W języku potocznym słowo „dewiacja” jest negatywnie nacechowane. Socjologia dewiacji nie wartościuje dewiacji, nie stosuje się w niej pojęć takich jak „dobre” czy „złe”.

Każdy jest dewiantem.

DEWIACJA - każde odchylenie od powszechnie obowiązującej normy (np. przejście przez jezdnię na czerwonym świetle).

SOCJOLOGIA DEWIACJI

zadaje sobie 2 podstawowe pytania - 2 nurty zainteresowań

Socjologia coraz częściej przyjmuje w badaniach II nurt rozważań - wiąże się to z dominacją orientacji polowej, która uznaje, że wszystko jest dynamiczne i podlega zmianom.

Badacze I nurtu spotykają się coraz częściej z krytyką. Jeśli bowiem uznamy system za całkowicie dobry, możemy się spotkać z pytaniem „a dlaczego?”.

DEWIACJA

odchylenia od obowiązujących norm

PODSTAWOWE TEORIE , KTÓRE WYZNACZAJĄ OBSZAR DEWIACJI

ANOMIA EMILA DURKHEIM'A

Nazwisko, które najbardziej kojarzy się z socjologią dewiacji należy do Emila Durkheim'a. Naczelna teoria socjologii dewiacji związana jest z jednym słowem - kiedy mówimy o skali masowej, mówimy o anomii.

ANOMIA - brak możliwości odróżnienia dobra od zła, jednostka staje wobec chaosu norm i wartości i zastanawia się jak postępować, żeby w tym systemie norm i wartości się zmieścić. Anomia pojawia się zwykle w sytuacji przejścia od systemu do systemu. Na przykład na przełomie lat 80. i 90. w Polsce doszło do przejścia systemowego, pojawiły się zachowania o charakterze anomicznym. System norm i wartości zmienił struktury, poprzedni system został nagle napiętnowany, co wywołało u jednostek chaos („jak tak naprawdę powinniśmy się zachowywać?”).

Durkheim widział też pozytywne strony. Jednym z podstawowych pozytywów tego odchylania się od obowiązujących norm jest zmiana, innowacja, która przecież może okazać się korzystniejsza. Zmiana jest możliwa tylko dlatego, że pojawiają się jednostki myślące inaczej. Dewiacja nie musi być więc zła.

TEORIA ROBERTA MERTONA

Innym teoretykiem obszaru socjologii dewiacji był Robert Merton. Merton uważał dewiację za naturalną reakcję jednostek na sytuacje, w jakich się znajdują. Przeprowadził on analizę zachowań o charakterze dewiacyjnym i stworzył typologię tych zachowań według kryteriów:

• wartości - coś co jest cenne i wartościowe;

• zachowania - które ściśle łączą się z normą.

Aby te kryteria wykorzystać w badaniach, muszą one zostać umieszczone na skali.

Skala wartości:

• AKCEPTOWANE WARTOŚCI - jednostki przyjmują jako własne to, co w społeczeństwie funkcjonuje jako wartości;

• NIEAKCEPTOWANE WARTOŚCI - jednostka odrzuca to, co przez ogół uznane jest za wartościowe.

Skala zachowań:

• PRZESTRZEGANE ZACHOWANIA - jednostka zachowuje się zgodnie z normą i tym, co ogół uważa za powszechnie uznane i obowiązujące;

• NIEPRZESTRZEGANE ZACHOWANIA - jednostka nie zachowuje się zgodnie z obowiązującymi powszechnie normami.

Merton skorelował te dwie wartości i otrzymał 4 kategorie zachowań dewiacyjnych (czasem pojawia się 5 kategoria - rozbicie buntu i ucieczki na oddzielne kategorie):

KONFORMIZM - sytuacja, gdzie jednostka akceptuje wartości i przestrzega zachowania zgodnie z obowiązującymi normami społecznymi. Kiedy mówimy o konformizmie jako dewiacji, rozumiemy, że jednostki przyjmują te dwa kryteria dla tzw. świętego spokoju. Nie chcą się bowiem narazić na sytuację wykluczenia z grupy społecznej, a przecież grupa daje poczucie bezpieczeństwa (np. na pierwszych zajęciach nikt nie zadaje pytań wykładowcy).

INNOWACJA - sytuacja, gdzie jednostka akceptuje uznane przez większość wartości. Jednostka decyduje się tu na zachowanie odmienne od powszechnie przyjętego. To zachowanie nie jest zgodne z powszechnie uznanym (np. sytuacja, kiedy dwóch studentów chce zdobyć wyższe wykształcenie - jeden z nich chodzi na wykłady, robie sumiennie notatki, a drugi decyduje się zakupić to wyższe wykształcenie. Cel jest ten sam, ale sposób osiągania jest odmienny. Podany przykład jest przykładem nacechowanym negatywnie, ale można również znaleźć pozytywne sytuacje pasujące do tego zjawiska).

