Freud - Pisarz a fantazjowanie

Skąd pisarz czerpie swoje tworzywo?

Pisarz porywa nas swoim dziełem, my się nim wzruszamy.

Jednak dzieło nie odpowiada na zawarte w nim pytania, albo daje odpowiedź niezadowalającą. Czytając, nie staniemy się także pisarzami. Ale to nas nie zniechęca.

Jak odkryć w człowieku umiejętności twórcze?

Pisarze zapewniają, że w każdym z nas kryje się pisarz.

Może trzeba szukać już u dzieci?

Każde bawiące się dziecko zachowuje się jak pisarz:

Dziecko	Pisarz
Bawi się	Opisuje rzeczywistość - fantazjuje
Tworzy sobie własny świat, ustawia rzeczy ze swojego świata w nowym	Tworzy świat fantazji
Traktuje zabawę na serio / poważnie	Traktuje ten świat poważnie
Wkłada w nią wiele uczucia	Obdarza go wielkim uczuciem
Przeciwieństwem zabawy nie jest powaga a rzeczywistość
Odróżnia świat zabawy od rzeczywistości	Odgranicza świat fantazji od rzeczywistości
Gra (niem. Spiele - zabawa)	Komedia (niem. Lustspiel - wesoła gra) Tragedia (niem. Trauerspiel - smutna gra) Aktor (niem. Schauspieler - grający w sztuce)
Odnosi przedmioty z zabawy do przedmiotów postrzeganych w rzeczywistości	Nie odnosi! To co realne - może nam nie dać zadowolenia, natomiast w grze fantazji, czy w książce może takie zadowolenie nam dostarczyć. To co przykre w rzeczywistości, może stać się przyjemnościa dla czytelnika lub widza

Jako dorośli nie potrafimy zrezygnować z niczego, zamieniamy tylko jedną rzecz na drugą (np. gdy brakuje nam dziecięcej zabawy - czerpiemy zadowolenie z humoru).

Dziecko	Dorosły
Bawi się	Zamiast się bawić fantazjuje, tworzy sny na jawie
Dziecko bawiąc się tego nie kryje	Dorosły o swoich fantazjach nie opowiada, wstydzi się ich
Zabawą dziecka kierują pragnienia - chce być dorosłe	Dorosły wstydzi się fantazjować, bo to dziecinne, tym samym niedozwolone
Dziecko bawiąc się tego nie kryje	Jedynie chorzy nerwowo dorośli ludzie wyznają lekarzom swoje fantazje, nie wstydzą się ich, nie kryją jak dzieci

Cechy charakterystyczne fantazjowania:

1. fantazjuje tylko człowiek niezaspokojony (szczęśliwy tego nie robi)

2. rodzaje fantazjowania:

1. pragnienia ambicjonalne

2. pragnienia erotyczne (dominujące u młodych kobiet)

3. Oba rodzaje fantazjowania łączą się ze sobą (Mężczyźni realizują swoje pragnienia ambicjonalne, aby zrealizować te erotyczne, np. sukcesy mężczyźni składają u stóp wybranek, im się chwalą z bohaterskich czynów, aby je zdobyć)

4. Wytwory fantazjowania są zmienne (dostosowują się do różnych sytuacji życiowych, wrażeń itd.)

5. Fantazje oscylują pomiędzy trzema czasami

1. Doznanie aktualne, które budzi pragnienie - teraźniejszość

Sierota dostaje adres pracodawcy; wyobraża sobie przyjęcie do pracy

2. Przypomnienie wcześniejszego doznania (najczęściej dziecięcego przeżycia, w którym to pragnienie zostało zaspokojone) - przeszłość

Szczęśliwe dzieciństwo, kochający się rodzice

3. Sytuacja odnosząca się do przyszłości

Zbliży się do szefa, poślubi jego córkę i będzie miał szczęśliwy dom

6. Narastanie i nasilanie się fantazji stwarza warunki do popadnięcia w nerwice lub psychozy

7. Fantazje są podobne do naszych marzeń sennych

1. Śnimy także o pragnieniach, których się wstydzimy aż tak bardzo, że sen jest niezrozumiały, pragnienie staję się bardzo zniekształcone, zakamuflowane

