Wstęp
Przełomową datą w historii Polski, wyznaczającą jednocześnie początek epoki literatury współczesnej, jest 1 września 1939 roku.
Literatura rozwijała się wielokierunkowo, a jej periodyzacja nastręcza historykom literatury wiele problemów. Charakter epoki w bardzo dużym stopniu określony został przez wypadki historyczne i polityczne, takie jak:
II wojna światowa,
przemiany ustrojowe, które zaszły w Polsce po odzyskaniu niepodległości (walka komunistycznej władzy z opozycją, uzależnienie sytuacji kraju od polityki międzynarodowej, głównie Związku Radzieckiego).
Historyczne uwarunkowania przyczyniły się do nasilenia tendencji emigracyjnych. Dlatego też praktycznie od 1939 roku literatura polska rozwijać się będzie dwutorowo: w kraju i na obczyźnie.
Rodzimą twórczość pisarzy do 1956 roku można podzielić na następujące okresy:
1939-1945: literatura wojny i okupacji
Wielu pisarzy znalazło się poza granicami kraju: w Związku Radzieckim (T. Boy-Żeleński, M. Jastrun, W. Broniewski, A. Wat, G. Herling-Grudziński), we Francji, a po jej kapitulacji w Anglii (M. Pawlikowska-Jasnorzewska, A. Słonimski), w Stanach Zjednoczonych (J. Lechoń, J. Tuwim, K. Wierzyński), w Meksyku (T. Parnicki), w Argentynie (W. Gombrowicz).
Pomimo niemieckiej polityki, zmierzającej do likwidacji wszelkich przejawów kultury duchowej, w okupowanej Polsce:
rozwijało się podziemne życie twórcze (nielegalne drukarnie, konspiracyjne redakcje kilkudziesięciu czasopism, np. miesięcznika "Sztuka i Naród")
konspiracyjne spotkania literackie i wieczorki poetyckie
debiuty poetów tzw. pokolenia Kolumbów
Kolumbowie - grupa twórców, dla których decydującym przeżyciem pokoleniowym była II wojna światowa i związany z nią kryzys wartości. Nazwa wywodzi się od tytułu powieści R. Bratnego "Kolumbowie rocznik 20". Dominującym motywem twórczości tego pokolenia stało się przekonanie, że całe dziedzictwo humanistyczne Europy, określone przez tradycję kultury śródziemnomorskiej i religię chrześcijańską zostało obalone przez doświadczenia wojny i totalitaryzmu.
Urodzeni około roku 1920 pisarze debiutowali w różnych momentach (Baczyński, Gajcy w czasie okupacji, Białoszewski, Herbert w 1956 roku na łamach "Współczesności"), często zalicza się więc ich do odmiennych grup literackich.
Twórczość pisarzy tego pokolenia, głęboko zaangażowana w aktualną sytuację historyczną, była jednocześnie wyrazem moralnego rozdarcia i pytaniem o stosunek miedzy jednostką a historią. Poeci ukazywali dramat człowieka wprzęgniętego w machinę wydarzeń polityczno-historycznych, próbującego ocalić nie tylko własne życie, ale także walczącego przeciwko złu.
1945�1948: formowania się nowego ustroju
Pierwsze lata po wojnie przyniosły radykalne zmiany ustrojowe i związaną z tym dyskusję nad nowym kształtem literatury, która miała spełniać nie do końca jasno sprecyzowane kryteria realizmu. Dyskusja owa przebrzmiewała przede wszystkim na łamach czasopism: "Odrodzenia", marksistowskiej "Kuźnicy" (red. S. Żółkiewski), "Twórczości" (red. K. Wyka), "Pokolenia" (red. R. Bratny) i "Tygodnika Powszechnego" (red. J. Turowicz). Zastanawiano się nad nową formułą opisu rzeczywistości, która w czasach wojny przeżyła głęboki kryzys wartości i pojęć. Głównymi ideologami realizmu stali się Jan Kott i Kazimierz Wyka.
W literaturze można wyodrębnić charakterystyczne nurty:
temat wojny i okupacji
temat "literatura inteligenckich obrachunków"
1949-1955: panowanie w sztuce poetyki socrealizmu
W trakcie obrad zjazdu Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie, zorganizowanego w styczniu 1949 roku, narzucono kryteria tzw. realizmu socjalistycznego. Zjazd Szczeciński postawił twórcom bardzo rygorystyczne wymogi i normy literackie oraz ideowe, wykluczające praktycznie możliwość oryginalnej twórczości. Zasadnicze tezy socrealizmu były następujące:
sztuka ma obowiązek naśladowania rzeczywistości, a w zasadzie ukazywania działań obrazujących obiektywne prawa historyczne, zgodne z teorią marksistowską,
winna opisywać nie to, co indywidualne, ale to, co typowe i zgodne z założeniami marksizmu,
sztuka ma być socjalistyczna w treści i narodowa w formie,
literatura musi być zrozumiała dla wszystkich,
obraz rzeczywistości w literaturze winien być zgodny z koncepcją rzeczywistości głoszonej przez partię.
Nadmierny schematyzm tej literatury wzbudził liczne sprzeciwy, ale ówczesna sytuacja polityczna stworzyła młodym pisarzom możliwość szybkiego debiutu i kariery. Dlatego też po Zjeździe Szczecińskim ukazało się wiele "powieści produkcyjnych", których głównym tematem był w zasadzie proces produkcji. Jedynym czynnikiem decydującym o ocenie bohaterów tych utworów było ich zaangażowanie ideologiczne. Prozaicy socrealizmu odwoływali się do schematu powieści sensacyjno-kryminalnej, akcja sprowadzała się często do szukania dywersanta, wroga państwa socjalistycznego, którego niecne poczynania demaskował partyjny, robotniczy kolektyw. Po unieszkodliwieniu przeciwnika i zakończonym sukcesem śledztwie Urzędu Bezpieczeństwa, zwarta ideologicznie załoga z jeszcze większym zapałem podejmowała pracę. Gatunki i tematy poetyckie, to ody na cześć wodzów rewolucji, panegiryki sławiące partię lub pamflety i paszkwile na imperialistów amerykańskich.
1953�1968: czasy odwilży (polski październik)
Śmierć Stalina (1953) stała się początkiem schyłku tej epoki. Pierwszą jawną krytyką był "Poemat dla dorosłych" Adama Ważyka (1955).
Początkiem nowej epoki stał się, zorganizowany w 1956 roku, XX Zjazd KPZPR, na którym Nikita Chruszczow potępił "kult jednostki" oraz politykę Stalina, a lata jego rządów określił mianem "okresu błędów i wypaczeń". W tym samym roku, w czerwcu, w Polsce doszło do krwawych zamieszek w Poznaniu, a w październiku zebrało się VIII Plenum PZPR, na którym padł postulat złagodzenia kursu politycznego. Wszystkie te wydarzenia określone zostały mianem "odwilży" i doprowadziły do zmian w kulturze i literaturze.
Złagodzono cenzurę, dopuszczono do druku książki pisarzy zachodnich, a także polskich pisarzy emigracyjnych (W. Gombrowicz, T. Parnicki). Do kraju powrócili między innymi: Z. Kossak-Szczucka, M. Wańkowicz, M. Choromański. Ukazało się wówczas również wiele utworów rozrachunkowych, oceniających i poddających krytyce system rządów stalinowskich. Wówczas powstają: "Sława i chwała" Iwaszkiewicza, "Matka Królów" Brandysa.
Jednak od 1957 roku na polecenie KC PZPR zostało zamknięte pismo "Po prostu", a redakcję "Nowej Kultury" objął S. Żółkiewski, co było jednoznaczne z podporządkowaniem pisma partii.
Pokolenie "Współczesności", zwane też pokoleniem �56 � to generacja pisarzy i krytyków urodzonych w latach 1930�1935, którzy zadebiutowali około 1956 roku. Nazwa wywodzi się od pisma, wokół którego się skupili.
