4. Teorie i prawa naukowe- istota, funkcje wewnątrznaukowe i społeczne (spór strukturalistów i funkcjonalistów o istotę teorii naukowej)
W rozumieniu naukowym teoria- jak pisze S. Kamiński jest „systemem dedukcyjnym albo ma postać zbliżoną do systemu dedukcyjnego”, czyli jest systemem przyjętych bez dowodu założeń i twierdzeń wyprowadzonych z owych założeń. W naukach natomiast empirycznych teoria jest- według niego- „układem logicznie i rzeczowo powiązanych tez, które teoretycznie wyjaśniają wskazaną jednoznacznie dziedzinę”.
Cechy teorii naukowej: (Kamiński)
- uporządkowanie (usystematyzowanie)
- poprawność logiczną
- sensowność wypowiedzi
- charakter twórczy
- spójność problematyki
- prostotę i prawdziwość
- dokładność, spójność, ogólność, prostota, owocność
Szczególną uwagę przywiązuje się do takich cech jak dokładność, spójność, ogólność (szeroki zakres), prostota, owocność (nowe odkrycia). Cechy te stanowią kryteria oceny adekwatności teorii, umożliwiające dokonanie wyboru tej lepszej spośród rywalizujących ze sobą teorii.
Stanowisko K.P. Poppera i Th.S. Kuhna wobec teorii
Według Poppera teorie nigdy nie dają się zweryfikować empirycznie, ponieważ niedopuszczalne jest wnioskowanie, prowadzące do teorii od zdań jednostkowych, weryfikowalnych w doświadczeniu. Tak więc nauka nie jest w stanie udowodnić prawdziwości jakiejkolwiek teorii; może jedynie wskazywać niezgodność jej z faktami, tj. przyjmuje on możliwość nie weryfikowalności, lecz falsyfikalności teorii. Według niego bowiem żadna teoria nie zostanie obalona definitywnie, gdyż zawsze można powiedzieć, że wyniku eksperymentów nie budzą zaufania, lub że stwierdzone rozbieżności pomiędzy wynikami eksperymentalnymi a teoria są tylko pozorne i znikną wręcz z postępem myśli.
Natomiast Kuhn twierdzi, że absurdem byłoby nie podejmować badań nad problemami, których przeprowadzenie nie jest w stanie rozstrzygać o ich w miarę dokładnym poznaniu lub częściowym co najmniej rozwiązaniu, czy też zapewnić spełnienie związanych z nimi oczekiwań w stopniu zaledwie minimalnym. Jest zdania, że przedmiotem rozważań teoretycznych i badań mogą i powinny być również problemy, nie dające się zbadać wedle uznawanych na danym etapie rozwoju naukowego wzorów podejścia naukowego. Wzory te pozostające także w zgodzie z określoną tradycją naukowo- badawcza nazywa się paradygmatami. Dostarczają one modelowych rozwiązań w niejednej dziedzinie nauki. Maja również swój znaczący wpływ na powstanie i tworzenie nowych teorii naukowych.
Użyteczność teorii jest tym większa im dokładniej pełnią one przypisywane im funkcje. Należą do nich m.in.: funkcja generalizująca, komunikatywna, predyktywna, heurystyczna.
Funkcja generalizująca- polega na odpowiednim usystematyzowaniu i połączeniu wchodzących w ich skład twierdzeń w pewną spójną i logiczną całość
Funkcja komunikatywna- teorie spełniają ją wtedy, gdy dostarczają ważnych informacji o interesującym przedmiocie w języku intersubiektywnie sensownym, tj. jednakowo zrozumiałym przynajmniej przez wszystkich specjalistów danej dziedziny naukowej. W tym celu terminy powinny być: jednoznaczne, jasna, wyraźne,
Funkcja praktyczna- zakłada ona społeczną użyteczność głoszonych przez twierdzeń
Funkcja predyktywna- pozwala ona na przewidywaniu różnego rodzaju zachowań lub postaw jako określanych dezyderatów postępowania pedagogicznego
Funkcja heurystyczna- polega ona przede wszystkim na umożliwieniu poddawania wnikliwej analizie sformułowanych wcześniej problemów badawczych i hipotez roboczych, a także formułowania całkiem nowych problemów i hipotez.