Ryszard Kapuściński. Portret dziennikarza i myśliciela.
pod red. Kazimierza Wolnego Zmorzyńskiego
Wiesławy Piątkowskiej-Stepaniak
Bogusława Nierenberga
Wojciecha Furmana
Opole 2008
Ryszarda Kapuścińskiego spojrzenie na media i dziennikarstwo
13
Kiedy był wśród nas obecny, czekano na nowe reportaże i książki, które - pojawiając się na półkach księgarskich - stawały się niemal natychmiast bestsellerami i otwierały publiczną debatę na tematy dotyczące sposobu sprawowania władzy, nad znaczeniem kontekstu kulturowego dla zrozumienia specyfiki innych kultur politycznych, ubóstwa społecznego i jego złożoności itp. I ta debata będzie się dalej toczyć choć zabrakło już w niej głównego rozmówcy.
15
W reportażach, które zwróciły szczególną uwagę i zainteresowanie polskich czytelników, pisał i przybliżał realia odległych krajów i kultur politycznych, koncentrował się na analizie i opisie patologii systemu politycznego, zacofania społeczno-kulturowego i gospodarczego, biedzie i niedorozwoju ekonomicznym.
16
Począwszy od lat 80. Ryszard Kapuśćiński coraz bardziej odchodził od dziennikarstwa, od pracy reportera i stawał się pisarzem, myślicielem, poeta.
18
Dla Kapuśćińskiego zawód dziennikarza, a dokładniej dziennikarza reportera to zawód tłumacza kultury i kontekstu społeczno-politycznego zjawisk i wydarzeń, które są opisywane.
19
Niestety od kilkunastu lat obserwujemy, że zarówno socjologowie, jak i dziennikarze oraz przedstawiciele pokrewnych zawodów odeszli od takiego sposobu uprawiania zawodu, opartego na obserwacji uczestniczącej prowadzącej - w zamyśle jej realizatorów - do zrozumienia istoty zjawisk społecznych.
23
Na zakończenie należy stwierdzić, że Ryszard Kapuściński - po okresie wielkich sukcesów w zawodzie dziennikarza reportera, ciesząc się wielkim uznaniem dla warsztatu i rzetelnośći w uprawianiu zawodu - z biegiem lat i nabywania doświadczeń zaczął wyraźnie oddalać się od czynnego uprawiania zawodu na rzecz literatury. Wobec dziennikarstwa nabrał nieco dystansu, dostrzegając, że zmiany na rynku mediów dokonujące się na naszych oczach prowadzą nieubłaganie do redefinicji sposobu uprawiania tego zawodu i można domniemywać, że bliższe mu było pozostanie przy swoim ideale dziennikarza jako obiektywnego informatora niż messengera czy media-workera
Jakie byłoby polskie dziennikarstwo gdyby nie było Kapuścińskiego?
25
pojawiają się głosy krytyczne
26
Na dodatek - dyskusje takie przynoszą spory pożytek samemu dziennikarstwu - i polskiemu, i światowemu. Spieramy się bowiem o literaturę najwyższej próby, rzeczy wyrosłe z ogromnego doświadczenia, równie wielkiej pasji i zdolnośći pojmowania świata w całym jego skomplikowanym, a jednocześnie chaotycznym, spazmatycznym wręcz trwaniu. Spieramy się też o etykę zawodu dziennikarza i pisarza, poważnie zagrożoną w epoce newsowego i skrajnie skomercjalizowanego ich uprawania
29
Cytat - że Kapuściński nie chchaił pójść na chałturę, czekał na sukces.
31
Anegdoty opowiadają, że polscy dziennikarze, chcąc napisać tekst o jakimś zdarzeniu czy człowieku, zmuszali wysłannika TASS, by wysłał so swojej centrali podobną korespondencję - nawet jeśli nie mialaby być wykorzystana. Wystarczyło, że znalazła się w biuletynie agencji radzieckiej, by w Warszawie uznano ideologiczną poprawność depesz Polaków.
To, co Kapuśćiński dał polskiemu reportażowi - i to zarówno krajowemu, jak i zagranicznemu - to przedkładanie ciekawości świata nad obowiązek, służbę konkretnemu medium czy zadaniom, jakie wyznaczyły instytucje wysyłające reportera w podróż, niekiedy bardzo kosztowną. To jasne, że początkowo było to trudne do pogodzenia. Zrealizować ciekawość świata - to wtopić się weń, pozostać anonimowym człowiekiem z tłumu.