Pisarz, który tworzy swobodnie (a nie czerpiący z zastanego tworzywa, jak starożytni epicy i tragicy) - mniej ambitny autor powieści	Dorosły - śniący na jawie / snujący fantazje
Bohater (w ich utworze) jest ośrodkiem zainteresowania	My jesteśmy ośrodkiem zainteresowania
Pisarz robi wszystko, aby zaskarbić u czytelnika sympatię dla tego bohatera	My w naszych marzeniach także jesteśmy lubiani i akceptowani
Pisarz chroni swojego bohatera, zapewnia mu bezpieczeństwo - bohater nietykalny	My w naszych fantazjach także jesteśmy wyjątkowi, chcemy czuć się bezpiecznie
Bohaterem jest sam pisarz, jego ego	Bohaterem naszych fantazji jesteśmy my sami
Silne aktualne przeżycie budzi w pisarzu przypomnienie przeżycia wcześniejszego (najczęściej z okresu dzieciństwa) a z tego wypływa pragnienie spełniające się w utworze literackim	Fantazje oscylują pomiędzy trzema czasami
Dzieło literackie jest przedłużeniem i namiastką zabawy dziecięcej (jak mówiłam na początku	Marzenie na jawie też jest przedłużeniem i namiastką zabawy dziecięcej (jak mówiłam na początku
Czytając dzieło literackie doznajemy przyjemności, gdyż pisarz wprawia nas w stan rozkoszowania się własnymi fantazjami bez wstydów i wyrzutów!	Gdyby podzielił się fantazjami z innymi ludźmi, nie przyniosły by one im przyjemności lecz raczej obojętność lub odrazę

Mitosek - Nieświadomość i język (psychoanaliza)

1.

Freud założył istnienie nieświadomości.

Odkrył utajnione motywacje zachowań człowieka.

Potraktował człowieka jako osobowość, a nie jako egzemplarz gatunku.

Strukturę psychiczną określił jako współdziałanie między:

1. sferą popędów - Id

2. sferą kontrolowanych zachowań - Ego

3. polem uwewnętrznionych zachowań i norm społecznych - Superego

Przeciwstawieniami świadomości są dwie opozycyjne kategorie:

1. nieświadomość - treści wyparte przez świadomość, nie akceptowane przez nią - wrodzone popędy, pragnienia wyparte, szukające powrotu do świadomości

2. podświadomość - treści akceptowane przez świadomość, pozostające po za jej kontrolą - wspomnienia, asocjacje (kojarzenie wyobrażeń, jedne przywołują drugie)

Aktywność człowieka przejawia się w napięciu między:

1. tym co świadome (normy i nakazy moralne) i
   - ZASADA RZECZYWISTOŚCI

2. tym co popędowe (dążenie do zaspokojenia potrzeb)
   - ZASADA PRZYJEMNOŚCI

Aktywnością człowieka kierują:

1. instynkt erotyczny - Eros - autokonserwuje życie

2. egocentryczny

3. instynkt śmierci - Thanatos - przeciwstawiony Erosowi - skłonności masochistyczne, okrucieństwo, wszystkie konsekwencje działania Superego, które prowadzą do wyrzeczeń.

Świat jest dynamiczny i konfliktowy.

Rozwiązujemy konflikty i osiągamy równowagę za sprawą Ego.

Ego dysponuje cenzurą:

1. pozwala na realizację pewnych pragnień

2. ale także zmusza podmiot do wyparcia się innych pragnień

Wyparcie się pragnień (tłumienie ich) to:

1. zniesienie ich do sfery nieświadomości

2. przeniesienie do sfery nieświadomości określonych myśli, dążeń, obrazów, wspomnień

3. powstawanie fantazmów - formacji zastępczych skupionych wokół tematu spełnienia - znajdujących się w świadomości: marzenia, wyobrażenia, fikcje
   - czasem znajdują się w nieświadomości: sny

Sen jest spełnieniem jakiegoś pragnienia. Nie są jasne i czytelne bo działa cenzura Ego.

