Powstanie Kościuszkowskie.

Przygotowania do powstania:

- organizacją sprzysiężenia w kraju (Warszawa - Jan Kiliński)
- na emigracji w Saksonii działały dwa ugrupowania: radykalne (Kołłątaj, I. Potocki) łączące postulat walki o niepodległość z dalszymi przeobrażeniami społecznymi oraz umiarkowane (St. Małachowski, St. Potocki) dążące do przywrócenia Konstytucji 3 Maja i niechętne stosowaniu metod rewolucyjnych
- niepowodzenie paryskiej misji Tadeusza Kościuszki zabiegającego o pomoc rewolucyjnej Francji

Wybuch i przebieg powstania:

- protest przeciwko redukcji wojska - wymarsz z Ostrołęki w pełnym uzbrojeniu brygady kawalerii gen. Madalińskiego, w kierunku Krakowa (12 marzec 1794) - w opuszczonym (23 marca) przez garnizon rosyjski Krakowie Tadeusz Kościuszko uroczyście ogłosił "Akt powstania", składając jednocześnie uroczystą przysięgę Narodowi Polskiemu i stając się "najwyższym naczelnikiem sił zbrojnych", dyktatorem (24 marzec 1794). Nałożono podatki na szlachtę i duchowieństwo, zapowiedziano powstanie władz centralnych powstania.
- zwycięstwo pod Racławicami - 4 kwiecień - kosynierzy zdobywają działa i pokonują piechotę gen. Tormasowa, zmuszając wojska rosyjskie do odwrotu. Ogromne znaczenie zwycięstwa racławickiego.
- 6 kwiecień - przystępują do powstania wojska polskie stacjonujące na Lubelszczyźnie
- 17 kwiecień - wybucha insurekcja warszawska (Jan Kiliński)
- 22 kwiecień - opanowanie Wilna (Jakub Jasiński)
- uniwersał połaniecki (7 maj) próbą pozyskania chłopów do szerszego udziału w powstaniu (zniesienie poddaństwa osobistego, obniżenie wymiaru pańszczyzny, gospodarstwa powstańców całkowicie z niej zwolnione, uznanie prawa chłopa do ziemi - zakaz rugowania, ustanowienie instytucji "dozorów" mających za zadanie przestrzeganie postanowień uniwersału przez szlachtę) Niechętny stosunek szlachty do postanowień uniwersału stał się główną przyczyną nieufnego stosunku chłopów do powstania.
- radykalizacja wydarzeń w Warszawie; 8 maj - powieszenie targowiczan (Piotr Ożarowski, Józef Zabiełło, Józef Anklewicz, bp Józef Kossakowski), powołanie w końcu maja przez Tadeusza Kościuszkę Rady Najwyższej Narodowej, jako centralnej władzy wykonawczej powstania; w czerwcu, już gdy Warszawa była oblężona, doszło do nowych rozruchów i samosądów na targowiczanach (28 czerwca)
- niespodziewane dla Kościuszki aktywne przyłączenie się Prus do działań militarnych stało się przyczyną klęski pod Szczekocinami (5 czerwiec)
- po klęsce pod Chełmem generał Zajączek opuszcza Lubelszczyznę co przyczynia się do kapitulacji Krakowa przed wojskami pruskimi
- wybuch walk w Wielkopolsce (20 sierpień) i zdobycie przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego Bydgoszczy i Świecia spowodowały odstąpienie wojsk pruskich od oblężenia Warszawy (5 wrzesień)
- klęska pod Maciejowicami (10 październik 1794) wraz z dostaniem się Kościuszki do niewoli praktycznie przesądziła o klęsce powstania (klęska spowodowana w dużej mierze zdradą dowódcy posiłków gen. Ponińskiego, który nie dotarł na czas).
- ostatnimi aktami powstania było zdobycie i krwawa pacyfikacja Pragi przez armię Suworowa - 12 tys. zabitej ludności cywilnej - (4 listopad) oraz zmuszenie do kapitulacji resztek oddziałów powstańczych o wzięcie do niewoli następcy Kościuszki na stanowisku dyktatora Tomasza Wawrzeckiego (Radoszyce 16 listopad)

Znaczenie:

- unaoczniło ogrom patriotyzmu tkwiącego w społeczeństwie polskim - będąc prologiem do epopei powstań narodowych w okresie zaborów
- ułatwiło przetrwanie najtrudniejszego momentu rewolucji francuskiej
- klęska powstania zdecydowała o podjęciu decyzji o ostatecznej likwidacji państwa polskiego przez państwa zaborcze

---