Tłumacz

Kod klasyfikacji: 2443

Rozdział klasyfikacji: Nauczanie, wychowanie i działalność kulturalna

Klasa klasyfikacji: Inni

Zadania i czynności

Podstawowym celem pracy tłumacza jest dokonanie przekładu z jednego języka na drugi. Tłumacze dzielą się ogólnie na tłumaczy ustnych i pisemnych lub takich, którzy wykonują oba rodzaje tłumaczeń.

Tłumacz ustny, jak sama nazwa wskazuje, to tłumacz słowa mówionego. W uproszczeniu można wyróżnić dwa rodzaje tłumaczeń ustnych: konsekutywne, polegające na tłumaczeniu w blokach jedno- lub kilkuzdaniowych (w przerwach wypowiedzi mówcy) oraz tłumaczenie symultaniczne, czyli jednoczesne. Większość tłumaczy ustnych wykonuje tłumaczenia konsekutywne, natomiast mniej jest takich, którzy potrafią tłumaczyć symultanicznie i konsekutywnie. Rzadkością są tłumacze ograniczający się wyłącznie do wykonywania tłumaczeń symultanicznych.

Celem pracy tłumacza ustnego jest przede wszystkim oddanie jak najdokładniej sensu tłumaczonych wypowiedzi. Stylistyka tłumaczenia nie jest tu bez znaczenia, ale główny nacisk kładzie się na sens.

Zarówno tłumacz konsekutywny jak i symultaniczny zaczyna pracę w momencie otrzymania zlecenia (najczęściej z agencji) i podpisania umowy na jej wykonanie. Jeżeli tematyka rozmów lub konferencji jest bardzo specjalistyczna, kontrahent często dostarcza tłumaczowi za pośrednictwem agencji dodatkowe materiały branżowe, z którymi jest on zobowiązany się zapoznać przed rozpoczęciem pracy. Tłumacz stawia się do pracy określonego dnia, w miejscu wskazanym przez agencję.

Podczas rozmów wymagających tłumaczenia konsekutywnego tłumacz znajduje się w bliskim kontakcie z osobami tłumaczonymi i zajmuje, w pomieszczeniu lub plenerze, najbardziej dogodne miejsce (w zależności od warunków) do wykonania swojej pracy. Następnie tłumacz konsekutywny tłumaczy treść wypowiedzi rozmówców, z przerwami po kilku zdaniach, aż do momentu kiedy zostanie zwolniony ze swoich obowiązków przez kontrahenta. Następnie kontaktuje się z agencją w celu poinformowania jej o liczbie przepracowanych godzin i przebiegu spotkania.

Tłumacz symultaniczny również stawia się w miejscu pracy w wyznaczonym terminie i punktualnie zajmuje miejsce w kabinie tłumacza. Gdy zaczną się przemówienia lub obrady, uruchamia odpowiedni przełącznik na pulpicie sterującym nagłośnieniem i zaczyna tłumaczyć do mikrofonu tekst słyszany jednocześnie w słuchawkach. Przez przednią szybę swojej kabiny lub monitor ustawiony w jego polu widzenia tłumacz symultaniczny najczęściej widzi miejsce obrad, obradujących i ewentualnie wyświetlane materiały. Po skończeniu pracy i odmeldowaniu się u kontrahenta kontaktuje się z agencją w celu poinformowania jej o liczbie przepracowanych godzin i przebiegu imprezy.

W przypadku tłumaczy pisemnych jest w tym zawodzie tyle specjalizacji, ile dziedzin ludzkiej działalności. W pewnym uproszczeniu można ich podzielić na tłumaczy literatury fachowej i pięknej, choć podział ten nie zawsze jest jednoznaczny.

W tłumaczeniach literatury fachowej stylistyka jest sprawą drugorzędną w stosunku do treści merytorycznej, w przypadku literatury pięknej zaś zarówno stylistyka jak i treść są ważne. Nie oznacza to, że styl jest dla tłumaczenia fachowego bez znaczenia, ale odgrywa znacznie mniejszą rolę niż w przypadku tłumaczenia literatury pięknej. Tekst fachowy jest bowiem z reguły wykorzystywany do celów technicznych, poznawczych, naukowych czy handlowych. Literatura fachowa to także książki naukowe, referaty, protokoły czy inne dokumenty.