35
To alegoryczne myślenie, ta potrzeba wykraczania poza jednostkowy wymiar faktu - to było wyposażenie, które Ryszard Kapuściński wyniósł ze specyfiki polskiego reportażu. I ze specyfiki „stylu odbioru” tego reportażu jaki zaczął obowiązywać wkraju szczególnie od połowy lat 70.
37
Kapuścińskiemu polskie dziennikarstwo zadzięcza bez wątpienia dowód, iż można być dziennikarzem, dziennikarzem środkowoeuropejskim, dziennikarzem polskim i zarazem filozofem świata.
Reportaż Kapuścińskiego, człowieka wyposażonego w zdolność globalnego, „holistycznego” oglądu świata - dał polskiemu dziennikarstwu zdolność spoglądania na biedę. Spoglądania szczególngo, takiego które potrafi odkryć w biedzie godność.\
38
Dla Kapuścińskiego wykluczenie ekonomiczne, czy ogólniej cywilizacyjne, nie oznaczało wykluczenia z człowieczeństwa, wręcz przeciwnie, uwyraźniało jego sens.
…przestrzegał przed czarno-białymi prognozami i diagnozami dla świata (stąd brała się jego polemika z poglądami Samuela Huntingotna i Francisa Fukuyamu)
39
To prowadzi nas do kwestii roli mediów, roli dziennikarza i ocen współczesnych technik reporterkisch jakie Kapuśćiński formuował w wielu miejscach. Sa one gorzkie. Mówił o powierzchownośći, braku rzeczywistego zaintersowania ludźmi i sprawami, jakie współcześni reporterzy opisują.. Mówił o newsowej świadomości, o zdekomponowanym przez pośpiech i wymogi wizualnośći oglądzie świata. O nadprodukcji dziennikarzy , kształconych conajwyżej na media-workers, o ich ignorancji i lukach w wykształceniu; o braku pokory wobec świata i pzesadnie wybujałym ego. O tym, że tego wszystkiego co w nich złe, dziennikarze współcześni nie traktują, jako powód do wstydu lub co najmniej autorefleksji, ale jako dowód że odpowiadają uniwersalnym standardom dziennikarskm. Bo świata nie da się zawrócić a oni idą z prądem zmiany.
40
Twórczośc Kapuścińskiego jest modna. Kiedy moda nań przeminie, stanie się pisarstwem „niszowym”, dostępnym tylko nielicznym.
Jacek Sobczak
Ryszard Kapuściński - Mistrz reportażu
49-58
„Twórczość Ryszarda Kapuścińskiego wymyka się próbom klasyfikacji. Może ona, sama dla siebie, stanowić odrębny gatunek literacko-dziennikarski, pozostając najbliżej „klasycznego” reportażu. Są to teksty przemyślane, kunsztowne i celowo skonstruowane, posiadające zawsze wyrazistego bohatera, mocno osadzone w rzeczywistości społecznej i politycznej. Autor interesuje się nie tylko przebiegiem zdarzeń lecz przede wszystkim - człowiekiem.” (opinia HC U.Gdańskiego)
„Nie próbuje jednak swoich ocen nikomu narzucać, pozostawiając odbiorcy prawo do własnych refleksji i opinii” (opinia HC U.Gdańskiego)
„W swojej twórczości Ryszard Kapuściński jest jednocześnie polonistą - z finezją operującym słowem, historykiem - z uporem dociekającym prawdy, socjologiem - stosującym metody obserwacji uczestniczącej i wywiadu środowiskowego, filozofem - przenikliwie komentującym świat, głoszącym potrzebę tolerancji i szacunku dla innych, psychologiem - tłumaczącym przyczyny ludzkiego postępowania, i politologiem - starającym się objaśnić zawirowania stosunków międzynarodowych. Nigdy nie przestaje być jednak dziennikarzem, reporterem i podróżnikiem nieulegającym doraźnym prądom i modom. Jest znamienitym pisarzem o światowej sławie. W pierwszym rzędzie jest jednak autorytetem moralnym, którego wpływ i znaczenie trudno przecenić” 50
„Humanizm reporterskiego pisania leży właśnie w wysiłku przekazania prawdziwego obrazu świata a nie kolekcji stereotypów” 52
„Dziennikarze nie chcą pamiętać o szczególnej odpowiedzialności jaka na nich ciąży, o tym, że mogą łatwo wywindować kogoś na szczyty popularności a jednocześnie - nawet bez złej woli, jakby przez nieuwagę - zniszczyć czyjąś karierę i złamać życie.” 54
Czy Ryszard Kapuściński był dziennikarzem?
