Ćwiczenia plastyczne:

- ilustracyjne

- w wyrażaniu proporcji

- w wyrażaniu przestrzeni

- w zakresie organizacji pracy i estetyki życia codziennego

- walorowe

- kolorystyczne

Ćwiczenia ilustracyjne

W zasadzie źródłem prac ilustracyjnych jest wyobraźnia dziecka, przetworzone obrazy wizualne zaczerpnięte z otaczającego świata, a także z oglądanych reprodukcji dzieł sztuki, filmów, spektakli teatralnych. To co sobie dziecko wyobraża, co emocjonalnie przeżyło i w indywidualny sposób przyswoiło, nabiera w jego pracach wyrazu plastycznego.

W ćwiczeniach ilustracyjnych zwykle chodzi o przedstawienie zdarzeń ze swojego życia, o to, czego dziecko doświadczyło w swoim środowisku, o zmianę treści opowiadań, bajek, piosenek, na formy i znaki plastyczne. Na czoło tych ćwiczeń wysuwa się więc temat literacki, pewna akcja rzeczywista czy o charakterze fantastycznym. Ale nie oznacza to wcale, że forma, wartości plastyczne są tu mniej ważne. Dziecko samo zestawia, dobiera środki i posługuje się własnymi znakami i symbolami plastycznymi. Pozostawia mu się sporo swobody i z tej racji można powiedzieć, że jest to rzeczywiście autoekspresja i autokreacja.

W tych ekspresyjnych, samodzielnych pracach widać nie tylko indywidualny charakter dziecka, ale również jego wrażliwość estetyczną i możliwości twórcze. Wiadomości z zakresu sztuki i intuicja twórcza znajdują zastosowanie praktyczne. Mali twórcy cały swój światopogląd, doświadczenia i odczucia wypowiadają za pośrednictwem języka plastyki, przy tym zbliżają Siudo problemów społecznych, do wartości humanistycznych i patriotycznych.

Ćwiczenia w wyrażaniu proporcji

Ćwiczenia w wyrażaniu proporcji to jednocześnie sprawa umiejętnego komponowania, doboru kontrastów koloru i kształtu, układu linii, zagęszczania i pustych partii obrazka, jak i tzw. proporcji obiektywnych w przedstawianiu przedmiotów rzeczywistych. Jakkolwiek tej drugiej interpretacji ćwiczeń bagatelizować nie można, jednak w naszym rozumieniu pierwsza interpretacja jest bardziej kształcąca i z wychowawczego punktu widzenia ważniejsza. Chodzi przecież przede wszystkim o to, aby dziecko intuicyjnie lub bardziej świadomie zestawiło przedmioty, aby stosunki wielkości i zależności pokazywało w sposób indywidualny, zależny od wyobrażeń i wzruszeń. Proporcje więc winny być niejako podporządkowane koncepcji obrazka, a nie tylko wynikiem naśladowania natury.

Zasadę tę znajdujemy w programie: „Dziecko zmienia proporcje przedmiotów w zależności od swego emocjonalnego do nich stosunku i równie dowolnie zmienia kolory” (np. to co dla dzieci najważniejsze, jest w malowidłach często bardziej jaskrawe niż reszta otoczenia). Nie możemy przedwcześnie ujednolicać widzenia, starać się o „poprawne” przedstawienie przedmiotów i postaci. Unifikacja w tym względzie jest sprzeczna z nastawieniem twórczym, z prawem do przekształceń i z prawem do stosowania własnych środków wyrazowych. Nie zawsze dom musi być większy od postaci, słońce mniejsze od drzew.

Nasze proporcje szłyby w tym kierunku, aby wręcz zachęcać dzieci do szukania własnych, zmienionych proporcji, w zależności od tego, co dziecko chce zaakceptować i uczynić ważnym, pierwszoplanowym.

Dzieci klas I-IV nie potrzebują jeszcze wykonywać rysunków dokumentalnych, w których chodzi o zachowanie wierności proporcji, warto więc czasem wprowadzać takie zadania, które by skłaniały dzieci do celowego powiększania i pomniejszania, do odmiennego przestawiania przedmiotów niż są w rzeczywistości.

