Temat: Przypomnij sobie najważniejsze poglądy filozofów romantycznych. Wskaż przykładowe związki, które łączyły ich teorie z literaturą tej epoki.
Wraz z epoką romantyzm, do kultury europejskiej napłynęły nowe nurty filozoficzne. Było one zupełnie różne od poprzednich. Opierały się bowiem na uczuciach, a nie rozumie i logicznym myśleniu.
Głównymi ideami filozoficznymi romantyzmu były irracjonalizm, historyzm, mistycyzm, mesjanizm i orientalizm.
Irracjonalizm to stanowisko głoszące, że rzeczywistość jest wewnętrznie sprzeczna i nie daje się poznać przez ludzkie władze poznawcze. W teorii poznania może przybierać formy mniej lub bardziej radykalne. W tej ostatniej formie neguje wszelką wszelką wartość poznania racjonalnego; częściej głosi, że u podstaw naszego poznania leżą motywy i czynniki pozaracjonalne, domaga się równouprawnienia poznania pozaracjonalnego z racjonalnym lub twierdzi, że w niektórych przypadkach poznanie pozaracjonalne, np. miłość pełniej i lepiej informuje o tym, co poznawane, aniżeli rozum.
Przykładem dzieła obrazującego ten nurt filozoficzny, może być ballada Adama Mickiewicza, pod tytułem „Romantyczność” . Bohaterka utworu, młoda dziewczyna z ludu - Karusia, stoi na rynku małego miasteczka i rozmawia ze swoim zmarłym kochankiem Jasiem. Wokół Karusi gromadzi się tłum, ale ona nikogo nie widzi i nic nie słyszy. Dla niej najważniejsza jest zjawa ukochanego, ukazująca się jej co noc we śnie. Dziewczyna obawia się widma i jednocześnie prosi, aby ukochany nie opuszczał jej. Wśród tłumu stoją mędrzec i poeta. Lud wierzy dziewczynie, współczuje jej losowi, z ludem solidaryzuje się poeta. Natomiast mędrzec patrzy na zachowanie dziewczyny przez pryzmat „szkiełka i oka”, czyli przez wiedzę i naukę. Mędrzec szydzi z dziewczyny. Spór rozsądza poeta mówiąc: „Czucie i wiara prędzej mówią do mnie, niż mędrca szkiełko i oko (...) miej serce i patrzaj w serce...” Podejście poety jest irracjonalne. Podkreśla przez to, że nie wszystko co prawdziwe może być zbadane rozumem, nie można gardzić ludową mądrością. Uczucia są równie ważne jak rozum.
Historyzm to tendencja do podejmowania w utworach literackich wątków z historii.
Przykładem dzieła obrazującego ten nurt filozoficzny, może być „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza. Jego akcja rozgrywa się w średniowieczu. Bohater, Litwin porwany za młodu przez Krzyżaków, poprzysięga zemstę na wrogu. W tym zamiarze umacniają go pieśni wajdeloty Halbana. Wraca na Litwę, żeni się i mógłby być szczęśliwy. Jednak, gdy zakon znów uderza, postanawia ratować ojczyznę. Ucieka się do podstępu: zostaje Krzyżakiem. Pod fałszywym imieniem Konrada Wallenroda zdobywa rycerską sławę, a po latach godność wielkiego mistrza. Celowo prowadzi zakon do katastrofy. Choć spełnił swe dzieło - popełnia samobójstwo. Popełnił czyn słuszny, lecz moralnie sprzeczny. Znalazł się w sytuacji bez wyjścia. W okresie romantyzmu taki tragizm możemy odnaleźć także w wielu innych utworach. Romantyczny tragizm ma bowiem wymiar historyczny.
Mistycyzm to koncepcja religijno-filozoficzna uznająca możliwość bezpośredniego, nadzmysłowego kontaktu z bytami transcendentalnymi (Bogiem, Absolutem).
Przykładem dzieła obrazującego ten nurt filozoficzny, może być „ Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego. Tutaj odnaleźć możemy rodzaj mistycyzmu jakim jest prowidencjalizm. Prowidencjalizm to pogląd historiozoficzny, którego fundamentem jest przeświadczenie, że losami świata, społeczeństwa i jednostki kieruje w każdej fazie ich istnienia opatrzność, Bóg. Efektem historiozoficznych przemyśleń Krasińskiego było dojście do wniosku, że jakkolwiek Bóg rządzi światem i wszystko, co się dzieje na Ziemi jest wynikiem takich, a nie innych wyroków Stwórcy, to jednak człowiekowi został pozostawiony pewien zakres swobody. Ludzka swoboda została jednak przez Boga ograniczona, dowolność czynów człowieka nie jest absolutna- jego postępowanie musi być zgodne z duchem chrześcijańskim. Tak się dzieje w „Nie-Boskiej komedii”- gdy zwrócone przeciw tradycyjnemu światu i religii czyny przedstawicieli obozu rewolucji znacznie wykraczają poza wyznaczone przez Boga granice, następuje interwencja sił nadprzyrodzonych w celu przywrócenia chrześcijańskiego porządku. Przywódca rewolucjonistów ginie rażony światłem Boga karzącego.
Mesjanizm to wiara w nadejście Zbawiciela (Mesjasza), który zaprowadzi na Ziemi Królestwo Niebieskie.
Przykładem dzieła obrazującego ten nurt filozoficzny, może być „III cz. Dziadów” Adama Mickiewicza. Według poety martyrologia ma sens zbawczy, analogiczny do eschatologicznego sensu cierpienia Chrystusa. Podobnie jak męka Jezusa, cierpienie Polski jest niezawinione, ale ma służyć wyzwoleniu wszystkich ludzi. Mickiewicz uwzniośla i uświęca cierpienie Polaków. Mickiewicz dostrzegł w Polsce „Chrystusa narodów”, a polskie męczeństwo zrozumiał jako zaplanowany przez Boga akt ofiary za wolność innych narodów. Dodatkowo Mickiewicz wprowadza do utworu wizję człowieka, który „uszedł i będzie wskrzesicielem narodu, a imię jego czterdzieści i cztery”. Człowiek ten ma się stać Mesjaszem i uwolnić Polskę i inne narodu spod ręki caratu - zła.
Orientalizm to nurt w kulturze i literaturze europejskiej, który był zainteresowaniem kulturą i obyczajami Wschodu.
Przykładem dzieła obrazującego ten nurt filozoficzny, mogą być „Sonety krymskie” Adama Mickiewicza. Poeta tak zachwycił się pięknem Krymu, że swoją podróż, swoje postrzeżenia i przeżycia wywołane kulturą i przyrodą Wschodu, postanowił opisać za pomocą tak trudnego gatunku literackiego jakim jest sonet. Poeta wyraża w poszczególnych sonetach zachwyt nad krymską przyrodą i tajemniczą mu kulturą. Ten zachwyt i zainteresowanie kulturą Wschodu to właśnie orientalizm.
Bibliografia:
Marian Szulc - literatura polska. Romantyzm.
Aleksander Nawarecki i Dorota Siwicka - Przeszłość to dziś (podręcznik dla licealistów, cz.I, klasa II)
Wyd. Greg - Leksykon lektur szkolnych.