RYTUALIZM - sytuacja, gdzie poprzez obserwację zachowania nie jesteśmy w stanie określić, że mamy do czynienia z zachowaniem uznanym za dewiacyjne. Jednostka z pozoru tylko jest jednostką normalną, wpisana w główny nurt, ale tak naprawdę jednostka ta postrzega świat inaczej (np. kwestia chodzenia do kościoła - większość osób chodzi do kościoła, ponieważ jest to norma, ale system wartości tych osób jest zupełnie różny od ogólnie przyjętego).

BUNT/UCIECZKA - sytuacja, gdzie jednostka nie godzi się z ogólnie obowiązującym systemem wartości, tworzy swój własny system i nie próbuje udawać, że jest inaczej.

Wyróżniamy 2 typy ludzi, którzy na tę postawę reagują:

• postawa bierna = ucieczka - jednostka izoluje się od społeczeństwa, nie próbuje swojego systemu narzucać innym;

• postawa aktywna = bunt - jednostka wychodzi do ogółu społeczeństwa ze swoją innością i stara się swój system norm i wartości pokazać innym.

A więc u Mertona są 4 kategorie, które można rozpatrywać jako 5.

TEORIA ETYKIETOWANIA, NAZNACZANIA, STYGMATYZACJI LESSIEGO WILKINSA

Bardzo znaną teorią jest teoria Lessiego Wilkinsa. Jest on twórcą teorii etykietowania/naznaczania/stygmatyzacji społecznej. W świetle tej teorii dewiacja jest procesem interakcji między dewiantami a niedewiantami. Powiada ona, że dewiantem staje się ten, kto przez otoczenie społeczne zostanie za takiego uznany. Jeśli jednostka złamie obowiązującą normę, to może zostać przez ogół naznaczona - dotknięta sankcją. Często bywa tak, że to złamanie normy było przypadkowe. Jeśli jednostka została naznaczona, to cokolwiek będzie robiła, będzie spotykało się z podejrzliwością. W pewnym momencie presja może być tak duża, że jednostka zacznie działać tak, jak inni ją rzeczywiście postrzegają. Przebiega to więc w etapach:

• naznaczenie pierwotne - przypadkowe wydarzenie, wstępny akt przekroczenia norm;

• naznaczenie wtórne - jednostka godzi się z etykietą i sama uznaje za dewianta; działanie takie, jak oczekiwała grupa (a w grupie pojawia się wówczas charakterystyczny tekst: „a nie mówiłem?”).

Kariera dewiacyjna - coraz powszechniej przyjmowany przez jednostkę system norm dewiacyjnych pod wpływem społecznego naznaczania (np. student po raz pierwszy w życiu postanawia ściągać, zostaje złapany, wykładowca przypina mu etykietę kogoś, kto się nie uczy. Podczas drugiego kolokwium wykładowca będzie zwracał uwagę na tę osobę. Nawet jeśli praca zostanie dobrze napisana, to wykładowca, zakładając zachowanie dewiacyjne, obniża ocenę studentowi. Kolejne kolokwium wygląda tak samo. Student jest niezadowolony, nie widzi sensu w przygotowywaniu się i w końcu faktycznie zaczyna na kolokwiach ściągać).

Nauki zarządzania przy budowaniu systemu oceniania biorą pod uwagę cel:

• organizacyjny - tu etykietowanie nie ma znaczenia;

• psychospołeczny - wykorzystuje się tu teorię etykietowania. Jeśli ocena jest dobra, to pracownik będzie się starał pracować dobrze lub zostanie na tym samym poziomie. Jeśli ocena będzie zła - będzie starał się działać lepiej. Nie bierze się natomiast pod uwagę, że przy złej ocenie, spowoduje się, że pracownik może zacząć źle funkcjonować.