Reprezentantami pokolenia są: Miron Białoszewski, Stanisław Grochowiak, Zbigniew Herbert, Jerzy Harasymowicz.
od marca 1968 do grudnia 1970
tzw. "Nowa Fala". Terminem tym określono pokolenie pisarzy, którzy urodzili się w drugiej połowie lat czterdziestych, a ich debiuty przypadły na koniec lat sześćdziesiątych (stąd również nazwa "generacja �68"). Głównym ośrodkiem ich działalności był Kraków, Poznań i Warszawa, a najwybitniejszymi przedstawicielami są: Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Julian Kornhauser, Ryszard Krynicki, Ewa Lipska. Pokolenie to było bardzo nieufne wobec rzeczywistości, a w swoich utworach domagało się, aby literatura stała się formą aktywności światopoglądowej i moralnej. Twórcy "Nowej Fali" wypowiadali się głównie w poezji i krytyce literackiej.
dekada 1970-1980
W grudniu 1970 roku doszło do kolejnego protestu, wystąpień robotników przeciwko podwyżkom cen. Rozruchy objęły przede wszystkim Wybrzeże. VII plenum KC PZPR zatwierdziło wybór Edwarda Gierka na stanowisko I sekretarza partii. Kraj pogrążał się w głębokim kryzysie ekonomicznym i politycznym. Ludzie świata kultury i nauki przyłączyli się do protestu przeciwko projektowanym zmianom w Konstytucji, ograniczającym suwerenność państwa i nierówność obywateli wobec prawa. Wyrazem tego jest sławny "Memoriał 59" (podpisało go 59 intelektualistów i stąd nazwa). W czerwcu 1976 roku wybuchły kolejne strajki w Radomiu, Ursusie, Płocku i Łodzi. W obronie represjonowanych robotników zawiązał się Komitet Obrony Robotników (KOR), na którego czele stanęli miedzy innymi: Jacek Kuroń, Adam Michnik, Jan Józef Lipski. W styczniu 1977 roku ukazał się pierwszy numer kwartalnika "Znak", a we wrześniu powstało pierwsze wydawnictwo tzw. drugiego obiegu - Niezależna Oficyna Wydawnicza "NOW-a". Dzięki niej ukazały się między innymi książki Miłosza. Formą walki o niezależną literaturę, sztukę i naukę była działalność Towarzystwa Kursów Naukowych, nawiązująca do tradycji tzw. Latającego Uniwersytetu z okresu zaborów.
lata 1980-1989
Lato 1980 roku przyniosło kolejną falę strajków, przede wszystkim na Wybrzeżu. Konsekwencją tzw. porozumień gdańskich i szczecińskich, na jakie zdecydował się rząd, było powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność". 13 grudnia 1981 roku ogłoszono dekret o stanie wojennym. Postawa sprzeciwu wobec represji i aresztowań znalazła swój wyraz w twórczości literackiej ("Raport z oblężonego miasta" Z. Herberta, "Raport o stanie wojennym" M. Nowakowskiego). Zdelegalizowanie działalności stowarzyszeń artystycznych i zawieszenie działalności prasy (ukazywała się tylko "Trybuna Ludu" i "Żołnierz Polski") sprawiły, że życie twórcze zeszło do podziemia i oparło się na wydawnictwach emigracyjnych (w Paryżu: "Zeszyty Literackie" i "Kontakt", w Londynie "Aneks"). Stan wojenny formalnie zniesiono w 1983 roku, ale praktycznie do 1989 kultura nie miała swobody rozwoju. Wraz z upadkiem komunizmu zniesiono dopiero cenzurę, przywrócono wolność prasy i niezależność polskiej literatury.
Wybrane tematy współczesności
II wojna
codzienność okupacyjna: "Kamienie na szaniec", "Wrzesień", "Pożegnanie z Marią", "Monte Cassino", poezja Kolumbów;
powstanie warszawskie: "Kolumbowie rocznik 20", "Pamiętnik z powstania warszawskiego", "Ziele na kraterze", poezja powstańcza;
martyrologia żydowska: "Zdążyć przed Panem Bogiem", "Rozmowy z katem", "Medaliony", "Opowiadania";
obozy koncentracyjne i sowieckie łagry: �Opowiadania", "Medaliony", "Inny świat", "Na nieludzkiej ziemi";
człowiek zarażony wojną
"Kartoteka";
poezje Różewicza, Baczyńskiego;
literatura łagrowa
"Popiół i diament"
totalitaryzm
literatura łagrowa
"Początek"
"Cesarz"
"Mała apokalipsa"
Cz. Miłosz "Który skrzywdziłeś", W. Szymborska "Radość pisania"
świat zdeformowany
"Kartoteka"
"Tango"
"Operetka"
"Mała apokalipsa"
Ważniejsze zjawiska w literaturze
Literatura francuska
egzystencjalizm
Powojenny rozgłos egzystencjalizm zawdzięcza przede wszystkim twórczości dwu wybitnych pisarzy: Alberta Camus i Jeana Paula Sartre.
Jeana Paula Sartre (1905-1980) to jedna z najgłośniejszych postaci w kulturze europejskiej, system swoich poglądów teoretycznych zamknął w dziele "Byt i nicość" (1943). Na jego twórczość złożyły się między innymi zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi wolności", liczne utwory dramatyczne, np. "Muchy", "Ladacznica z zasadami" oraz autobiografia "Słowa i zbiory", a przede wszystkim zbiory esejów.
Albert Camus (1913-1960) jest autorem niezwykle głośnych powieści: "Obcy" (1942), "Dżuma" (1949). W "Obcym" dał bezpośrednią ilustrację egzystencjalistycznej tezy, że człowiek jest w istocie samotny, gdyż pomiędzy nim a otoczeniem nie ma możliwości porozumienia.
W okresie powojennym pomiędzy pisarzami zarysował się konflikt na tle politycznym. Camus-moralista odnosił się nieufnie wobec idei komunistycznych, natomiast Sartre, spekulatywny filozof, pod koniec życia nawet patronował różnym ugrupowaniom lewackim.
Przemiany w dramaturgii
Na początku lat pięćdziesiątych zjawiskiem głośnym staje się awangardowy "antyteatr", za którego prekursorów można uznać Alfreda Jarry (1873-1907), autora farsy "Król Ubu" i Guillaume Apollinaire, autora pierwszego "dramatu nadrealistycznego", "Cycki Terezjasza".
Dramaturgiem, którego twórczość stanowi datę przełomową w dziejach teatru jest piszący po francusku Irlandczyk Samuel Beckett (1906-1989). Jego sztuki "Czekając na Godota" (1953), "Którzy upadają" czy "Radosne dni", nie mają prawie akcji, a występujące w nich postacie są karykaturalnie odczłowieczone, sprowadzone do roli tragicznych kukieł niezdolnych do żadnego porozumienia się ani działania. Symbolizują skrajnie pesymistyczny pogląd autora na świat i współczesną cywilizację. Szokująca oryginalność i sugestywność utworów Becketta przyniosła mu sławę światową, której wyrazem jest przyznana w 1970 r. Literacka Nagroda Nobla.
Czołowym przedstawicielem dramaturgii awangardowej jest Eugéne Ionesco (1912-1994), autor między innymi takich sztuk jak: "Łysa śpiewaczka", "Lekcja", "Krzesła", których groteska i absurdalny humor służą demaskowaniu nonsensów współczesnego życia, a niekiedy mają wyraźną wymowę społeczną.
Literatura Stanów Zjednoczonych
Na czoło wysuwa się twórczość Ernesta Hemingwaya i Williama Faulknera.
Ernest Hemingway (1899-1961) wywarł znaczny wpływ na literaturę światową jako mistrz dialogu oraz powściągliwego, lecz sugestywnego stylu narracji, jako piewca życia pełnego przygód, które wiodą bohaterowie obdarzeni silnym poczuciem odpowiedzialności i wrażliwością uczuć. Jego najbardziej reprezentatywne dzieło "Komu bije dzwon" osnute na tle wojny domowej w Hiszpanii, ukazało się jeszcze przed wybuchem II wojny światowej, ale w Europie poznano je dopiero po wojnie. Rozgłos i prestiżową pozycję przyniosło mu opowiadanie "Stary człowiek i morze".
William Faulkner (1897-1962) to wielki epik przeszłości i przemian cywilizacyjnych południa Stanów Zjednoczonych, autor cyklu powieści o skomplikowanych wątkach, pełnych romantyki i grozy, świetny narrator i zarazem mistrz analizy psychologicznej, nowator, który potrafił twórczo wykorzystać i przetransponować zarówno doświadczenia Dostojewskiego, jak i Prousta i Joyce�a.
Pisarzami ukształtowanymi w środowisku nowojorskich dziennikarzy są: Jerome D. Salinger (1919), który jako pierwszy oddał nastroje pokolenia amerykańskiej młodzieży, zbuntowanej przeciw tradycyjnemu ideałowi bogacenia się przyświecającemu generacji ich ojców ("Buszujący w zbożu"), Truman Capote (1924-1984) wnikliwy i pełen chłodnego obiektywizmu realista i analityk ludzkiej psychiki ("Śniadanie u Tiffany�ego") i John Updike (1932), którego powieść "Centaur", o dwu przeplatających się planach, realistycznym i mitologicznym, przynosi obronę humanistycznego sensu życia człowieka, przeciwstawiając się postawom konsumpcyjnym i dorobkiewiczowskim.