Tłumacz literatury pięknej, podobnie jak tłumacz literatury fachowej, pracuje nad słowem pisanym. Jego zadaniem jest jednak dokonanie przekładu, który nie tylko odda treść oryginału, ale także odzwierciedli walory stylistyczne, poetyckie i intelektualne dzieła. Tłumacz literatury pięknej zajmuje się przekładem tekstów reprezentujących różne gatunki literatury, tzn. beletrystykę (powieść, nowela, opowiadanie), poezję, eseistykę i dramaturgię (dramaty sceniczne, programy telewizyjne i filmy), z których każdy rządzi się innymi regułami. Tłumacz musi nie tylko te reguły znać, ale też umieć je zastosować w praktyce. Sukces odnosi wtedy, kiedy jego praca jest odbierana jako dzieło artystyczne. Tłumacz literatury pięknej, tak jak pisarz czy poeta, obcuje ze sztuką.

Tłumacz przysięgły (zwany również sądowym lub biegłym) to odrębna kategoria zawodowa. Do tej grupy zalicza się tłumaczy ustanowionych, na własną prośbę, przy sądach wojewódzkich przez prezesów tych sądów, wykonujących czynności związane głównie z przekładem dokumentów prawnych i urzędowych, np. umów, aktów prawnych, metryk, dyplomów, zaświadczeń itp. Często do obowiązków tłumacza przysięgłego należy też przekład słowa żywego, ponieważ to właśnie tłumacz przysięgły pracuje podczas przesłuchań, procesów sądowych, walnych zgromadzeń itp. Podstawową część jego/jej pracy stanowi pisemny przekład dokumentów urzędowych, świadectw, zaświadczeń, dyplomów, indeksów, metryk urodzenia, orzeczeń i umów wymagających oficjalnego potwierdzenia wierności przekładu. Tłumacz przysięgły pracuje też na zlecenie policji, sądów, a także firm krajowych i zagranicznych. Nierzadko prywatne osoby z przyczyn losowych także korzystają z jego usług, np. gdy zachodzi konieczność przetłumaczenia aktu zgonu w celu przeprowadzenia zagranicznego postępowania spadkowego lub przetłumaczenia dyplomu ukończenia studiów, aby móc go nostryfikować za granicą (tzn. aby mógł być uznany za ważny przez władze innego kraju). Celem pracy tłumacza przysięgłego, podobnie jak tłumacza literatury fachowej, jest jak najwierniejsze przekazanie treści zapisanych i wypowiedzi osób. Na takim tłumaczu spoczywa wyjątkowa odpowiedzialność urzędowa i moralna wynikająca z tego, że jego przekład stanowi najczęściej podstawę do przeprowadzenia czynności prawnych.

Mimo iż, jak widać z powyższego opisu, zawód tłumacza jest zróżnicowany pod względem specjalizacji, występuje w nim kilka głównych cech. Praca tłumacza, a chodzi tu o wszystkie rodzaje tłumaczenia, to działalność usługowa, zawsze wykonywana na zlecenie agencji tłumaczeń, wydawnictw, instytutów naukowych, instytucji, przedsiębiorstw krajowych lub zagranicznych, sądów, policji, osób prywatnych itp. Usługą w tym rozumieniu jest dokonanie przekładu, jak najwierniejszego pod względem stylu i formy, zgodnie z warunkami określonymi w umowie o dzieło zawartej pomiędzy tłumaczem a zleceniodawcą.

Jest to praca o charakterze poznawczym, ponieważ tłumacz wykonując swój zawód ? powinien poświęcać czas na doskonalenie umiejętności i odkrywanie nowych metod rozwiązywania problemów (np. tłumaczenie terminów, które nie mają oczywistych odpowiedników w danym języku). Tak więc w tym zawodzie dominują czynności intelektualne. Tłumacz wykorzystuje w pracy nie tylko praktyczną i teoretyczną wiedzę lingwistyczną, ale również wiedzę z dziedziny, której dane tłumaczenie dotyczy. Musi więc posiadać umiejętność wyszukiwania materiałów źródłowych, np. aktów, rozporządzeń czy opracowań na dany temat, odpowiednich słowników, oraz analizowania i wykorzystywania dostępnych informacji.