TEORIA ZRÓŻNICOWANIA SPOŁECZNEGO (ZRÓŻNICOWANYCH POWIĄZAŃ) EDWINA SUTHERLAND'A

Obszar dewiacyjny nazywany jest dewiacyjnym tylko w kontekście do obszaru uznawanego. Na przykład jeśli przyjrzymy się sposobowi myślenia dziecka urodzonego w rodzinie złodziejskiej, to będzie ono postrzegało kradzież jako główny sposób na życie. Rodzinę tą uznamy za dewiacyjną wówczas, gdy obszar dewiacji zestawimy z ogólnie obowiązującym. Ale gdy kradzież stanie się powszechnym sposobem na życie, wówczas praca 8-godzinna stanie się obszarem dewiacyjnym. Zgodnie z tą teorią jednostki stają się przestępcami dlatego, że przestają z osobami, które wyznają przestępcze normy. Nie istnieje dewiacja absolutna, bo zawsze jest ona postrzegana w kontekście do…

TEORIA WYBITYCH OKIEN JULLIANIEGO

Teoria wybitych okien - wcielona w praktykę przez burmistrza Nowego Jorku - Jullianiego, zgodnie z zasadą „zero tolerancji dla przemocy” (wojna z gangami) - zachowane porządku jest kluczem do zapobiegania poważnym przestępstwom. Radykalne działania policji wymierzone w drobne zachowania dewiacyjne (wandalizm, wystawanie w bramach, pijaństwo w miejscach publicznych) mają na celu zapobieganie poważniejszym formom przestępczości. Teoria zakłada, że jeśli w luksusowej dzielnicy przez przypadek ktoś wybije okno, to - jeżeli właściciele tego okna nie wymienią - sytuacja zdarzy się po raz drugi 9bo przecież nic wielkiego się nie zdarzy, skoro okno jest już wybite). Będzie się to nasilało i w końcu wybijanie okien stanie się powszechną normą (np. studenci zdają kolokwium, na którym ma być 10 pytań. Przed kolokwium studenci negocjują ilość pytań - nie 10, ale 8. Wykładowca się godzi. Na następnym kolokwium zaczyna obowiązywać norma 8 pytań. Może się jednak pojawić grupa studentów, którzy będą chcieli mniejszą ilość pytań - 6). Teoria wybitych okien zakłada zmianę systemu norm i wartości, dlatego należy stosować zasadę zero tolerancji.

6. SOCJOLOGIA DEWIACJI

5

PODSTAWY SOCJOLOGII - WYKŁADY

BUNT / UCIECZKA

RYTUALIZM

INNOWACJA

KONFORMIZM

ZACHOWANIA PRZESTRZEGANE

ZACHOWANIA NIEPRZESTRZEGANE

WARTOŚCI NIEAKCEPTOWANE

WARTOŚCI AKCEPTOWANE

INDYWIDUALNE

Jednostki mają naturalną skłonność do łamania norm w sytuacji nadmiernego ograniczania swobody (dreszczyk emocji).

W SKALI MASOWEJ

Jednostki w skali masowej zatracają zdolność odróżnienia dobra od zła (anemia). Grupy przestrzegają wartości odbiegających od powszechnie obowiązujących.

DLACZEGO JEDNOSTKA ZOSTAJE UZNANA ZA NARUSZAJĄCĄ NORMY?

Świat społeczny jest bezustannie tworzony i przekształcany w procesie interakcji. Tło ma wymiar dynamiczny (dynamiczny obraz rzeczywistości). Nie zakładamy tutaj, że istnieje dobro absolutne. Badania osadzamy w kontekście historycznym/sytuacyjnym i pytamy, jakie uwarunkowania mają wpływ na to, że zachowania są uznawane za dobre. Przyjmując kontekst badawczy zatrzymujemy sie na “tu i teraz” i zastanawiamy, dlaczego dana grupa ludzi została uznana za dewiantów. Ktoś, kto dziś jest potępiany, kiedyś (kilkaset lat temu), za to samo mógł być chwalony. Zastanawiamy się więc, czy za to samo w przyszłości będzie gloryfikowany.

Jest to perspektywa oglądu świata społecznego nie jako obiektywnie danego, ale bezustannie tworzonego i przekształcanego w procesach interakcji. Uwaga skierowana jest nie na to, dlaczego naruszane są normy społeczne, ale na to, jak one powstają i jakie są reakcje osób zachowujących się niezgodnie z normami.

Dewiacja jest rozumiana szeroko jako każda odbiegająca od normy inność, a więc do dewiantów zaliczymy tu również karła, chorego psychicznie, ekscentryka, bohatera, etc. Dewiacją jest więc to, co jako dewiacja jest postrzegane i na co ludzie reagują jak na dewiację.

Teorie dewiacji związane z II nurtem:

• Teoria naznaczania.

DLACZEGO JEDNOSTKA NARUSZA NORMY?

System norm i wzorów zachowań jest traktowany jako obiektywna, zewnętrzna w stosunku do jednostek rzeczywistość. Uwaga jest skierowana na poszukiwanie przyczyn naruszeń norm tego systemu, które same w sobie nie są kwestionowane.

Teorie dewiacji związane z I nurtem:

• Teoria Roberta Mertona;

• Teoria zróżnicowania społecznego E. Sutherlanda.

---