Do najwybitniejszych pisarzy amerykańskich należy również emigrant Vladimir Nabokov (1899-1977), Rosjanin, który osiągnął rozgłos nieco dwuznaczną powieścią "Lolita".
Literatura angielska
W prozie angielskiej do najwybitniejszych zjawisk należy twórczość Grahama Greene�a (1904-1991), autora podejmującego wielkie problemy moralne i poszukującego dla nich rozwiązań w światopoglądzie katolickim, traktowanym zresztą dość ortodoksyjnie. Greene operuje świetną techniką narracji, sięga po tematy polityczne i wątki sensacyjne, kryminalno-szpiegowskie. Do jego ważniejszych utworów należą powieści "Moc i chwała", "Trąd".
Literatura niemieckojęzyczna
Najbardziej reprezentatywną postacią wśród twórców, którzy zajęli nieugiętą postawę wobec faszyzmu, jest Tomasz Mann (1875-1955). Końcowa faza jego twórczości przypada na lata powojenne, kiedy to powstało najgłośniejsze dzieło pisarza, powieść "Doktor Faustus". Bohater utworu, niemiecki kompozytor, którego geniusz graniczył z obłędem, jest uosobieniem dramatu współczesnej sztuki, a zarazem dramatu kultury niemieckiej ginącej w mrokach faszyzmu.
Najciekawszą indywidualnością wśród pisarzy, którzy znaleźli się w Niemieckiej Republice Demokratycznej, był Bertolt Brecht (1898-1956), związany z ruchem komunistycznym, twórca teatru epickiego. W latach 1949-1956 prowadził własny teatr, w którym sam reżyserował i inscenizował swoje sztuki, między innymi: "Kaukaskie koło kredowe" czy wystawioną już po jego śmierci "Karierę Artura Ui".
Wśród debiutujących po wojnie pisarzy największy rozgłos zyskał Heinrich Böll (1917-1985), autor licznych powieści, będących rozrachunkiem z wojną i hitleryzmem oraz zawierających krytyczne obrazy współczesnej rzeczywistości w RFN. Za swoją twórczość otrzymał w 1972 roku Literacką Nagrodę Nobla.
Literatura szwajcarska szczyci się jednym z najwybitniejszych dramaturgów Friedrichem Dürrenmattem (1921�1990), moralistą i satyrykiem, który w swoich dramatach ("Fizycy", "Wizyta starszej pani") chętnie posługuje się formą groteski. Jego światopogląd cechuje głęboki sceptycyzm co do możliwości zmiany stosunków społecznych i natury ludzkiej.
Literatura Ameryki Łacińskiej
W latach sześćdziesiątych równoczesne pojawienie się wielu wybitnych dzieł autorów iberoamerykańskich skierowało powszechną uwagę na bogactwo reprezentowanej przez nich literatury i na jej różnorodność. Do najwybitniejszych twórców należą: Jorge Luis Borges (1899-1986) argentyński poeta i eseista, i jego rodak Julio Cortazar (1914-1984), autor awangardowej powieści "Gra w klasy" oraz Kolumbijczyk Gabriel Garcia Marquez (1928), którego najwybitniejszym utworem jest pełna urzekającej plastyki tragiczna powieść o dziejach zagłady plemienia zat. "Sto lat samotności".
Pozostali twórcy europejscy
Do najwybitniejszych poetów byłego ZSSR, którzy jednak niezwykle boleśnie zostali dotknięci bezprzykładnym terrorem okresu stalinowskiego należą Anna Achmatowa (1889-1966) i Borys Pasternak (1890-1960), którzy uchwałą KC KPZR z 1946 roku zostali pozbawieni prawa do publicznego prezentowania swojej twórczości. Pewna liberalizacja nastąpiła po śmierci Stalina, ale o tym jak była względna może świadczyć skandal związany z przyznaniem w 1958 roku Borysowi Pasternakowi Literackiej Nagrody Nobla (powieść Pasternaka "Doktor Żiwago" ukazać się mogła jedynie we Włoszech, ponieważ w kraju rodzinnym pisarza nie chciano jej wydać, bowiem przedstawiała obraz rewolucji październikowej daleki od oficjalnego kanonu).
Najwybitniejszym wydarzeniem zarówno artystycznym jak i politycznym lat chruszczowowskich stał się debiut Aleksandra Sołżenicyna (1918) demaskującego, między innymi w powieściach: "Jeden dzień Iwana Denisowa", "Archipelag Gułag", prawdę o stalinowskim systemie totalitarnym. Lata sześćdziesiąte przyniosły również przywrócenie pamięci twórczości Michała Bułhakowa (1891-1940), autora niezwykłego arcydzieła, powieści "Mistrz i Małgorzata". Jest to utwór, w którym współczesny wątek realistyczno-satyryczny przeplata się z partiami o znamionach fantastyki i symboliki.
W literaturze czeskiej sławę międzynarodową zyskał Jarosław Ha�ek (1883-1923) i jego dzieło "Przygody dobrego wojaka Szwejka", i kontynuujący jego specyficzny typ humoru ludowego i groteski: Bohumil Hrabal (1914-1996), którego twórczość spopularyzowała ekranizacja powieści "Pociągi pod specjalnym nadzorem".
Liryka
Poeci pokolenia Kolumbów
Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944)
Inspirowała go przede wszystkim polska poezja romantyczna, etyka Norwida i wizjonerski typ wyobraźni Słowackiego oraz twórczość polskich katastrofistów (Miłosza, Czechowicza).
Głównymi tematami jego twórczości była:
historia ukazywana jako siła niszcząca, która wciąga człowieka w swój mechanizm i determinuje los. Powtarzalna prawidłowość zdarzeń historycznych niesie ze sobą zło, tragedię i rozpacz ("Historia", "Mazowsze"),
człowiek jako krucha istota obezwładniona przez historię, odzierającą go z młodości, redukującą mu biografię, rozdzierającą wewnętrznie ("Elegia o chłopcu polskim", "Z głową na karabinie", "Pokolenie", "Modlitwa III"),
miłość jako jedyne uczucie, które niesie nadzieję (motyw kochanki-Madonny), choć jest tragicznie zagrożone; pozwalające zapomnieć o rzeczywistości w fizycznym uniesieniu ("Kołysanka", "Madonno, czym mnie wybawisz od nocy", "Biała magia").
Bóg - cel etycznych poszukiwań człowieka, symbol więczności i ostatecznego kresu ludzkiej wędrówki ("Przypowieść", "Których nam nikt nie wynagrodzi")
Poetykę Baczyńskiego cechuje osadzenie w tradycji (bliskość emocjonalna utworom romantyków i poezji melicznej), regularna stroficzna na ogół budowa, oryginalna symbolika i doskonałość języka poetyckiego.
Poeci starszego pokolenia wobec wojny i okupacji
Antoni Słonimski (1895-1976): "Alarm", główną ideą utworu, którego kompozycja kolejno:
ukazuje sytuację w mieście, w którym ogłoszono alarm przeciwlotniczy,
jest apelem do obrony Warszawy,
jest protestem przeciwko wojnie, ostrzeżeniem przed jej tragicznymi skutkami.
Władysław Broniewski (1897-1962): "Bagnet na broń" napisany tuż przed wybuchem wojny wiersz-manifest, apel nawołujący, aby stanąć w obronie Polski i ofiarnie walczyć o jej wolność. Zupełnie inny charakter ma liryk "Żołnierz polski". Jego nastrój cechuje smutek i przygnębienie. Bohaterem utworu jest pokonany żołnierz, pozbawiony rodzinnego domu i ojczyzny. Upersonifikowana przyroda (motyw płaczącej brzozy) współuczestniczy w jego tragedii.
Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-1953): "Pieśń o żołnierzach z Westerplatte" - utwór postał w 1939 roku i przypomina jeden z ważniejszych epizodów polskiego września, jest hołdem złożonym obrońcom. W konstrukcji artystycznej poeta posłużył się kontrastem, zestawiając ze sobą obrazy cierpień i walki oraz błogiego i szczęśliwego nastroju żołnierzy w raju.
Czesław Miłosz (1911) - całą okupację spędził w kraju, w Wilnie i Warszawie, dzieląc los wielu rodaków. Jego liryka z tego okresu prezentuje wojnę jako doświadczenie przeczące wszelkim kategoriom wartości humanistycznych, sprzeczne z ludzką naturą i jej potrzebami. Tym większa zatem rola artysty, który winien pozostać moralistą, piewcą wartości humanistycznych, głosić konieczność powrotu do harmonii i ładu etycznego jako skutecznego antidotum na powszechne zdziczenie.
"Walc" - oryginalny liryk skonstruowany w oparciu o zasadę kontrastu dwu wizji (wyeksponowanych przez zapis graficzny tekstu): tragedii, wojny i śmierci - funkcjonujących tu jak irracjonalne, nieprawdopodobne zjawiska, i czasu zapomnienia, pełnym pogody i radości.