W pracy tłumacza pisemnego dominuje czynność pisania na komputerze bądź maszynie. Wynikają z tego wszelkie niedogodności związane z przebywaniem długi czas w pozycji siedzącej. Tłumaczenie ustne, jak sama nazwa wskazuje, charakteryzuje się czynnościami werbalnymi. Tłumacz symultaniczny tłumaczy wypowiedź mówcy w chwili, kiedy dociera ona do niego przez słuchawki. Odbiorców, którzy go słuchają (przez słuchawki), oraz samego mówcę widzi z reguły jedynie przez dźwiękoszczelną szybę. Tłumacz konsekutywny ma najczęściej kontakt z mówcą, którego tłumaczy, i jego przekład jest regulowany przerwami w wypowiedziach. Podczas konferencji tłumacz używa mikrofonu, a system nagłośnienia sprawia, że jest dobrze słyszalny na sali.

Środowisko pracy

materialne środowisko pracy

Jeżeli tłumacz konsekutywny pracuje podczas rozmów handlowych, seminariów, targów bądź innych spotkań z niewielką grupą osób, miejscem lub stanowiskiem jego pracy jest każde miejsce wybrane przez klienta. Podczas konferencji tłumacz pracuje na podium bądź wśród słuchaczy, jeśli tłumaczenie jest wykonywane w podgrupach.

W odróżnieniu od tłumacza konsekutywnego, tłumacz symultaniczny jest mniej widoczny podczas pracy. Jego miejscem jest z reguły kabina lub inne pomieszczenie dźwiękoszczelne, skąd obserwuje wydarzenia przez szybę lub na monitorze. Kabina tłumacza jest wyposażona w zestaw słuchawek, mikrofon i pulpit odbiorczo-nadawczy.

Tłumacz pisemny wykonuje swoją pracę głównie w domu, biurze, wydawnictwie, czy w innych miejscach, które mogą służyć do tych celów. Dziś podstawowym narzędziem pracy tłumacza jest komputer. Znajomość edytorów tekstu, grafiki i innych stała się niemal podstawowym wymaganiem, jakiemu trzeba sprostać w tym zawodzie. Zdarza się, że tłumacz, szczególnie ten, który zajmuje się mniej popularnymi językami, wciąż posługuje się maszyną do pisania, ale jest to już przeszłość. Tłumacze ułatwiają sobie pracę, korzystając z urządzeń biurowych, czyli faksu i modemu, a co za tym idzie także z poczty elektronicznej.

Jeżeli chodzi o potencjalne ryzyko schorzeń, tłumacz ustny narażony jest na choroby narządu głosu i słuchu, a także stres, co wynika z dużego napięcia, które często towarzyszy jego pracy. Wiąże się to z koniecznością ciągłej koncentracji uwagi oraz świadomością, że jest się w pewnym sensie osobą publiczną i ewentualne pomyłki mogą mieć poważne konsekwencje. Tłumacze pisemni powinni brać pod uwagę możliwość wystąpienia problemów ze wzrokiem na skutek długotrwałej pracy z monitorami komputerowymi, a także wszelkich schorzeń związanych z siedzącym trybem pracy, czyli najczęściej chorób układu krążenia.

warunki społeczne

Niezależnie od tego, czy jest się tłumaczem pisemnym, symultanicznym, konsekutywnym czy przysięgłym, swoją pracę wykonuje się indywidualnie i samodzielnie podejmuje się wszelkie decyzje merytoryczne, czyli dotyczące treści i formy tłumaczenia. Kontakty z ludźmi ograniczają się do współpracy ze zleceniodawcami oraz do konsultacji merytorycznych, tzn. konsultacji ze specjalistami z dziedziny, z której tłumacz jest zobowiązany dokonać tłumaczenia. Tak więc, wykonując tłumaczenie informatyczne, w razie jakichkolwiek wątpliwości tłumacz powinien skonsultować się z informatykiem.