73
Można zaryzykować stwierdzenie, że gydby nie współcześni media workers, jeszcze mniej wiedzielibyśmy o świecie, gdyż tempo pracy rzetelnych reporterów jest z koniecznośći raczej powolne.
74
Świat dostrzegany przez Kapuścińskiego jest wielokulturowy, pełen odmienności i dysproporcji. Róznicom obyczajów, wiar i kultur towarzyszą różnice materialne. Bieda i bogactwo, mozół i zabawa, nieszczęście i powodzenie, szanse na udane życie i i ch brak - to wszystko rozłożone jest skrajnie nierówno. Jednak pomimo tych odmienności i skrajnośći, codzienne życie może toczyć się zwyczajnie, ludzie są pogodni i potrafią dawać sobie radę z problemami.
Kapuściński nie nawołuje do żadnych przewrotów ani nie daje recept, on tylko dokumentuje stan:”wrzena świata”. Sam opis jest dostatecznie wymowny by skłonić czytelników do myślenia.
76
Na swój dziennikarski sposób tłumaczył taką powstawę w swej ostatniej książce Ryszard Kapuśćiński, powołując się na to, co napisał Levinas. Spotkanie i rozmowa z innym pozwala nam lepiej rozumieć samych siebie. Choć naturalną reakcją na innego człowieka jest rezerwa i niechęć, ludzkie postępowanie cechuje przejśćie od pojedynku i odgrodzenia się, przez nawiązanie wymiany, aż po poczucie bliskośći z innym i przyjęcie odpowiedzialności za niego.
Często są to ludzie o położeniu skrajnie gorszym niż nasze. Kapuściński wskazuje, że są oni elementem wspólnego nam świata , do którego należymy i za który ponosimy odpowiedzialność.
Między fragmentem a całością
94
Utrwalone na kartach Lapidariów tropienie świata odbywa się spontanicznie . Nie znaczy to jednak, że czytelnik zastanie tu chaos, nieporządek nad którym nie sposób zapanować, którego nie można rozpoznać. Przeciwnie. Zatrzymane w czasie zjawiska, wrażenia i refleksje - by użyć określeń samego autora - układają się w wachlarz tematów i problemów, powracających wątków i idei, które nieustannie zajmują myśl twórcy.
94-95
Jak na wielkiego artystę przystało, czuje język wyjątkowo. Wagę, jaką przywiązuje do jego użycia, oddają liczne refleksje poświęcone słowu (związane zarówno z twórczościa artystyczną, jak i z warsztatem dziennikarskim). Tak jak kocha ludzi, kocha też Kapuściński słowa, wyrażenia, pojęcia, metafory (w Lapidariach znajdziemy liczne tego dowody, potwierdzają to również zebrane w nich maksymy i sentencje). Słowa są dla niego równie ważne, jak zjawiska, zdarzenia, fakty czy postacie, które opisuje. Stąd w jego wypisach z lektury tyle pięknych formuł, wyrażeń i zwrotów, które pisarz pragnie utrwalić w czasach krótkiej pamięci - jak określa naszą rzeczywistość - utrwalić.
98
Technika połączona ze starannie i świadomie wybraną forrmą, kompozycja uformowana z różnych materiałów i tworzyw ujawniają niezwykły kunszt, który - powtórzmy za Michałem Głowińskim - polega na takiej umiejętności opowiadania, że szczegół, drobny fakt, z pozoru niewiele znaczące wydarzenie, staje się przekaźnikiem uogólnienia, elementem wizji całościującej.
Kultura i systemy społeczne przełomu XX i XXI stulecia w tekstach i wypowiedziach Ryszarda Kapuścińskiego.
97
Ryszard Kapuściński znacząco rozszerzył tradycyjną definicję reportażu i był autorem tekstów, które mieszcząc się w ramach tego gatunku literatury faktu, były równocześnie esejami filozoficznymi i socjologicznymi.
Często jednak te autorskie koncepcje były mniej lub bardziej świadomymi kalkami popularnych tekstów socjologów lub filozofów społecznych. Trudno byłoby więc uznać oryginalność poglądów społecznych wypowiadanych przez najwybitniejszego polskiego reportażystę. Taki wniosek nie uderza jednak w jego autorytet.
97-98
Kapuściński (…) twórczo wykorzystywał jednak lekturę tekstów socjologicznych, czyniąc z nich nierzadko większy pożytek niż autorzy-naukowcy.(…) nigdy nie pozostawiał powtórzonych koncepcji teoretycznych samych sobie.