"Campo di Fiori" - refleksja o indywidualnym wymiarze ludzkiej tragedii, przekonanie o samotności człowieka w obliczu śmierci wysnute z historii, opowiadanej przez ujawnionego w szóstej strofie narratora, śmierć Giordana Bruna zestawiona z tragiczną śmiercią Żydów w getcie warszawskim.
Władysław Broniewski (1897-1962)
Wojenne liryki poety mają często charakter autobiograficzny
"Rozmowa z historią" - ironiczna refleksja o paradoksach współczesnej historii widzianej z perspektywy więźnia politycznego.
"Ballady i romanse", aluzja literacka do ballady Mickiewicza "Romantyczność", obłąkanej Karusi odpowiada tu "naga, ruda Ryfka, trzynastoletnie dziecko". Narracyjny tok liryki jest relacją o ludzkich reakcjach na cierpienie dziecka, a końcowe zestawienie śmierci dziecka z męczeńską śmiercią Jezusa można interpretować zarówno jako nadanie holokaustowi wymiaru sakralnego, jak i jako zbrukanie wszelkich wartości, refleksje o świecie bez sacrum.
"Pięćdziesięciu" - liryk narracyjny, monolog przybierający dzięki elementom patosu formę apelu. Historia pięćdziesięciu więźniów Pawiaka staje się pretekstem do snucia rozważań o naturze ogólnej. Bohaterowie stają się symbolem bohaterskiej ofiary i wzorem zachowań dla pokoleń następnych.
Tadeusz Różewicz (1921). Wiersze Różewicza ukazują zagładę wartości humanistycznych i duchowych, które okazały się kruche i nietrwałe, człowiek pozbawiony został wszelkich wartości, a świat powojenny jest tak głęboko przesycony złem, że praktycznie uniemożliwia człowiekowi odnalezienie podstawowych norm etycznych i ponowne ustalenie kodeksu wartości.
"Ocalony" - wyznanie niewiary człowieka, którego wojna ogołociła z dotychczasowego systemu wartości. Ascetyczny język wypowiedzi eksponuje tragizm ludzkiego losu, a oryginalna ramowa konstrukcja zmusza do refleksji nad dramatycznym ocaleniem, które wbrew powszechnym mniemaniom okazuje się być udręką.
"Lament"� - liryka inwokacyjna; podmiotem jest młody człowiek, którego wojna pozbawiła czystości duchowej, dobroci i wiary w ponadczasowe zasady etyczne. Najbardziej tragiczna jest pointa, gdzie zakwestionowane są wartości sakralne.
�Jak dobrze" liryka bezpośrednia; wyznanie człowieka, który na nowo odkrywa piękno świata natury. Utwór, w którym odnaleźć można cień nadziei na powrót do normalnego świata, do podstawowych wartości.
Wszystkie te utwory cechuje odejście od metafizycznego konceptu. Brak w nich typowych środków poetyckiego obrazowania, a funkcje tropów pełnią eksponowane jednowersowe lub nawet jednowyrazowe strofy, eliptyczna składnia i duże litery w składni bez interpunkcji.
Ważniejsze zjawiska w polskiej liryce po roku 1956
Turpizm
Prąd w poezji, którego rozwój przypada na przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Oznacza upodobanie do brzydoty, fascynację tematami uznanymi za niepoetyckie, nieestetyczne. Turpiści na szeroką skalę wprowadzili do liryki krąg:
powracających rekwizytów (np. części ciała, motywy somantyczne i fizjologiczne),
zjawisk: przemijanie, starzenie się, destrukcja, rozkład,
tematów: choroba, śmierć.
Jako środki artystyczne wykorzystywali:
groteskę,
parodię,
ironię,
deformację,
przekorny i czarny humor.
Odrażającym przedmiotom i motywom odpowiadało specyficzne słownictwo z nieraz drastycznymi i brutalnymi wyrażeniami.
Stanisław Grochowiak (1934-1976)
Debiutował w latach pięćdziesiątych, współpracował z Instytutem Wydawniczym PAX, zespołem redakcyjnym "Za i przeciw"; "Współczesności", "Nowej Kultury", "Kultury", "Poezji" i "Miesięcznika Literackiego".
W wierszach ze zbiorów "Menuet z pogrzebaczem", "Rozbieranie do snu" i �Agresty" dał wyraz fascynacji zjawiskami uznawanymi za niepoetyckie, tym, co brzydkie, zniszczone, kalekie, zarówno w codzienności człowieka, jak i w procesach nieuchronnie go czekających (procesu starzenia się, śmierci niosącej ze sobą proces biologicznego rozkładu).
"Rozmowa o poezji"; utwór napisany w formie dialogu, w którym poeta szydzi ze stereotypowych wyobrażeń o poezji, które pozwalają jej na tworzenie fałszywych mitów. Uważa, że poezja - obraz dramatycznych losów współczesnego świata "wynika z brodawek ogórka" i bywa "jak ostro całowany tasak", dlatego też musi operować obrazem o brutalnym charakterze.
"Czyści"; liryk, w którym znaleźć można poetyckie uzasadnienie upodobań poety do zjawisk powszechnie uznanych za nieestetyczne; "Wolę brzydotę / Jest bliżej krwioobiegu / Słów gzy prześwietlać / Je i udręczać / Ona ukleja najbogatsze formy".
"Płonąca żyrafa"; szokujący obraz ludzkiego bytu, w którym człowiek jest po prostu bezwolną bryłą mięsa poddaną różnym procesom, zależnie od potrzeb życia i historii. Chociaż często człowiekowi zadaje się ból lub niszczy go biologicznie, sztandarowym hasłem jest jego dobro i obrona jego interesów.
"Do pani"; utwór o tematyce miłosnej, gdzie jednak zamiast słów pełnych uniesień i ciepła, poeta roztacza scenerię pełną brudu i brzydoty, która odbiera wszelki urok nie tylko zainteresowanym sobą ludziom, ale budzi wątpliwość w możliwość istnienia głębszego uczucia.
"Lekcja anatomii (Rembrandta)" - "wysoki" przedmiot refleksji - opis sławnego obrazu "Anatomia dr Tulpa", służy poecie do wypowiedzenia treści o charakterze socjologicznym, daje okazję do wygłoszenia egzystencjalnych prawd o samotności człowieka.
Poezja lingwistyczna
Kierunek w poezji, który pojawił się po roku 1956 i rozwijał w latach sześćdziesiątych. Podstawą powstającej tradycji stały się dokonania i teoria Awangardy Krakowskiej, która akcentowała zasadnicze znaczenie języka w liryce i traktowała ją jako specyficzną twórczość językową, a poetę określała mianem "rzemieślnika słowa".
Istotą poezji lingwistycznej jest uznanie języka za właściwy temat poezji, co w praktyce oznaczało przyznanie mu znaczenia przedmiotu i celu poetyckiej refleksji. Lingwistów cechuje nieufność wobec języka, zwątpienie w jego możliwości poznawcze (język deformuje rzeczywistość) i komunikacyjne (język zafałszowuje porozumienie międzyludzkie oraz komunikację społeczną), poczucie jego kryzysu, przekonanie o nieadekwatności słów i rzeczy. Poeci-lingwiści przeprowadzali różnego typu operacje językowe:
szukali brzmieniowego podobieństwa słów,
maksymalnie wykorzystywali ich naturalną wieloznaczność,
wydobywali znaczenia etymologiczne,
reinterpretowali ich potoczny sens,
analizowali słowo przekształcone i rozbite na fragmenty,
dokonywali zabiegów słowotwórczych (neologizmy)
Miron Białoszewski (1922-1983)
Na świat poetycki Białoszewskiego składają się:
przedmioty codzienne, często kalekie i nieestetyczne, tandetne i mieszczące się w estetyce kiczu (łyżka durszlakowa, piecyk, podłoga, krzesło, ściana),
pejzaż jarmarczny, folklor obrzeży miasta, ale i świat dawnej kultury (np. legendy hagiograficzne w "O mojej pustelni z nawoływaniem", Nowy Testament w "Tryptyku pionowym" "Autobiografii"),
subkultura obyczajowa blokowisk wielkich miast.
"O obrotach rzeczy", tekst nawiązuje do dzieła Kopernika. Opis doskonale funkcjonującego wszechświata, gdzie każda planeta, gwiazda ma swoje miejsce i funkcję, posłużył Białoszewskiemu do zadania szeregu pytań o charakterze egzystencjalnym: dlaczego w świecie ludzi nie panuje podobny porządek? Kto stoi w centrum naszego wszechświata? Ostateczne pytanie: kto "wymyślił gwiazdy głupsze?", pozostało bez odpowiedzi.