Podobnie jak kolor, sprawy proporcji są istotnym składnikiem złożonego zagadnienia kompozycji, indywidualnych środków przekazu i wyrazu, a więc powinny wystąpić również w ćwiczeniach ilustracyjnych oraz przy omawianiu dzieł plastycznych i przedmiotów użytkowych.

Ćwiczenia w wyrażaniu przestrzeni

Dzieci same począwszy od klasy I, pokazują przestrzeń kilku różnych odmianach w sposób intuicyjny i im tylko właściwy, pokazują to co dalej i to co bliżej.

Ujmując te samorzutne sposoby przedstawiania przestrzeni w przyjętą terminologię, trzeba wyróżnić:

- perspektywę subiektywną (to co ważne dla dziecka przedstawianie bywa jako znaczenie większe i bardziej wyraźne)

- perspektywę tzw. żabią (np. drzewa ustawione na linii horyzontu, na dolnej krawędzi kartki)

- perspektywę rzędową (dwa lub kilka rzędów drzew, z tym, że rzędy wyższe w rozumieniu dziecka oznaczają to co dalej)

- perspektywę naiwną (np. dzbanek dziecko rysuje z boku, ale dorysowuje zupełnie okrągły otwór)

- perspektywę dookolną (twarz, dom pokazane są zarówno z przodu i z boku)

- perspektywę tzw. przezroczystą (dziecko uwzględnia to co znajduje się we wnętrzu budynku czy zwierzęcia)

- perspektywę topograficzną (przedmioty widziane jakby z lotu ptaka, drzewa przy drodze kładą się na jej prawą i lewą stronę)

- perspektywę górską (linie zbiegu ulicy znajdują się na górnej krawędzi kartki rysunkowej lub wprost w chmurach)

- perspektywę równoległą (równoległe boki domu i linie ulicy)

Zadania nauczyciela polegałby na umacnianiu, wzbogacaniu i uświadamianiu tej różnorodności, Anie na dążeniu do tego, aby wszystkie dzieci posługiwały się zasadami perspektywy linearnej (zbieżnej). Perspektywa linearna w odniesieniu do dzieci klasy I-IV jest zbyt trudna. Ta ściśle teoretyczna, zmatematyzowana perspektywa wymaga statycznego spojrzenia, na które dziecko nie potrafi się zdobyć; właściwy mu jest raczej zmienny i dynamiczny sposób patrzenia.

Celem tego rodzaju zajęć jest wyrabianie w dzieciach indywidualnych, wrażeniowych sposobów przestawiania przestrzeni. Aby to osiągnąć, warto przy niektórych tematach zawiesić kilka reprodukcji obrazów, w których przestrzeń została rozwiązana kilkoma różnymi sposobami.

W rezultacie przestrzeń, rozumiana jako jeden z elementów obrazu czy prac przestrzennych, łączy się ściśle z umiejętnościami komponowania, występuje przy wielu ćwiczeniach i w trakcie omawiania dzieł sztuki. Stopniowo rozwijana wyobraźnia przestrzenna dziecka, każe mu inaczej patrzeć na zjawiska znajdujące się w przyrodzie, na urządzenie techniczne i na wartości dzieł sztuki. A o to przecież najbardziej chodzi, aby dziecko widziało więcej, aby patrzyło wnikliwie i współtwórczo.

Ćwiczenia w zakresie organizacji pracy i estetyki życia codziennego

Zadania tego działu powinny być wtopione w całokształt zajęć z wychowania plastycznego. Chodzi tu przede wszystkim o racjonalną organizację pracy, o dążenie do piękna i wygody, o wykształcenie estetycznego spojrzenia i pomysłowości.

Od klasy I powinniśmy przyzwyczajać dzieci do ładu w miejscu pracy, do namysłu nad tym co należy wykonać, do umiejętnego współdziałania z kolegami, do śpieszenia im z pomocą, do szanowania wysiłków innych ludzi. Uwrażliwiamy wychowanków na estetykę, porządek i czystość w otoczeniu oraz na piękno i przydatność zagospodarowania środowiska. Chodzi nie tylko o samą gospodarność, lecz także o wyrobienie w dzieciach odpowiedzialności za swoje postępowanie. Wpojone zasady procentować będą w dalszym życiu wychowanków.