Kultura i systemy społeczne XX i XXI stulecia
102
Trudno uznać za zupełnie bezzasadne zdanie niektórych medioznawców porównujących rolę dziennikarzy we współczesnych kulturach do roli kapłanów w starożytnych religiach. Jak zauważa Kapuściński, bez względu bowiem na stosunek widza, czytelnika czy słuchacza do medium, którego jest odbiorcą, świadomość jego w ogromnym stopniu jest kształtowana przez twórców przekazów medialnych. Nawet jeśli odbiorca obdarzony jest doza nieufności w stosunku do podawanych mu informacji i stara się przyjmować je selektywnie, to i tak wpływ mediów pozostaje olbrzymi.Ustalają one bowiem listę tematów ograniczając w ten sposób pole myślenia do faktów i opinii jakie decydenci wybiorą i określą.
102-103
Zarzuy wobec mediów: spłycenie, nie są zainteresowane oddawaniem rzecyzwistości, upowszechnianie stereotypów, czerno bialy obraz świata, desktrukcyjny wpływ na sumienia ludzkie.
103
Umysł czlowieka kultury masowej
106
W człowieku ponowoczesnym silna jest też postawa roszczeniowa, przeświadczenie, że należy mu się od świata więcej niż dostaje. Towarzyszy temu zachłanna lubieżność konsumpcji. Można to - zdaniem Kapuścińskiego- równać z pożadaniem seksualnym, które nigdy nie może być zaspokojone.
109
daleki jest od wizji katastroficznych
refleksyjność jest nadzieją
Los człowieka w twórczości Kapuścińskiego
121
Znaniecki - poznac zjawisk i okreslac jakie ma ono znaczenie dla tych którzy w nim uczetnicza
121
Nie wiem czy Ryszard Kapuściński znał to podejście badawcze Znanieckiego, ale je świetnie stosował w swoich reportażach. Można powiedzieć, że Kapuściński uprawiał dziennikarstwo rozumiejące, podobnie jak Znaniecki socjologię rozumiejącą.
Janusz Włodzimierz Adamowski
Ryszard Kapuściński o warsztacie dziennikarskim i powinnościach dziennikarzy.
Janusz Adamowski opiera się na cytatach Autoportretu reportera
Czym jest dobro dla Ryszarda Kapuścińskiego
296
Nie ogłoszono nigdy stanu wyjątkowego z powodu niespotykanego dotąd nagromadzenia dobra, szczęścia, miłości. Zło bardziej pobudza nasze emocje i wyobraźnie, ms większą skalę rażenia, bywa niezwykle płodne w wymyślaniu nowych sposobów gnębienia, poniżania zadawania bólu.
298
Dobro jest „owieczkowate”
Z taką koncepcją dobra nie zgadza się Kapuściński. Dla niego dobro wiąże się z aktywnością, zaangażowaniem odpowiedzialnością, bardziej niż na nadzieji opiera się na rozpoznaniu swoich szans.
301
Współczesność „sprzyja” złu, bo znosi istnienie dna.
Etyka reportera w Lapidariach
Lapidaria są dziełem wielowartswowym. Oprócz wartswy artystycznej, reporterskiej, kulturoznawczej, socjologicznej, politologicznej, mają one warstwę filozoficzną, a w jej ramach etyczną.
Ryszard Kapuściński - pisarz jako antropolog. Rozważania o afrykańskim nurcie w twórczości reportera.
317
Kapuściński - poszukiwanie konkretu, zamiłowanie do empirii, badań terenowych, koncentacja na obserwacji detalu, pojedynczych zachowan, ostroznosc w porownywaniu i wartościowaniu
319
Blisko do poglądów Boasa związanych z relatywizmem kulturowym
320
Levinas
Reporter konsekwnetnie stara się utożsamić z badana kulturą, widzieć świat jej oczami, nie tylko poprzez bycie z Innym, ale także poprzez swoiste bycie w ciele innego.
Reporter nigdy nie uzna jednak tego typowego dla Afryki myślenia magicznego za gorsze czy prymitywne.
321
Blisko m udo Malinowskiego ale -
Używa innej - można rzec postkolonialnej retoryki, nie ma u niego „dzikich” bardzo rzadko pojawia się określenie „Murzyn”, najczęściej stosuje neutralne określenie - Afrykańczycy.
(…) rzadko pojawia się u autora Hebanu myślenie w kategoriach myślenie w kategoriach funkcjonalnych (typowych dla antropologii Malinowskiego), jego umysł zdaje się