J. Sławiński, Przestrzeń w literaturze. Elementarne rozróżnienia i wstępne oczywistości
Przestrzeń w literaturze jest tematem nadal otwartym, w zasadzie bezgranicznym. Mało ustaleń w tej kwestii.
Przestrzeń jest badana poprzez budowę czasową dzieła literackiego, fabułę, postacie, podmiotu literackiego (sytuacja narracyjna). Kiedyś upodrzędniano znaczenie przestrzeni w dziełach, teraz jest odwrotnie. Nie jest to tylko część świata przedstawionego, jest to podstawa do interpretacji utworu.
Różne ujęcia przestrzeni:
Przestrzeń w poetyce systematycznej: jedna z zasad organizacyjnych dzieła lit. (plan kompozycyjno-tematyczny), kształtuje się w warstwie tekstowej (plan stylistyczny)
W poetyce historycznej: schematy kompozycyjne, konwencje obowiązujące w danych epokach literackich, prądach czy gatunkach
Leksyka, językoznawstwo: pola semantyczne wyrażeń obciążonych znaczeniem przestrzennym; aktualizowane przez ekspresję literacką, mowę potoczną
Przestrzeń w kulturze i społeczeństwie: wpływa na kształtowanie przestrzeni w literaturze. (mitologia, religia, ideologia, wszelkie twory kultury słowne i obrazkowe: rytuały, ceremonie, film, malarstwo)
Antropologia: archetypiczne wyobrażenia przestrzeni zaczerpnięte z idei Junga, Bachelarda
Rozważania filozoficzne: spekulacje o przestrzeni literackiej, traktowanie jej jako odwzorowanie lub przeinaczenie przestrzeni fizycznej; te spekulacje to ważny składnik współczesnej teorii przekazu narracyjnego; spekulacje dotyczyły „punktów widzenia” w przestrzeni, czyli przestrzeń wobec obserwatora (rozmieszczenie obiektów, odległość miedzy nimi, kształty itd.)
Dzieło literackie nie tylko mam w sobie przestrzeń; utwór = przestrzeń; To przestrzeń ujmuje wszystkie przekroje, płaszczyzny, elementy przedstawione w dziele; utwór literacki porównany do urządzenia. Jest to stereometryczny model dzieła lit. , w tym przypadku postać staje się konfiguracją cech, fabuła układem akcji, narrator wobec opowiadanej historii, jego umiejscowienie
Dla badaczy lit. najważniejsze powinno być ujęcie pierwsze związane z poetyką.
W konkretnym dziele przestrzeń może być tylko jednym z kontekstów interpretacyjnych.
Trzy równoległe płaszczyzny przestrzeni przedstawionej:
Płaszczyzna opisu
Scenerii
Sensów naddanych
Opis: Przestrzeń na początku tworzona przez zadania opisowe, potem jest potrzymana i rozbudowywana innymi sposobami (np. „Oni szli i szli…” - przestrzeń jakaś jest, bo jest ruch, opisu nie ma). Opis musi istnieć na początku, bo bez choćby najmniej znaczącego opisu nie ma przestrzeni, w toku wypowiedzi dzieła musi być opis lokalizujący. Opis musi mieć znaczenie, nie jest tylko formą; semantyzacja opisu
- minimum opisowości (deskrypcyjności tekstu nie jest ustalone, to sprawa otwarta)
-rola miejsc własnych i terytoriów, ich znaczenie
- w opisach poetyckich frazeologizmy, metaforyka przestrzenna
Sceneria: jest otoczeniem dla zjawisk w utworze, rola jakby „usługowa”, montaż scenerii za pomocą innych elementów budowy tekstu, pełna sceneria jest figurą semantyczną, ale jest trudna do wyodrębnienia.
Analiza scenerii ma zawsze charakter aspektowy tzn. dokonywana jest przez analizę roli przestrzeni w tworzeniu się innego elementu budowy dzieła.
Zastosowania scenerii:
Jest wyznaczająca - różnicuje, dzieli, klasyfikuje
Stanowi zbiór umiejscowień: zdarzeń, scen fabularnych
Przedmiotowy wykładnik założeń komunikacyjnych w obrębie utworu (strategia porozumiewania się podmiotu z odbiorcą) np. przestrzeń eliptyczna, która coś ukrywa a coś uwypukla, apeluje do aktywności odbiorcy ; przestrzeń „labirynt” - rozwiązanie zagadki
Ingarden: „centrum orientacji przestrzennej”, jego ruchomość wpływa na rozwój dramaturgii „punktów widzenia” w utworze.
Sensy naddane:
Symboliczne nacechowanie przedmów odległości, kierunków, krajobrazów. Przestrzeń oznaczać może stan uczuciowy bohatera, opozycja przestrzeni fantastycznej i realistycznej ma znaczenie dla wymowy utworu, mieszkanie bohatera oznacza jego status społeczny, pejzaż sielanki kontra pejzaż wielkomiejskiego chaosu, są to sensy konotowane (czyli nie wprost).