Dzieci na co dzień stykają się z urządzeniami mieszkalnymi, z przedmiotami życia codziennego użytku, z plakatem, karoserią samochodu, z wystawą sklepową. I właśnie w tym wszystkim na co patrzą, muszą doszukać się praktycznego sensu, celowości, piękna. Wrażliwość na piękno otoczenia winniśmy kształtować zaczynając od rzeczy prostych i najbliższych, od wyglądu zewnętrznego dzieci, od przedmiotów, którymi się posługują, od starań, aby klasa była urządzona ze smakiem, miło i ciekawie.

Wszystkie zajęcia i rozmowy trzeba tak projektować i prowadzić, aby miały bezpośredni związek z życiem i postępowaniem dzieci. Nauczycielom zaleca się, aby w trakcie realizacji zadań przeplatali ćwiczenia z różnych działów materiału nauczania, dobierali odpowiednie tematy, problemy oraz zmieniali techniki pracy. Uniknie się wówczas szkodliwej monotonii, nudy i nieokreślonych bliżej form działania.

Ćwiczenia walorowe

Walor, jako odzwierciedlenie stosunków świetlnych zachodzących w przestrzeni, pozwala nam widzieć w obrazie przedmiot jako bryłę, jego miejsce w otoczeniu, jego stosunek do pozostałych przedmiotów, pozwala wnioskować o planach przestrzennych, a nawet o kolorze, choć w stopniu stosunkowo niewielkim. Walor jest ważnym elementem kompozycyjnym, w obrazie może być wyrazicielem określonego nastroju.

Zaznajamianie uczniów z zagadnieniem waloru musi obejmować obserwację tych zjawisk w naturze, ich „zapis” plastyczny i użytkowanie zdobytych tą drogą wiadomości w ćwiczeniach ilustracyjnych, a także poznawanie możliwości komponowania walorem.

Ćwiczenia kolorystyczne

Ćwiczenia kolorystyczne mają uświadamiać dzieciom znaczenie koloru, tego ważnego elementu formy w ich działaniu ekspresyjnym, uwrażliwić na dzieła plastyczne i na przedmioty z otoczenia. Barwy w sposób wyjątkowy urzekają każde dziecko. Jednak dzieci nie znają jeszcze nazw kolorów, ani sposobów mieszania, ani zasad kontrastowania, ani ich symboliki i zjawiska relatywizmu. Wszystko to dopiero poznają.

Nauczyciel stara się poprzez te ćwiczenia zaciekawiać dzieci kolorami, próbami ich zestawiania i mieszania. Uwrażliwia wychowanków na odcienie, wymowę różnic i kontrastów, na wartości malarskie i sposoby potęgowania siły wyrazu kolorów. Dzieci stopniowo od klasy pierwszej powinny poznawać kolory zasadnicze i pochodne, zimne i ciepłe, jasne i ściemnione, czyste i złamane. Warto akcentować przy różnych okazjach rolę dekoracyjną, ekspresyjną, symboliczną i praktyczną zastosowanych kolorów. Dzieci powinny poznawać te właściwości kolorów nie tylko poprzez własną i konkretną działalność plastyczną, lecz także poprzez udostępnianie dzieła sztuki i przykładowe rozwiązania wnętrz, przedmiotów, tkanin i ubiorów.

Mimo, że ćwiczenia kolorystyczne występują tylko w klasach I i IV, to jednak zagadnienia koloru muszą być brane pod uwagę również w klasach pozostałych przy innych ćwiczeniach oraz przy realizacji problematyki określonej jako estetyka życia codziennego.

Kolor jest zbyt ważną i atrakcyjną dla dzieci sprawą, aby można ją kiedykolwiek pomijać. Dziecko potrafi dość wcześnie rozróżniać kolory, mieszać farby, uzyskiwać kilka odcieni tego samego koloru. Wyczuwa też temperaturę barw, nastrój jaki stwarzają zestawy kolorystyczne. Samą terminologię opanuje w częstszych kontaktach i w rozmowach na temat dziecięcych prac i dzieł sztuki.

---