"Podłogo, błogosław!" tematem wiersza i przedmiotem poetyckich rozważań uczynił poeta podłogę, w której dostrzegł piękno. Już sam tytuł uwzniośla przedmiot opisu ("błogosław"). Poeta bawi się słowami, a nawet ich fragmentami, które na pozór nie współgrają ze sobą. Obok słów potocznych: burak, kartofle, pojawiają się słowa wyszukane: fisharmonia, maniery, foriery, flet zaczarowany, itp. nagromadzone bez większej dbałości o sens, raczej dla kontrastu z językiem potocznym.
"Szare eminencje" wiersz-pean na cześć codziennych, banalnych czynności: odcedzanie makaronu, odgrzewanie. Ich uwzniośleniu służy np. zestawienie łyżki durszlakowej z pięknem nieba, ukazanie pieca jako monumentalnego, lśniącego, emanującego ciepłem przedmiotu. Poeta bawi się, żongluje skojarzeniami, wydobywa ze zwykłych rzeczy ich niezauważalne dotąd zalety.
Neoklasycyzm
Czesław Miłosz (1911)
1 lutego 1951 roku Miłosz oświadczył publicznie, że wybiera los emigranta z powodów politycznych. Od tego czasu, aż po rok 1980 - uhonorowania go Literacką Nagrodą Nobla - w kraju nie drukuje się jego twórczości.
W jego powojennej twórczości można zauważyć dwa nurty:
historiozoficzny, gdzie prezentuje się jako nauczyciel narodu, moralista, filozof historii i kultury ("Który skrzywdziłeś")
metafizyczny w rozmyślaniach nad tajemnicami bytu, problemami życia i śmierci ("Traktat moralny")
Obierając klasycyzm pragnie:
ocalić tradycję zdewastowaną przez romantyzm, który zakłócił tak konieczny człowiekowi ład i harmonię i nadmiernie apoteozował cierpienie
wykorzystać najdoskonalsze formy artystyczne: odę, traktat, list, satyrę, epigramat, sielankę i hymn
zintelektualizować wypowiedź liryczną, dążąc do precyzji języka i opisu
"Piosenka o porcelanie" piękna, delikatna i krucha porcelana symbolizuje tu świat wartości etycznych, norm, minionych lat beztroski. Wszystko to jest tak kruche, jak delikatna porcelana. Ulega zniszczeniu w czas tragicznych wojen. Podmiot liryczny z lekkim dystansem i ironią wypowiada refleksje na temat kruchych wartości ludzkich, przestrzega przed ich zniszczeniem.
Zbigniew Herbert (1924-1998)
Twórczość poety ma wyraźnie charakter intelektualny, poeta snuje rozważania filozoficzne, historyczne i moralne. Rozmiłowanie Herberta w wielkich tradycjach kultury europejskiej (Biblia ze swoją symboliką judeochrześcijańską), a zwłaszcza kultury starożytnej (mitologia grecka i rzymska), wymaga od czytelnika pewnego zasobu wiedzy oraz dyscypliny myśli i wyobraźni. Przeszłość nie jest jednak idealizowana, nie istnieje sama dla siebie, a zawsze jest obiektem odniesienia do współczesności.
"O Troi"- obraz badań ruin antycznej Troi, które zresztą na równi z próbą przedstawienia jej losów w literaturze, nie są w stanie oddać całego tragizmu walczących tam ludzi, służy rozważaniom nad losami powojennej Polski. Ruiny antycznego miasta zastępują zgliszcza Warszawy, aojda - kaleka grający na harmonijce "Rozszumiały się wierzby płaczące". Analogia ta wskazuje na wartości uniwersalne i zawsze aktualne - poszukiwanie celu i sensu życia po wielkim kataklizmie.
"Nike, która czeka" - scenka ukazująca boginię zwycięstwa, która posągowym gestem wzywa żołnierzy do walki. Kiedy jednak widzi samotnie idącego chłopca, ujawnia się jej kobieca natura i pragnie go ucałować. Waha się jednak, bo pieszczota może osłabić w nim wolę walki. Ponieważ jednak wojna jest jej żywiołem, decyduje się "pozostać w pozycji / której nauczyli ją rzeźbiarze / wstydząc się tej chwili wzruszenia".
"Przesłanie Pana Cogito" - imię tytułowego bohatera nawiązuje do słów Kartezjusza: "cogito ergo sum". Pan Cogito jest zatem człowiekiem myślącym, wierzącym w potęgę rozumu. Samo stworzenie takiej postaci wiąże się z intelektualnym i filozoficznym charakterem twórczości Herberta. Na cykl o Panu Cogito składają się refleksje i przemyślenia natury filozoficznej, moralnej i etycznej.
Świat, w którym przypadło żyć współczesnemu człowiekowi pełen jest przemocy, gwałtu, zakłamania i zniewolenia. Herbert próbuje wspomóc go swoimi wskazówkami. A więc przede wszystkim należy zachować godność, być niezależnym. Śmiało wygłaszać swoje poglądy, służyć prawdzie i etyce, nawet jeżeli grozić za to ma śmierć. W ostatniej zwrotce poeta przywołuje imiona wielkich bohaterów: Gilgamesza, Hektora i Rolanda. Nagrodą dla każdego jest włączenie do tego grona.
Wisława Szymborska (1923)
Poetka nagrodzona w 1996 roku Literacką Nagrodą Nobla uprawia lirykę osobistą, refleksyjną i intelektualną, podejmującą kwestie ludzkiej egzystencji, sytuacji wobec przemijającego czasu. Człowiek w jej utworach to istota słaba, żyjąca w poczuciu zagrożenia, wyobcowana. Szymborska patrzy na niego ze smutkiem, dezaprobatą, ironią i sarkazmem. Cechą jej liryków jest intelektualny dystans, rezygnacja z bezpośredniego ujawniania uczuć, humor, a nawet delikatna ironia. Poetka bardzo chętnie operuje paradoksem, skrótami myślowymi, grą słów, anegdotą. Uprawia głównie drobne formy liryczne, lapidarne i kunsztowne w swoim stylu, oparte na precyzyjnie zbudowanych metaforach i zaskakujących pointach.
"Rehabilitacja" liryk, w którym przebrzmiewają echa tragicznych wydarzeń 1956 roku (powstanie na Węgrzech, interwencja wojsk Układu Warszawskiego, polski Czerwiec) - jest właściwie parafrazą monologu do Jorika, który wygłasza Hamlet. Uwidacznia się w nim złuda ufności, jaką człowiek obdarza historię. Oceny ulegają dewaluacji, zależą przecież od doraźnych celów polityki, interesów rządzących. Przeciętny człowiek-obywatel musi być ostrożny, kształtując własny pogląd rzeczywistości.
"Głos w sprawie pornografii" - pomimo tytułu i słów kojarzących się z erotyzmem ("lubieżne obmacywanie", "tarło poglądów") utwór jest wielką obroną prawa człowieka do samodzielnego myślenia, wolności słowa i poglądów. Świat przedstawiony w wierszu to Polska lat osiemdziesiątych, czas zniewolenia, stanu wojennego, terroru i zastraszenia.
"Nagrobek"- pomysł tkwi w napisaniu samej sobie nagrobnego epitafium. Poetka lapidarnie charakteryzuje swoją twórczość: "staroświecka jak przecinek", nie poddająca się modnym tendencjom. Wartości ważne dla Szymborskiej symbolizuje tu łopian i sowa - są to natura i mądrość. Opozycją do nich jest "mózg elektronowy", czytelna aluzja do stechnicyzowanej współczesności.
"Parada wojskowa" - wiersz oparty na trzech rzeczownikach: ziemia, woda, powietrze, występujących w powtarzających się układach i rozszerzających w następujących po sobie wersach. Służy to stopniowaniu napięcia. Tytułowa parada to pokaz najnowocześniejszego sprzętu wojskowego, przede wszystkim broni rakietowej typu ziemia-powietrze, powietrze-woda, woda-powietrze. Ilość broni zdolnej unicestwić świat napawa przerażeniem, grozi zagładą i katastrofą ekologiczną. Dlatego ostatni wers brzmi jak błaganie: "Ziemi Wody Powietrza".
"W biały dzień" - Szymborska podejmuje tu dywagacje na temat kim byłby Baczyński, gdyby nie zginął w powstaniu. Mamy więc obraz starszego pana, wykonującego zwykłe, codzienne czynności, a tylko niekiedy powracającego do wspomnień z czasów wojny. Poetka zestawia sławę, pamięć, wielkość zmarłego poety z wizerunkiem żywego człowieka. Który jest bardziej atrakcyjny? Szymborska z właściwą sobie ironią wkłada w usta starszego pana gorzkie "... a szkoda, a szkoda...".