Sen manifestowany - gotowy produkt naszych pragnień jest rezultatem „pracy snu” (4 fazy):

1. kondensacja - zastąpienie mnogości przedstawień przez jedno z nich - metonimia

2. przesunięcie - intensywność jednego przedstawienia zostaje osłabiona przez mniej nasycone obrazy (są połączone na zasadzie skojarzenia) - metafora, synekdocha

3. figuracja - upostaciowienie treści snu w symbolu (symbolika snu nie jest wynikiem pracy snu; marzenie senne posługuje się symbolami, które są już gotowe w myśli nieświadomej)

4. wypracowanie wtórne - przerobienie snu na spójny i zrozumiały scenariusz

Możliwości zaspokojenia popędów:

1. powstawanie fantazów - formacji zastępczych skupionych wokół tematu spełnienia
   - znajdujących się w świadomości: marzenia, wyobrażenia, fikcje
   - czasem znajdują się w nieświadomości: sny

2. sublimacja popędu - uszlachetnienie go, uwznioślenie (poprzez oderwanie od pierwotnych bodźców seksualnych, libido), tak aby był społecznie akceptowany, sankcjonowany (skierowanie tego popędu na cele czy obiekty społecznie uznane); np. twórczość artystyczna (realizacja pragnień w sposób zamaskowany, symboliczny; kompromis między wymaganiami Id a normami kultury)

Dwie przeciwstawności:

1. popędy - psychika indywidualna

2. kultura - system norm moralnych i religijnych; zbiór reguł zachowania wypracowanych społecznie

Popędy	Kultura
psychika indywidualna	społeczeństwo
egoistyczne pragnienia jednostki	system norm moralnych i religijnych
kultura źródłem cierpień i ograniczeń / zakazów dla jednostki	zbiór reguł zachowania wypracowanych społecznie
miarą szczęścia człowieka jest spełnienie subiektywnych pragnień	aby społeczeństwo mogło się rozwijać , jednostka musi się przystosować do celów uznanych przez grupę
	zadaniem kultury jest okiełznanie instynktów jednostek

2.

Poczucie winy (stale towarzyszy człowiekowi) i wynika z konfrontacji marzeń z rzeczywistością.

Dorosły wstydzi się swoich fantazji, uważa je za dziecinne.

Twórczość artystyczna (realizacja pragnień w sposób zamaskowany, symboliczny; kompromis między wymaganiami Id a normami kultury) - sztuka umożliwia nam fantazjowanie i rozkoszowanie się naszymi popędami bez poczucia winy i kary (bo sztuka jest społecznie akceptowana).

Te same źródła mają:

1. praca snu - sen jest spełnieniem jakiegoś pragnienia (jego wariantem lub maską)

2. praca twórcza - twórczość jest spełnieniem jakiegoś pragnienia (jego wariantem lub maską) Czytając dzieło literackie doznajemy przyjemności (jej przedsmaku), gdyż pisarz wprawia nas w stan rozkoszowania się własnymi fantazjami (prawdziwa przyjemność) bez wstydów i wyrzutów - wyzwolenie psychiki odbiorcy z napięć

Co ważne w związku literatury z psychoanalizą?

1. Subiektywny charakter twórczości umożliwia artyście (dzięki jego talentowi) opisać fenomeny nieświadomości, dążenia i popędy. Na tym polega odkrywczość literatury.