Tłumacz powinien dbać o dobrą współpracę ze zleceniodawcami oraz nie zaniedbywać konsultacji merytorycznych z kolegami po fachu lub specjalistami, jeżeli okoliczności tego wymagają. Nie będąc z reguły wysokiej klasy specjalistą w żadnej konkretnej dziedzinie, tłumacz jest zobowiązany przygotować się do pracy nad specjalistycznym tekstem bądź tłumaczenia wystąpień uczestników specjalistycznej konferencji. Zdecydowanie częstsze kontakty z ludźmi są domeną tłumacza ustnego i, w mniejszym stopniu, tłumacza przysięgłego.

warunki organizacyjne

Czas pracy tłumacza jest nienormowany. Zazwyczaj sam sobie go organizuje w zależności od przyjętych zleceń. Tłumacz ustny powinien być dyspozycyjny ze względu na wyjazdy krajowe i zagraniczne, które są często nieodłącznym elementem tej pracy. Wiąże się to zazwyczaj z koniecznością uczestniczenia w formalnych i nieformalnych imprezach towarzyskich, np. koktajlach, uroczystościach okolicznościowych, bankietach organizowanych w celu uczczenia podpisania korzystnej umowy itp.

W tym zawodzie raczej nie występują żadne organizacyjne zależności, ale do wykonania pracy w sposób rzetelny zobowiązuje tłumaczy, pod względem prawnym i finansowym, umowa podpisana ze zleceniodawcą. Ponadto tłumacze ponoszą moralno-społeczną odpowiedzialność za wiarygodność swoich przekładów. Jest to o tyle istotne, że zawód tłumacza cieszy się dużym poważaniem i szacunkiem społecznym, a przypadki braku profesjonalizmu bądź niekompetencji są szeroko komentowane. Przysłowiowe już stały się żenująco słabe przekłady dialogów do wielu filmów i programów telewizyjnych i kinowych. W ten sposób publiczne potknięcia amatorów rzucają cień na umiejętności całych rzesz dobrych i rzetelnych tłumaczy, nierzadko mających na tym polu wspaniałe dokonania.

Ogólnie rzecz biorąc, jest to praca bardzo różnorodna pod względem merytorycznym i nie ma w niej nic z rutyny, która może być kojarzona ze stałą urzędniczą posadą.

Wymagania psychologiczne

Nie ulega wątpliwości, że w tym zawodzie niezbędna jest przede wszystkim doskonała znajomość języka ojczystego oraz wybranych języków obcych. Istotna jest również zdolność koncentracji uwagi, dobra pamięć, przebojowość, wyobraźnia i myślenie twórcze, co pomaga w formułowaniu myśli, a przede wszystkim ogólna łatwość wypowiadania się w mowie i piśmie, gdyż od niej zależy efektywność pracy tłumacza.

Można tłumaczyć jeden dokument tygodniami, ale od profesjonalnego tłumacza wymaga się zazwyczaj, by osiągał doskonałe efekty w jak najkrótszym czasie. Ważnymi zaletami dobrego tłumacza są: umiejętność logicznego rozumowania, nienaganne maniery i odporność emocjonalna. Przydaje się także podzielność uwagi, która szczególnie powinna cechować tłumaczy ustnych, często mających bardzo niewiele czasu na wybrnięcie z nieoczekiwanej sytuacji.

Na przykład, gdy mówca przestaje trzymać się wstępnych ustaleń i zmienia treść swej wypowiedzi, lub gdy wszyscy rozmówcy zaczynają mówić jednocześnie. Takim sytuacjom zawsze towarzyszy stres. Osoba, która zdecyduje się na ten zawód, musi być samodzielna. To od jej decyzji będzie wszystko zależeć i to ona będzie moralnie i merytorycznie odpowiedzialna za swoją pracę.

Zdarza się, że tłumaczenie, nad którym się pracuje, obejmuje wiele różnych tematów. Przydatną cechą w tym zawodzie jest więc otwartość i dociekliwość, co jest związane z ciągłym poszerzaniem swojej wiedzy z zakresu różnych dziedzin: nauki, kultury, sztuki, itp.

Tłumacz musi również prezentować nienaganną postawę moralną, gdyż zawód ten wymaga taktownego zachowania i przestrzegania zasad tajemnicy zawodowej.

Wymagania fizyczne i zdrowotne

Tłumacz powinien być wytrzymały fizycznie, gdyż jego czas pracy bywa często nienormowany, a tłumaczenie wymaga dużego i długotrwałego wysiłku intelektualnego i fizycznego. Doskonały słuch, mocny głos i brak wad wymowy, to atuty dobrego tłumacza ustnego.