Epika
Wojna jako temat i motyw w prozie polskiej
Okres panowania faszyzmu w europie został nazwany "epoką pieców" lub "czasami pogardy". Druga nazwa pochodzi od tytułu powieści Andre�a Malraux.
Różne były sposoby pisania o czasach wojny:
konwencja behawiorystyczna: "Opowiadania" Borowskiego, "Medaliony" Nałkowskiej
literacki reportaż: "Zdążyć przed Panem bogiem", "Rozmowy z katem";
refleksyjno-filozoficzna powieść dokumentalna o elementach autobiograficznych: "Inny świat"
pamiętnik "mówiony": "Pamiętnik z powstania warszawskiego"
Miron Białoszewski (1922-1983)
W okresie wojny studiował polonistykę na tajnym Uniwersytecie Warszawskim, a po upadku powstania został wywieziony na roboty przymusowe na Śląsk, a potem do Opola, skąd uciekł do Częstochowy.
"Pamiętnik z powstania warszawskiego" powstał 23 lata od opisywanych wydarzeń. Jednak ten czasowy dystans nie burzy wiarygodności utworu, Białoszewski doskonale pamięta fakty, dba o ścisłość czasową i topograficzną, gdy nie jest pewny daty - waha się.
Akcja utworu rozpoczyna się w dniu wybuchu powstania, a kończy 2.10.1944 roku. Miejscem wydarzeń jest Warszawa, jej dzielnice, ulice, domy, schrony i piwnice. Topografia została tu niezwykle dokładnie określona: Starówka, Wola, Muranów itd. Losy narratora, Mirona, są typowymi dla mieszkańców Warszawy. Bohater nie brał bezpośredniego udziału walkach, ale pomagał transportować rannych, budował barykady, zdobywał dla żołnierzy wodę i pożywienie. Jako narrator koncentruje się na najprostszych przejawach życia w bombardowanym mieście, rejestruje najmniejsze wydarzenia z maksymalną wiernością. W mistrzowski sposób nadaje jednostkowym, z pozoru banalnym faktom znaczenie głębsze, a poprzez to ukazuje świadomość ludzi, którzy walczą o przetrwanie. Forma narracji zbliżona jest do mowy potocznej (onomatopeje, anakoluty, przejęzyczenia, neologizmy, urywana składnia, wykorzystanie takich znaków interpunkcyjnych jak pauzy, wykrzykniki, wielokropki, jako emocjonalne dopełnienie treści), narrator ogranicza komentarz, nie ocenia, a jedynie prezentuje fakty. W ten sposób demitologizuje czas powstania i ukazuje, jak ludzie odnajdywali sens i dawne wartości w koszmarnym czasie powstania:
wierzyli w Boga i uciekali się w modlitwę,
starali się być solidarni i lojalni wobec tych, z którymi dzielili los,
angażowali się w organizowanie życia, zdobywanie żywności, gotowanie, szukanie bezpiecznych miejsc.
"Pamiętnik z powstania warszawskiego" łamie konwencje i normy gatunkowe niespotykanym dotąd w prozie operowaniem słowem.
Zofia Nałkowska (1884-1954)
Lata wojny spędziła w okupowanej Warszawie, po wojnie podjęła pracę w Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Efektem tej pracy jest cykl opowiadań "Medaliony".
"Medaliony" (1946), cykl jest prozą niejednorodną gatunkowo, są to utwory ("Profesor Spanner", "Dno", "Kobieta cmentarna", "Przy torze kolejowym", "Dwojra Zielona", "Wiza", "Człowiek jest mocny", "Dorośli i dzieci w Oświęcimiu") z pogranicza opowiadania, eseju, reportażu, a nawet paraboli. Autentyczny materiał stał się w nich przedmiotem kreacji literackiej. Porządek kompozycyjny cyklu wyznaczają dwie perspektywy:
narratora (intelektualisty, który próbuje analizować poznawaną rzeczywistość, ale choć wiedza jego jest szeroka i usystematyzowana, to jego poznanie jest tylko zewnętrzne),
postaci (ich wiedza ogranicza się do doświadczeń osobistych, ale uzupełnia wiedzę narratora, dzięki swojemu skierowaniu do wewnątrz).
Styl opowiadań jest niezwykle zwięzły, oszczędny i lakoniczny. Język literacki (specyficzne formy narracyjne: mowa pozornie zależna i ironiczne komentarze w "Profesor Spanner", monolog w "Dnie"; opis o charakterze behawiorystycznym w "Przy torze kolejowym") współistnieje ze stylizacją, gdyż wypowiedzi postaci, to często mowa potoczna, daleka od zintelektualizowanej wypowiedzi narratora.
Większość opowiadań ma kilka warstw znaczeniowych, np.
"Przy torze kolejowym":
tragedia człowieka uwikłanego w wojnę,
reakcja ludzi determinowanych czasem, w którym przyszło im żyć,
zatarcie granicy pomiędzy dobrem a złem,
filozoficzna refleksja nad nietrwałością takich wartości jak miłość bliźniego, współczucie, odwaga;
"Profesor Spanner":
demoralizujący wpływ wojny na psychikę człowieka,
rozum zaprzedany w służbie złu,
dehumanizacja i reifikacja człowieka.
Tadeusz Borowski (1922-1951)
Cykl jego opowiadań ściśle związany jest z biografią autora, który 25.02.1942 roku został aresztowany i osadzony na Pawiaku, a 29.04.1942 roku przewieziony do Oświęcimia. Stamtąd dwa lata później przewieziono Borowskiego do Natzweiler k. Stuttgartu, a później do Dachau. 1 maja 1945 roku wraz z innymi więźniami odzyskuje wolność i umieszczony zostaje w koszarach niemieckich w Freimannie. Pracę nad cyklem rozpoczął w 1945 roku w Monachium.
Świat przedstawiony opowiadań obozowych ("Dzień na Harmenzach", "Proszę państwa do gazu", "U nas, w Auschwitzu", "Ludzie, którzy szli") to zamknięta przestrzeń, w której zgromadzono wyniszczonych, cierpiących, skazanych na śmierć ludzi, stłoczonych jak zwierzęta w ciasnych blokach, na niewygodnych, zawszonych pryczach. W ujęciu Borowskiego jest to jednak doskonale pomyślane i funkcjonujące przedsiębiorstwo Trzeciej Rzeszy. Proces zabijania prowadzony jest sprawnie i fachowo. Obozowa administracja jest niezwykle sprawna, skrupulatnie przestrzega nakazów (swoista miniatura faszystowskiego państwa). Hierarchia obowiązków jest jasno wytyczona. Borowski zwraca uwagę na przebiegle realizowany przez faszystów mechanizm oszustwa, dzięki któremu mogli oni stworzyć pozory, że obóz jest w gruncie rzeczy normalną rzeczywistością (murowane budynki, betonowe drogi, na terenie znajduje się biblioteka, muzeum, sala orkiestry, w której odbywają się koncerty, krematoria są zamaskowane). Społeczność obozową stanowi konglomerat różnych narodowości, którego członkowie porozumiewają się za pomocą specyficznego żargonu. Wśród więźniów panuje swoista hierarchia i podział. Najstarsi więźniowie stanowią elitę (łatwiej sobie radzą w warunkach obozowych). Uprzywilejowaną grupą są silni i zdrowi, których przydatność do pracy chroni przed zagazowaniem. Oprócz nich są tu tysiące szarych, anonimowych więźniów, żyjących na granicy ycieńczenia. Najniżej znajdują się tzw. muzułmanie, zagłodzeni, w każdej chwili zagrożeni śmiercią w krematorium (są to najczęściej Grecy i Żydzi).
Borowski ukazał mechanizm przystosowania się człowieka do warunków ekstremalnych "człowiek złagrowany" - odczłowieczony, wyalienowany, silny i odporny na zło, sprowadzony do funkcji fizjologicznych.
Stworzył nowy typ narratora, który usytuowany jest wewnątrz świata, który opisuje i komentuje. Zbieżność imion i funkcji obozowej ma wywołać wrażenie identyczności losu i postawy (wspomnienia kolegów obozowych świadczą o tym, że autor opowiadań był w obozie człowiekiem współcierpiącym, altruistą), ale przede wszystkim zrekonstruować obozową optykę widzenia, dowodząc tym samym, że nieludzkiego świata obozu nie można opisywać z epickim dystansem. Proza Borowskiego stała się świadectwem kryzysu dotychczasowej poetyki realistycznej, która okazała się niewystarczająca i nieadekwatna do wyrażenia totalnego kataklizmu wartości spowodowanego wojną.