2. Duża część terminologii analitycznej pochodzi z literatury - kompleks Edypa, scenariusz powieści rodzimej (fabuły generowane przez kategorie pokrewieństwa)

3. Literatura stała się punktem wyjścia i hipotezy badań medycznych:

1. sztuka odkrywa sferę nieświadomości

2. centrum dzieła literackiego stanowi postać - całość zachowań motywowanych na różnych poziomach - pisarz dociera do tych motywacji; rozkłada strukturę psychiczną postaci na elementy pierwotne

3. rzeczywistość kreowana przez pisarza nie jest dla niego oczywista, bo to nieświadomość ją kreuje; tym samym psychoanaliza (jako nauka o popędach, snach i fantazmach) nadaje tej rzeczywistości racjonalny sens, obnaża jej mechanizmy

4. dzieło literackie odsyła do skomplikowanej rzeczywistości nieliterackiej - do biografii autora - jest ekspresją jego psychiki; gdyż wiedza pisarska nie płynie z obserwacji świata, a z osobistego doświadczenia lub intuicji. Źródła intuicji kryją się w nieświadomości podmiotu twórczego (w jego snach, fantazmach, zabawach dziecinnych). Tym samym utwory literackie są formacjami neurotycznymi, odzwierciedlającymi podświadomość autorów.

4. Działalność artystyczna to swego rodzaju zabawa, tworzenie nowego świata - operacja symboliczna, zbliżona do pracy snu, ma dwa poziomy:

1. Poziom pisania - wyboru słów, układu fabuły - działalność świadoma, produkcja artystyczna

2. Nieuświadomione skojarzenia, to co przemawia przez dzieło pisarza wbrew jego woli (czynności omyłkowe, lapsusy językowe):

1. funkcją podmiotu twórczego nie jest kreacja, ale wyrażenie pokładów psychiki niejasnych dla tegoż podmiotu

2. między autorem a dziełem pośredniczy fantazm

Dziecko	Pisarz
Bawi się	Opisuje rzeczywistość - fantazjuje
Kieruje się instynktem a nie świadomością	Kieruje się instynktem a nie świadomością
Dziecko sublimuje swoje pragnienia w zabawie (efektem wyrzeczenia się prawdziwych popędów jest zabawa)	Pisarz sublimuje swoje pragnienia w pisaniu (efektem wyrzeczenia się prawdziwych popędów jest produkt artystyczny)
Tworzy sobie własny świat (ustawia rzeczy ze swojego świata w nowym), w którym dominuje porządek pragnienia, a nie rzeczywistości	Tworzy świat fantazji, w którym dominuje porządek pragnienia, a nie rzeczywistości
Traktuje zabawę na serio / poważnie	Traktuje ten świat poważnie
Wkłada w nią wiele uczucia	Obdarza go wielkim uczuciem

5. Obrazy artystyczne pełnią funkcje symboliczne. Symbol to jednostka znaczeniowa o charakterze obrazowym, której sens daje się odszyfrować przez odniesienie do mechanizmów nieświadomości, głównie do popędów erotycznych

3.