W zasadzie wygląd zewnętrzny jest bez znaczenia w tym zawodzie. Wyjątkiem od tej reguły jest tłumacz ustny, który jest osobą publiczną. Wówczas jego/jej maniery, strój, wygląd zewnętrzny, sposób wysławiania się nabierają ogromnego znaczenia.

Zupełnie inna jest sytuacja tłumacza pracującego nad tekstem. Nie ma żadnych przeciwwskazań zdrowotnych do podjęcia pracy w tym zawodzie. Jest on także wyjątkowo atrakcyjny dla osób niepełnosprawnych, gdyż oprócz znajomości języka wymaga jedynie opanowania umiejętności pracy z użyciem komputera. Zawód ten mogą więc wykonywać osoby z dysfunkcją kończyn (zwłaszcza dolnych).

Warunki podjęcia pracy w zawodzie

Tłumaczem można zostać na dwa sposoby. Tradycyjna droga do zawodu wymaga zdobycia wykształcenia filologicznego przez ukończenie wyższych studiów uniwersyteckich w tym kierunku. W zawodzie tym pracują również osoby z rodzin dwujęzycznych, uczące się bądź przebywające wiele lat za granicą.

W takich przypadkach nie jest konieczne wykształcenie filologiczne, pod warunkiem, że kandydat do zawodu legitymuje się wiedzą ogólną, doskonałą znajomością języka ojczystego i obcego oraz znajomością obowiązujących zasad translatoryki, czyli reguł formalnych dotyczących przekładów. Na przykład czy i kiedy tłumaczy się nazwy instytucji, jakie są standardowe terminy branżowe i gdzie ich szukać, gdzie powinien stać tłumacz podczas wizyt zagranicznych gości z najwyższych szczebli władzy, w jaki sposób tłumaczyć tytuły naukowe, w jakich sytuacjach tłumacz jest zobowiązany załączyć do tekstu przypisy oraz gdzie leżą granice dowolności interpretacji tekstu.

Trudno bowiem wykonywać ten zawód bez gruntownego przygotowania teoretycznego. Zdanie egzaminów z translatorystyki nie jest wprawdzie obowiązkowe (ewentualnie może być na studiach filologicznych, jeżeli przewiduje to akurat program nauczania), ale tłumacz, który nie wykaże się znajomością zasad zawodowych, szybko zostanie negatywnie zweryfikowany przez rynek. Dlatego należy wyraźnie podkreślić, że tradycyjna droga do zawodu wymaga ukończenia wyższych studiów filologicznych.

Podstawowe przedmioty nauczania przydatne przyszłemu tłumaczowi to język polski i język obcy. Nie wyklucza to jednak przydatności innych przedmiotów. Na przykład tłumaczowi literatury fachowej przyda się wiedza z dziedziny ekonomii, fizyki, matematyki, chemii. Tłumaczowi literatury pięknej znajomość historii czy filozofii. Ogólnie rzecz biorąc, oprócz znajomości języków zawód ten wymaga rozległej wiedzy ogólnej i szerokich horyzontów. Z reguły tłumaczami ustnymi, przysięgłymi lub tłumaczami literatury pięknej zostają absolwenci filologii lub instytutów lingwistyki stosowanej, tłumaczami literatury fachowej zaś absolwenci uczelni technicznych lub absolwenci kierunków ścisłych na uniwersytetach.

Nauka na regularnych studiach filologicznych trwa 5 lat. Wszystkie uniwersytety w Polsce mają takie wydziały (z reguły oddzielne dla każdej grupy językowej). Obecnie wiele uniwersytetów proponuje swoim studentom również dwustopniowe nauczanie na kierunkach językowych najpierw 3-letnie studia, po których można otrzymać stopień licencjata, a potem 2-letnie studia magisterskie. Jednakże na takich studiach studentów przygotowuje się do wykonywania zawodu nauczyciela, a to nie wystarcza do podjęcia pracy w zawodzie tłumacza.