Tytułowe opowiadanie zbioru: "Pożegnanie z Marią" jako jedyne ukazuje obraz życia w okupowanej Warszawie. Konstrukcja ukazanego świata oparta jest na kontraście między odchodzącym w przeszłość światem wartości humanistycznych, a codzienną rzeczywistością wojennej Warszawy. Relacje ludzkie zostały sprowadzone do kontaktów handlowych. Drobne nieuczciwości, kradzieże, łapówki, układy są podstawą swoiście funkcjonującej gospodarki. Raz po raz jednak pojawiają się informacje przypominające o toczącej się wojnie (właścicielka składu towarów budowlanych jest Żydówką i niepokoi się o los rodziny, która została w getcie; furman informuje o łapankach). Dzięki technice behawiorystycznej Borowski eliminuje elementy psychologicznej analizy, tym samym uwypuklając bezsilność człowieka stającego w sytuacjach, które go przerastają. Jedyną próbą ucieczki przed rzeczywistością staje się miłość, z góry jednak skazana na zagładę.
Gustaw Herling-Grudziński (1929)
Współzałożyciel jednej z pierwszych w okupowanej Polsce organizacji konspiracyjnych: Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej. W 1939 roku w czasie prób przedostania się na Zachód zostaje aresztowany przez NKWD i skazany na pięć lat obozu.
"Inny świat" wyrósł z doświadczeń pisarza, a powstał w Rugby i w Londynie w latach 1949-1950. Książka aż do roku 1988 publikowana była w tzw. "drugim obiegu". Tytuł, a przede wszystkim podtytuł "Zapiski sowieckie" zaczerpnięty został z książki F. Dostojewskiego "Zapiski z martwego domu" (Wspomnienia z domu umarłych są również lekturą łagrową, a Natalia Lwowna staje się swoistym porte parole pisarza, gdy stwierdza: "... cała Rosja była zawsze i jest po dziś dzień martwym domem, zatrzymał się czas między katorgą Dostojewskiego a naszymi własnymi mękami"), której fragment stał się mottem powieści. Takie odwołanie wskazuje na specyfikę życia w łagrze, gdzie człowiek, aby przeżyć, musi porzucić swoje dotychczasowe wyobrażenia o świecie i stworzyć własne zasady etyczne obowiązujące tylko w tym miejscu.
Miejsca akcji są bardzo wyraźnie określone, akcja rozgrywa się w więzieniach Grodna, Witebska, Leningradu i Wołgogradu, a znaczna część opowieści toczy się w obozach kargopolskich rozrzuconych wzdłuż linii kolejowej, ciągnącej się od Wołogdy do Archangielska.
Czas fabularny utworu obejmuje lata 1940-1945, jednak został poszerzony o czas historyczny przywołany we wspomnieniach z okresu Rewolucji Październikowej, czystek lat 1936-1939.
Bohaterem głównym i narratorem jednocześnie jest sam autor, którego wypowiedzi cechuje:
oryginalne połączenie werystycznej i behawiorystycznej metody opisu, ze skłonnością do naturalizmu,
typowa dla prozy Prousta pasja analizy i dociekliwość psychologiczna,
empatia i sympatia wyraźnie widoczna w komentarzach do losów i postępków współwięźniów.
Więźniowie to społeczność wielonarodowa i zróżnicowana. Najstarsi to uwięzieni w 1937 roku, najmłodsi zaś, to małoletni przestępcy, tzw. "biezprizorni". Oprócz nich w łagrze przebywają pospolici przestępcy, "urkowie", którzy właściwie sprawują tu władzę. Dużą część osadzonych stanowią "biełoruczki" - więźniowie polityczni, oskarżeni o działalność na szkodę państwa rosyjskiego. Silną pozycję mają "stachanowcy", których wydajność pracy przekraczała 125% normy, najniżej w hierarchii znajdują się starzy, słabi mieszkańcy "trupiarni": "słabosiłka" - mają jeszcze szansę powrotu do pracy, natomiast "aktirowka" skazani są już tylko na powolne umieranie. W obozach sowieckich przymusowa praca była jedną z form torturowania więźniów i odczłowieczania ich. Pod hasłem budowania gospodarki socjalistycznej państwo eksploatowało w sposób maksymalny siły więźniów, w morderczym klimacie. Wszystko to wyniszczało ich organizm i uniemożliwiało nawet myśl o buncie czy wolności.
Książka Grudzińskiego była pierwszą tego typu relacją o zasadach funkcjonowania i warunków życia w sowieckich obozach pracy. "Inny świat" stanowi analizę totalitarnego systemu radzieckiego państwa. W literaturze rosyjskiej podobne dzieło stworzył Aleksander Sołżenicyn: "Jeden dzień Iwana Denisowicza" i "Archipelag Gułag".
Hanna Krall (1937)
Jako dziennikarka i reporterka współpracowała z "Życiem Warszawy" i "Polityką", jednak największą sławę przyniosła jej opublikowana w 1977 roku powieść:
"Zdążyć przed Panem Bogiem". Jest to utwór niejednorodny formalnie, łączący w sobie reportaż, wywiad i zbeletryzowany dokument. Akcję utworu tworzą epizody o chaotycznym i fragmentarycznym układzie, są bowiem zapisem trwających prawie trzy miesiące rozmów z doktorem Markiem Edelmanem, jedynym, który ocalał przywódcą powstania warszawskiego w getcie. W utworze można wyodrębnić dwa plany przestrzenne i czasowe:
okres wybuchu, przebiegu i stłumienia postania;
lata powojenne, kiedy Edelman pracował jako asystent Profesora, kardiochirurg.
Tytuł określa funkcję jaką Edelman przypisuje zawodowi lekarza. Powojenna praca bohatera jest przedłużeniem tej, którą wykonywał w getcie.
Całość składa się z 15 fragmentów, które różnią się między sobą budową;
fragment 1, 7, 13, 14, 15 - to wywiady. Autorka pomija zadawane pytania, a odnotowuje jedynie odpowiedzi rozmówcy. Relacja Edelmana dotycząca likwidacji getta jest bardzo zwięzła, do legendy heroizującej walkę bojowników żydowskich podchodzi z rezerwą i pewnym krytycyzmem. Wyrazistość wypowiedzi bohatera uzyskała Krallowa poprzez przedstawienie jego monologów, skąpe posługiwanie się dialogiem i niemal całkowitą rezygnacje z komentarzy,
fragment 4, 8, 9 to relacje odautorskie, których reporterka posługuje się mową pozornie zależną. Są to sprawozdania ze spotkań z bohaterami opowieści Edelmana,
fragment 11 jest relacją z planu niezrealizowanego filmu Andrzeja Wajdy. Autorka przytacza fragmenty scenariusza. Film nie powstał, ponieważ Edelman odmówił uczestnictwa w ekranizacji własnych losów.
Kazimierz Moczarski (1907-1975)
Z wykształcenia prawnik, w czasie okupacji walczył w Armii Krajowej. W roku 1945 aresztowany, przez 9 miesięcy, od 2 marca 1949 roku do 11 listopada osadzony w jednej celi więzienia Mokotowskiego z generałem niemieckim odpowiedzialnym za likwidację getta warszawskiego - Jürgenem Stroopem oraz oficerem niemieckim Gustawem Schielke. W listopadzie 1952 roku w wyniku tajnego procesu skazano go na karę śmierci, by wkrótce zmienić ją na dożywocie. W 1956 roku został wypuszczony na wolność.
"Rozmowy z katem" ukazały się w formie książkowej już po śmierci autora, w 1977 roku. Utwór ma charakter powieści reportażowo-dokumentalnej. W zasadzie jest to pamiętnik, który jednak relacjonuje przeżycia nie autora, lecz jego rozmówcy. Stąd narracja ma tu charakter niejednorodny:
elementy pamiętnika,
dialog sytuacyjny,
zamierzony wywiad z rozmówcą. Autora nie tyle interesowała historia życia zbrodniarza, ile motywy, którymi kierował się, podejmując zbrodnicze decyzje oraz pobudki i okoliczności, które uczyniły z niego rycerza armii niemieckiej.
Wiedzę o Stroopie zdobył Moczarski z informacji nabytych przed uwięzieniem, długich rozmów w celi oraz dokumentów, do których sięgnął po wojnie. Biografia zbrodniarza wydaje się być typowa: był przeciętnym drobnomieszczaninem o ledwie podstawowym wykształceniu, pozbawionym potrzeb intelektualnych. Dlatego też był bardzo podatny na wpływy organizacji partyjno-policyjnej, której zasady sobie przyswoił. Organizacja ta bez trudu formuje go w duchu idei faszystowskich. W ten sposób wierność ideologii stała się jego świętym obowiązkiem i najwyższą wartością. Sąd Wojewódzki skazał Stroopa na karę śmierci. Powieszono go 6.03.1952 roku.