Carl Jung (uczeń Freuda)	Freud
Nieświadomość zbiorowa	Nieświadomość indywidualna / jednostki
To co pojawia się w projekcjach fantazmów (twórczości, snach) jest dziedziczone przez generacje, pochodzi z nieświadomości zbiorowej	To co pojawia się w projekcjach fantazmów (twórczości, snach) jest indywidualne, pochodzi z nieświadomości danego osobnika
To nawarstwienie się typowych reakcji ludzi na powtarzalne sytuacje, jak np. lęk niebezpieczeństwo, walka z przemocą, stosunek między płciami, rodzicami i dziećmi, nienawiść i miłość, narodziny i śmierć	Założył istnienie nieświadomości. Odkrył utajnione motywacje zachowań człowieka. Potraktował człowieka jako osobowość, a nie jako egzemplarz gatunku. Strukturę psychiczną określił jako współdziałanie między: sferą popędów - Id sferą kontrolowanych zachowań - Ego polem uwewnętrznionych zachowań i norm społecznych - Superego
Kultura jest przedłużeniem albo obiektywizacją biologii	Sfera kultury to efekt społecznego współżycia ludzi; sfera kultury przeciwstawiała się temu, co biologiczne w człowieku
Koncepcja sztuki: twórczość psychologiczna - autor analizuje uczucia i przeżycia postaci twórczość wizjonerska - wieszcz wyraża przeżycia (spoza indywidualnej psychiki) ze sfery nieświadomości zbiorowej	Dorosły wstydzi się swoich fantazji, uważa je za dziecinne. Twórczość artystyczna (realizacja pragnień w sposób zamaskowany, symboliczny; kompromis między wymaganiami Id a normami kultury) - sztuka umożliwia nam fantazjowanie i rozkoszowanie się naszymi popędami bez poczucia winy i kary (bo sztuka jest społecznie akceptowana).
Sztuka to dar, konsekwencja sił niezależnych od artystów. Twórca jest jedynie przekaźnikiem tych bodźców (zbiorowych). Sztuka nie jest pojmowana jako działalność świadoma, warsztatowa.	Sztuka to dar, konsekwencja sił niezależnych od artystów. Twórca jest jedynie przekaźnikiem tych bodźców (indywidualnych). Sztuka nie jest pojmowana jako działalność świadoma, warsztatowa.
Wszelka twórczość i sny są opętane przez nieświadome, wyższe siły ludzkości.	Produktem pracy snu jest gotowy sen. Lecz sama produkcja odbywa się poza wolą podmiotu.

Krytyka literacka inspirowana przez psychoanalizę:

1. Northorp Frye - kontynuacja pomysłów Junga - krytyka literacka archetypiczna/ mitograficzna..

1. Odrzuca nieświadomość zbiorową.

2. Interesuje się kulturowym pochodzeniem archetypów.

3. Mity i podania ludowe oddziaływają wprost na psychologię twórcy, a przez dzieło - na czytelnika.

4. Bada powiązania między poetyką, fabułą, narracją a powszechnymi motywacjami i mitami.

2. Charles Mauron - bada relacje, które nie były pomyślane czy zamierzone w sposób świadomy przez autora.

1. W przeciwieństwie do Freuda - zajmuje się psychoanalizą dzieła literackiego

2. Tekst jest zorganizowany podwójnie:

1. Poziom I - jednostki leksykalne w określonym porządku składniowym - świadoma praca pisarza

2. Poziom II - trudny do bezpośredniej percepcji - porządek relacji semantycznych (znaczeniowych), na zasadzie skojarzeń, a nie świadomego powiązania. W obsesyjnie powtarzających się słowach, skojarzeniach, obrazach (powstających na podstawie snów, marzeń) można odkryć indywidualny mit pisarza, który następnie można porównać z życiem pisarza.

Mit wywnioskowany z dzieła (u Maurona) wyjaśnia fragmenty życia samego pisarza.

U FREUDA: Działalność artystyczna to swego rodzaju zabawa, tworzenie nowego świata - operacja symboliczna, zbliżona do pracy snu, ma dwa poziomy:

1. Poziom pisania - wyboru słów, układu fabuły - działalność świadoma, produkcja artystyczna

2. Nieuświadomione skojarzenia, to co przemawia przez dzieło pisarza wbrew jego woli (czynności omyłkowe, lapsusy językowe):

1. funkcją podmiotu twórczego nie jest kreacja, ale wyrażenie pokładów psychiki niejasnych dla tegoż podmiotu

2. między autorem a dziełem pośredniczy fantazm

Biografia pisarza wyjaśnia jego dzieło (u Freauda).

4.