Absolwent studiów filologicznych powinien, w założeniu, po 5 latach nauki posługiwać się językiem obcym płynnie zarówno w mowie jak i piśmie. Jednak w praktyce absolwenci często nie są przygotowani nawet do zawodu nauczyciela. Kandydat na dobrego tłumacza powinien nastawić się na dalsze studia w celu doszlifowania języka i pogłębienia wiedzy z dziedziny literatury, kultury i językoznawstwa danego obszaru językowego. Dalsze przygotowanie do zawodu można zdobyć na studiach podyplomowych, specjalistycznych kursach i stażach praktycznych. Studia podyplomowe można odbyć na niektórych wydziałach filologicznych, a nabory odbywają się raczej nieregularnie i należy się okresowo dowiadywać, czy wydział przewiduje taki program w danym roku akademickim. Studia podyplomowe bezpośrednio związane ze specjalizacją translatorską można najczęściej skończyć na wydziałach lingwistyki stosowanej przy większości uniwersytetów. Kursy specjalistyczne są także okresowo organizowane przez Stowarzyszenie Tłumaczy Polskich i Polskie Towarzystwo Tłumaczy Ekonomicznych, Prawniczych i Sądowych. Tam też należy się dowiadywać, na kiedy są przewidywane najbliższe szkolenia. Jeżeli chodzi o staż praktyczny, to najłatwiej odbyć go podejmując współpracę z agencją tłumaczeń bądź wydawnictwem. Należy jednak pamiętać, że dodatkowe kształcenie teoretyczne zawsze kosztuje, a potencjalni pracodawcy będą skłonni zaryzykować inwestycję w przyszłego tłumacza tylko wówczas, gdy będzie on spełniał określone wymagania, o których była już mowa, i swoją postawą będzie gwarantował, że warto w niego inwestować.

Zawód tłumacza daje wiele możliwości pracy dorywczej (dodatkowej). Część tłumaczy pracuje na co dzień w swoich wyuczonych zawodach, jako inżynierowie, lekarze, pracownicy naukowi, nauczyciele itp. Niezależnie od tego, jeżeli posiadają doskonałą znajomość języka lub języków obcych i zasad translatoryki, mogą po godzinach pracować jako tłumacze.

Możliwości awansu w hierarchii zawodowej

Zawód tłumacza raczej nie zapewnia instytucjonalnych możliwości awansu i rozwoju kariery zawodowej. Jest to rekompensowane możliwością organizacji własnego czasu pracy, ciągłego samorozwoju, podtrzymywaniem sprawności umysłowej, korzyściami płynącymi z osiągnięcia dobrej pozycji na rynku i dużego prestiżu zawodowego.

Na przykład dla tłumacza literatury pięknej prestiż ma wymierną wartość jego przekłady dzieł literackich mogą być nagradzane, recenzowane w znamienitych pismach czy powszechnie uznane. Podobnie miarą satysfakcji zawodowej w środowisku tłumaczy ustnych jest na przykład obecność w mass mediach u boku znanych polityków, artystów i mężów stanu.

Możliwości podjęcia pracy przez dorosłych

Nie ma żadnych przeciwwskazań by tę pracę podejmowały osoby w wieku średnim bądź nawet starsze. W tej branży wiedza i doświadczenie to czynniki, które zawsze procentują. Jest to jeden z niewielu zawodów, jakie można uprawiać jednocześnie z zawodem wyuczonym, wykonywanym etatowo, bądź będąc na emeryturze.

Polecana literatura

Kielar B.Z., Tłumaczenie i koncepcje translatoryczne, Wrocław, Ossolineum 1988.

Lewandowski J., Polonistyczne aspekty kształcenia tłumaczy. Glottodydaktyka a

translatoryka, 163-174.

Micewicz T., Zarys Teorii Przekładu, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu

Warszawskiego 1971.

Troskolański A.T., O tłumaczeniu dzieł naukowych i technicznych, Wrocław,

Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej 1977.

Wojtasiewicz O., Wstęp do teorii tłumaczenia, Wrocław, Ossolineum 1957.

Barańczak S., Ocalone w tłumaczeniu, Poznań, A5 1992.

Kierzkowska D., Kodeks Tłumacza Sądowego, Warszawa, TEPIS 1991.

Źródło danych: Przewodnik Po Zawodach, wyd. II, MPiPS

1

---