wiersza, nie interesuje go piękno rymów jako ozdoba utworu. Powinien stanowić opis wrażeń jakich doświadcza dusza artysty obserwującego jedynie cienie rzeczywistości własnej. Tylko poezja może wzbić się ponad materialność świata do sfer ducha i uczuć.
Wybitnym symbolistą był również Jean Artur Rimbaud (prekursor symbolizmu), autor utworu pt. "Statek pijany", gdzie w symbolicznych obrazach żeglugi zawarł motyw wolności wewnętrznej i braku ograniczeń. Wiersz ten jest biografią duchową poety. Motyw żeglugi to alegoria życia. Fantastyczne obrazy mówią o bogactwie doznań bohatera związanych z cierpieniem. Bohater tęskni za prostotą doświadczeń i czystością wyobraźni dzieciństwa.
Symbolizm wkroczył również do poezji młodopolskiej, co widać w twórczości
J. Kasprowicza.
Sztuka poetycka tego poety ewoluowała. Po tematyce społecznej nadszedł czas na okres symboliczny. Znakomitym tego przykładem jest cykl sonetów pt. "Krzak dzikiej róży w ciemnych Smreczynach", opublikowany w tomie wierszy w 1898r. Utwór ten to opis całego dnia z życia róży. Symboliczny charakter zawarty jest w obrazie zestawiającym ze sobą wygląd dwu roślin sąsiadujących w załomie tatrzańskich urwisk: krzaku dzikiej róży, uczepionego korzeniami skąpej gleby, oraz zwalonej przez wichry, spróchniałej już limby. Róża to symboliczne ucieleśnienie piękna i życia, lecz jej istnienie jest kruche i narażone na zagładę. Przypomina jej o tym milcząca obecność limby o nieporównywalnie silniejszych korzeniach, zwalonej jednak przez burzę, niegdyś potężnej, dziś tylko próchniejącej. W relacji między różą a limbą pojawia się napięcie uczuciowe.
Wiersz otacza aura tajemniczości. Byt przedstawiony jest jako zagadka, jako rzeczywistość niezgłębiona. Krajobraz zmienia się pod wpływem oświetlenia. Wrażenia kolorystyczne wzbogacone zostały o świat dźwięków. Współgra to z całością wiersza, mającego stworzyć nastrój emocjonalny.
- IMPRESJONIZM: (pochodzi od franc. impression - wyrażenie) to pierwotnie kierunek w malarstwie. Metoda twórcza, której celem jest utrwalenie w dziele sztuki indywidualnych, przelotnych i trudnych do określenia wrażeń i stanów psychicznych. Impresjonizm malarski pojawia się w Polsce ok. 1890r. w twórczości W. Podkowińskiego i J. Pankiewicza.
Także impresjonizm literacki cechowała chęć zatrzymania ulotnych nastrojów i wrażeń. W poezji prowadziło to do prób takiego opisu pejzażu, który oddawał chwilowy, subtelny nastrój. W opisie takim nie kształt i kontur przedmiotu odgrywały największą rolę, ale jego barwa, odbicie i załamanie w nim światła.
Wybitnym twórcą liryki tatrzańskiej był K. Przerwa - Tetmajer, który w sposobie obrazowania pejzażu odwołuje się do techniki art., najpowszechniej realizowanej w malarstwie - impresjonizmu.
Jednym z typowych liryków jest "Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)".
Wrażeniem dominującym w odbiorze wiersza jest ruch. Mgły unoszące się nad Czarnym Stawem Gąsienicowym przesuwając się, tworzą obraz jakby tańca. Ruch ten powoduje, iż wydają się obdarzone życiem. Ożywione, ruchliwe mgły rozmawiają ze sobą, to zachęcają się do pląsu, to uciszają się nawzajem, by nie zakłócić nocnej ciszy. Impresjonizm polegał na wyrażaniu ulotnego, chwilowego doznania, uchwyceniu obrazu natury w jej nieustannej zmienności barw i kształtów. Wiersz ten jest właśnie taką próbą odtworzenia kolorów, zarysów przedmiotów i ich niewyraźnych konturów, zamazanych jak na impresjonistycznym obrazie. Obraz powiewnego ruch mgieł został tu uzupełniony wrażeniami dźwiękowymi i świetlnymi.
- DEKADENTYZM: przekonanie o rozkładzie świata, upadku i chorobie kultury i cywilizacji. Nastroje dekadenckie były mieszaniną pesymizmu, zwątpienia w celowość życia, negacji nauki i postępu, poczucia daremności wszystkich ludzkich poczynań. Ten światopogląd odnaleźć możemy w liryce Młodej Polski ukazującej właśnie kryzys systemu wartości.
Czołowym polskim dekadentem był Kazimierz Przerwa - Tetmajer. W swym programowym wierszu "Koniec Wieku XIX" wskazuje na źródło kryzysu człowieka. Jest nim wg. poety nauka , której rozwój odarł byt ludzki z możliwości doznań metafizycznych; wiersz posiada ciekawą kunsztowną konstrukcję, zbudowany jest z dystychów (dwuwiersz), w pierwszym wersie znajduje się pytanie retoryczne, a w drugim odpowiedź. I tak poeta zadaje pytanie o postawę człowieka jaką winien przyjąć człowiek dziewiętnastego wieku by przeciwstawić się złu świata. Jednakże autor odpowiedzi nie znajduje, a by dobitniej zobrazować sytuację ówczesnego człowieka, przyrównuje ją do mrówki powstrzymującej pociąg.
Kolejny utwór "Nie wierzę w nic" mówi nie tylko o kryzysie wartości, ale także o ich upadku. Autor wyraża przekonanie, że byt człowieka jest niezależny od niego (determinizm pesymistyczny) i próbuje znaleźć ratunek egzystencjalny w nirwanie, które to pojęcie upraszcza do poglądu, że nirwana to nicość. Stąd rodzi się chęć ucieczki, tęsknota za nirwaną i zapomnieniem.
Kryzys systemu wartości odczuwał również Jan Kasprowicz w hymnie "Dies irae"[Dzień sądu].
Jest to nawiązanie do biblijnego opisu końca świata, do apokalipsy, do listów apostolskich. Rytm tego wiersza nawiązuje do hymnów pokutnych. Autor odchodzi od symbolizmu i stosuje ekspresjonistyczne środki literackie, takie jak kontrast (barw, postaci), nacechowanie emocjonalne, wizyjność. Poeta zajmuje się skomplikowaną problematyką filozoficzną - problemem bytu, antynomią dobra i zła. Wiersz jest typowy dla epoki ze względu na katastrofizm - przeczucie zagłady, kształtu XX wieku. Problematyka wiersza, to problem teodycei (doskonałość tworzenia), filozofii i religii. Utwór ma charakter prometejski, autor wyraża bunt metafizyczny, który przyjmuje kształt oskarżenia Boga, że dopuścił się grzechu. Otóż Bóg sądzi ludzi, gdy tymczasem człowiek już od urodzenia jest niedoskonały. Poeta wyraża przekonanie, iż człowiek pozbawiony jest w istocie wolności, zdeterminowany do zła, a co za tym idzie, nie może odpowiadać za własne czyny. Autor udowadnia to na 3 sposoby: historyczny - człowiek jest tylko cząstką historii, psychologiczny - człowiekiem kierują popędy, których nie rozumie, genetyczny - człowiek jest obciążony grzechem pierworodnym. Wreszcie dochodzi poeta do bluźnierczej tezy, że to Bóg odpowiedzialny jest za wszelki grzech człowieka.