Jacques Lacan (fr. psychiatra)	Kartezjusz	Freud
Zajął się stosunkiem między pisaniem a pracą nieświadomości		Badania nad produkcją tekstową/ procesem wytwarzania wypowiedzi
Mowa przedstawia i strukturalizuje pragnienie		Przedmiotem nie jest gotowy tekst, a operacja wyprzedzająca go
„Myślę tam, gdzie nie jestem, zatem jestem tam, gdzie nie myślę”	„Myślę, więc jestem”
Mową rządzi pragnienie, a nie chęć powiadamiania o przeszłości. Mowa jest po za świadomością mówiącego. Ujawnia się w jego działaniach.	Podmiot jest instancją świadomą, określaną przez swój zamiar i swoją myśl	Nieświadomość podmiotu (wbrew jego woli) artykułuje niektóre fakty językowe - przejęzyczenia, asocjacje dźwiękowe, powtarzalność pewnych słów. Nie służą one jako środek komunikacji, a wyrażają życie emocjonalne
	Świadomy podmiot nadawał sens wypowiedzi. Tworzywo przekazu było podporządkowane intencji mówiącego	Przypadkowe na pozór skojarzenia fonetyczne prowadzą do efektów znaczeniowych
Świat słów nie wzoruje się na świecie rzeczy. Pisanie to badanie przygody mowy, a przez to badanie przygody podmiotu w mowie	Tekst miał znaczenie poprzez odniesienie do świata zewnętrznego.	Mowa to materialny układ, w którym może realizować się popędowa cielesność podmiotu twórczego
Saussure bardzo mocno podkreśla, że znak ma charakter psychiczny: łączy nie rzecz i nazwę, ale pojęcie i obraz akustyczny. Pojęcie to element znaczony (signifié), a obraz akustyczny to element znaczący (signifiant).
Jednostki znaczące (w tekście) są autonomiczne, niezależne, i reprezentują w języku porządek fizyczny/ cielesny (somatyczny)		Jednostki znaczące (w tekście) są autonomiczne, niezależne, i reprezentują w języku porządek fizyczny/ cielesny (somatyczny)
Zakłócenia w organizacji elementów znaczących (obrazów akustycznych) nie prowadzą do utraty sensu, pokazują natomiast nowe możliwości znaczeniowe		Zakłócenia w organizacji elementów znaczących (obrazów akustycznych) nie prowadzą do utraty sensu, pokazują natomiast nowe możliwości znaczeniowe
Podważona hipoteza o bezpośrednim związku czynności omyłkowej z sensem wypowiedzenia. Brzmienia słów brzmią dopiero na tle brzmienia innych słów, a dopiero pośrednio odnoszą się do osobników artykułujących w nich swe pragnienia		Bezpośredni związek czynności omyłkowej z sensem wypowiedzenia. W brzmieniu artykułuje się nieświadomość podmiotu.

Jacques Lacan

W każdym przekazie można usłyszeć sens przeciwstawny.

Te transformacje są świadome.

Zaprzecza przekonaniu, że podmiot ma coś na myśli.

Nieświadomość nie stanowi pola bezładnych skojarzeń, jest ustrukturowana jak język, funkcjonuje na zasadzie reguł językopodobnych.

W mówieniu występują związki składniowe (syntagmatyczne) i skojarzeniowe (asocjacyjne, paradygmatyczne).

Związki skojarzeniowe tworzą nieświadomy słownik. Nadawcą znaczenia brzmień jest nasze libido.

Wypowiedź jest bardzo gęstą materią, nieprzezroczystą.

Każda wypowiedź/ utwór ma drugie ukryte, nieświadome dno - to mowa pragnienia autora.

Podobnie uważa Julia Kristeva (koncepcja języka poetyckiego):

• w poezji realizuje się kod podmiotu - nieświadomość

• praktyka artystyczna to badanie i odkrywanie możliwości mowy

• działalność artystyczna wyzwala podmiot z sieci lingwistycznych, psychicznych i społecznych

• tekst jako produktywność - utwór literacki to jedna z funkcji pisarstwa

• gęstość znaczeniowa materii tekstowej

• tekst ma nieskończoną ilość odniesień

• tekst literacki nie przekazuje żadnej prawdy, jego prawdą jest rodzenie się sensu podczas lektury

• tendencja poezji do powrotu do przedspołecznych źródeł mowy (procesy wyprzedzające akty świadomej symbolizacji) - uporządkowanie głosowe i gestualne regulowane przez przymusy biologiczne, seksualne, rodzinne

9

---