Dramat
W powojennej twórczości dramatycznej można wskazać pięć charakterystycznych etapów (według Eustachiewicza):
1945-1948 - chaotyczna spontaniczność (np. "Dwa teatry" J. Szaniawskiego)
1946-1955 - programowa dominacja realizmu socjalistycznego (np. "Niemcy" L. Kruczkowskiego)
1956-1959 poszukiwanie nowych wartości (np. "Ślub" W. Gombrowicza, "Tango" S. Mrożka)
1960-1967 czas pluralizmu tematycznego (np. "Kartoteka" T. Różewicza)
1968-1980 zwrot w kierunku polskich tradycji barokowych, romantycznych i neoromantycznych (np. "Rzecz listopadowa" E. Brylla)
Tendencjami ogólnymi we współczesnym dramacie jest:
zatarcie różnic gatunkowych,
dominacja kreacjonizmu nad realizmem objawiająca się w grotesce, paraboli, absurdzie
kompozycja otwarta
zredukowanie akcji do niezbędnego minimum
odwoływanie do różnych stylów bez stapiania ich w spójną całość (eklektyzm - polifonia form, technika kolażu)
"Tango" Sławomira Mrożka
Utwór powstał w latach sześćdziesiątych, światowa premiera sztuki odbyła się w Belgradzie, w Polsce wystawiono go po raz pierwszy w 1965 roku.
Tematem utworu jest bunt głównego bohatera, Artura, przeciwko światu, jaki wykreowali jego rodzice, Stomil i Eleonora. W imię szeroko rozumianej wolności obalili oni dawny porządek, zasady moralne i obyczajowe, a w ich miejsce stworzyli świat nieuporządkowany, pozbawiony wartości, którymi można by się kierować. Ich dom i życie stanowią doskonały przykład chaosu. Artur buntuje się przeciwko takiemu stanowi rzeczy, chce powrócić do dawnych zasad, zaprowadzić w życiu porządek. Jego działania napotykają opór, formy, które chce przywrócić, są już anachroniczne. Ponosi klęskę, umiera zabity przez Edka, który za pomocą siły terroryzuje rodzinę.
Utwór można odczytywać jako:
parodię dramatu rodzinnego - warstwa najłatwiejsza do odczytania. Efekt parodii został uzyskany poprzez odwrócenie tradycyjnych ról w rodzinie (starsze pokolenie jest awangardowe i łamie konwencje, najmłodsze marzy o powrocie do nich).
dyskusję o wychowaniu wg modelu nihilistycznego - pokolenie Stomila odrzuciło wszelkie konwenanse i bariery obyczajowe i w tym duchu wychowało dzieci. Jednak całkowita wolność doprowadziła do anarchii, chaosu i pustki, a świat domaga się porządku, by można w nim funkcjonować.
wizję rozwoju ludzkości - w tej wizji: rodzina Stomilów wyobraża społeczeństwo, sztuka awangardowa - rewolucję, styl życia Stomilów przed spiskiem Artura - sytuację społeczną po rewolucji, spisek Artura - kontrrewolucję, przejęcie władzy przez Edka - dyktaturę. Takie odczytanie fabuły sprawia, że "Tango" staje się parabolicznym dramatem o dziejach ludzkości.
dramat o władzy - Artur przez ślub chce powrotu do konwencji i świata wartości. Przekonuje się, że jednak forma nie zbawi świata, potrzebna jest do tego idea. Śmierć babci nasuwa mu myśl, że tą ideą mogłaby być władza (ma skłonność do tyranii, instrumentalnego traktowania ludzi). Przyjmuje postawę bohaterów romantycznych (Kordian, Konrad) i wygłasza parodię romantycznego monologu. Ekscytuje go siła i władza. Jednak prawdziwą siłę posiada Edek - prostak i cham.
dramat o miejscu i roli sztuki w życiu człowieka - nowatorstwo i eksperymenty nie są rozumiane, poddaje się je próbie ośmieszenia i dyskredytacji jako bezwartościowe i niepotrzebne.
Utwór jest głęboko osadzony w polskiej tradycji dramatycznej:
W konstrukcji utworu:
podział na akty,
nieomal klasyczna budowa:
ekspozycja - przedstawienie postaci,
zawiązanie akcji - bunt Artura,
punkt kulminacyjny � ślub, jako forma uporządkowania świata,
perypetie - poszukiwanie idei, śmierć Eugenii,
rozwiązanie akcji-katastrofa - zdrada Ali, przejęcie władzy przez Edka;
tradycyjne rodzaje komizmu:
słowny - np. sposób mówienia Stomila, próby naśladowania slangu Edka przez Eugenię i Eugeniusza;
sytuacyjny - np. wysłanie babci za karę na katafalk,
charakterów - Eugenia, Eugeniusz, Edek;
pierwsze dwa akty prezentują typ dramatu rodzinnego (połączenie tragizmu z komizmem), akt kolejny - dramat idei;
utwór nawiązuje i parodiuje tradycyjne dramaty o tematyce mieszczańskiej, np. "Moralność Pani Dulskiej" G. Zapolskiej.
Mrożek parodiuje chłopomańskie zabiegi rodem z "Wesela" Wyspiańskiego (motyw somnambulicznego tańca, który stał się symbolem niemożności społecznej, niemocy i marazmu. Tango to znak nowej kultury, symbol tryumfu siły i przemocy, zapowiedź nadejścia władzy totalitarnej, dyktatury);
Dramat, podobnie jak "Ślub" i "Ferdydurke" Gombrowicza traktuje o formie - konwencji, nawiązuje do problemów niedojrzałości bohatera, "nowoczesnej rodziny", fascynacji prostactwem;
Edek i Hiper-Robociarz z "Szewców" są literacko spokrewnieni;
Artur i Edek przypominają szekspirowskie postacie Hamleta i Fortynbrasa;
Artur przypomina romantycznego Prometeusza (samotny, przezywa niespełnioną miłość, naznaczony głębokim indywidualizmem, jego wypowiedź o poszukiwaniu nowej idei nawiązuje do Wielkiej Improwizacji) ze skłonnością do przedmiotowego traktowania otoczenia.
"Kartoteka" Tadeusza Różewicza
Dramat powstał w latach 1958-1959, jego pierwodruk ukazał się w Dialogu" w 1960 roku i w tym samym czasie odbyła się premiera sztuki w Teatrze Dramatycznym w Warszawie. Motywem napisania dramatu była chęć przedstawienia i ocenienia własnego pokolenia.
Utwór składa się z luźnych scen, wydarzenia nie są połączone związkiem przyczynowo-skutkowym i chronologicznym (dramaturgia otwarta), najmniejszą cząstką jest sytuacja, a ich układ przypomina kolaż, w którym cząstki te można wymieniać i przestawiać. Taka kompozycja nadaje utworowi charakter poetyckiej metafory, wyrażającej sytuację moralną człowieka we współczesnym świecie.
Różewicz określa swoje sztuki mianem teatru realistycznego i poetyckiego. Realistyczne jest:
miejsce akcji (przeciętny pokój z najzwyklejszymi meblami),
szczegóły z życia Bohatera (wspomnienia z dzieciństwa i okresu wojny).
Realizm tkwi w szczegółach, jednak całość ulega zniekształceniu i przerysowaniu, ich obraz przypomina konwencję snu.
Kartoteka to uporządkowany zbiór kart ewidencyjnych, notatek poczynionych na luźnych kartkach, ułożonych według pewnego systemu. Tytuł utworu można zatem odnosić do:
kompozycji utworu (strzępy biografii Bohatera są fragmentami kwestionariusza, który dopełnia wyobraźnia, uwagi pojawiających się postaci, tworząc w ten sposób swoistą wersję ludzkiego życiorysu),
samego Bohatera, pozbawionego indywidualności człowieka - Jedermana, który jest zlepkiem cech wielu ludzi, a przez to staje się reprezentatywny dla całego pokolenia.
Bohater jest przedstawicielem pokolenia Kolumbów, jego bierna postawa jest zdeterminowana wojennymi przeżyciami. Uosabia dramat rówieśników Różewicza (Bohater pochodzi z rodziny inteligenckiej, z własnoręcznie napisanego życiorysu wiadomo, że urodził się w roku 1920), którym wojna odebrała młodość (walczył w AK), wczesne lata komunizmu nauczyły uległości ("klaskał"), a teraz manifestuje postawę abnegacji, absolutnej bierności, świadomości faktu, że jego życie ukształtowały wypadki absolutnie od niego niezależne, inni "układali kartotekę jego życia".
"Kartoteka" jest zatem utworem, w którym autor przedstawia dramatyczną sytuację moralną człowieka w świecie współczesnym i stąd przypomina moralitet o destrukcji, o powolnym, ale nieuchronnym rozpadzie świata.