Uniwersytet Warszawski
Instytut Socjologii
Przemysław Birus
Nr albumu: 234678
Platon i Marks jako wrogowie społeczeństwa otwartego
Praca roczna z Klasycznych teorii socjologicznych
Praca wykonana w ramach ćwiczeń
z Klasycznych teorii socjologicznych
prowadzonych przez dr Krzysztofa Tyszkę
Warszawa, czerwiec 2011
Spis treści
1. Wstęp
Niniejsza praca ma za zadanie przedstawienie trzech koncepcji funkcjonowania państwa i społeczeństwa. Z jednej strony przedstawiona zostanie koncepcja społeczeństwa otwartego, z drugiej zaś koncepcje optymalnego ładu społecznego Platona, oraz społeczeństwa bezklasowego Marksa.
Pierwsza część niniejszej pracy poświęcona będzie społeczeństwu otwartemu. Opisane zostanie zarówno rozumienie idei społeczeństwa otwartego przez twórcę tego pojęcia H. Bergsona, jak też jego największego popularyzatora K. R. Poppera.
W drugiej części opisane zostaną najważniejsze cechy państwa idealnego, przedstawionego w twórczości Platona, stojące w sprzeczności z koncepcją społeczeństwa otwartego.
Trzecia część natomiast dotyczyć będzie społeczeństwa bezklasowego u Marksa, a w szczególności historycznej drogi do upadku podziałów klasowych i jego konsekwencji.
Ostatnia część niniejszej pracy będąca podsumowaniem wyjaśni, dlaczego można nazwać Platona i Marksa, aż tak ostrym określeniem jak „wrogowie społeczeństwa otwartego”.
2. Istota społeczeństwa otwartego
Istota społeczeństwa otwartego może być przedstawiana na wiele sposobów, w niniejszym rozdziale przedstawione zostaną dwa sposoby rozumienia pojęcia społeczeństwa otwartego, pierwotne, wprowadzone do nauki przez Henri Bergsona i nieco zmodyfikowane, lecz chyba najbardziej upowszechnione, Karla R, Poppera.
2.1. Społeczeństwo otwarte według Henri Bergsona
Pojęcie „społeczeństwo otwarte” w naukach społecznych pojawiło się dzięki francuskiemu filozofowi Henri Bergsonowi w jego dziele Dwa źródła moralności i religii. W dziele tym Bergson, przedstawia społeczeństwo otwarte w opozycji do zamkniętego. Przykładem tego jest następujący fragment Dwóch źródeł moralności i religii mówiący o społeczeństwach cywilizowanych: „W istocie także one są społeczeństwami zamkniętymi. To nic, że są bardzo rozległe w porównaniu z małymi grupami, ku którym byliśmy pociągani przez instynkt i które ten sam instynkt zamierzałby prawdopodobnie dziś odtworzyć, jeśli wszystkie zdobycze materialne i duchowe cywilizacji zniknęłyby ze środowiska społecznego, w którym są przechowywane; i tak ich istotą jest to, że w każdym momencie obejmują pewną liczbę jednostek, wykluczają zaś resztę”. Z powyższego cytatu wywnioskować możne, że społeczeństwo otwarte charakteryzuje się brakiem wykluczenia z dostępu do szeroko rozumianej kultury.
Kolejną cecha społeczeństwa otwartego według Bergsona jest kosmopolityzm. Jak twierdzi: „Społeczeństwo otwarte to takie, które obejmowałoby w zasadzie całą ludzkość”. Jednakże nie chodzi tu o uniformizację przekonań. Jak dalej pisze Bergson: „bo jeśli rzeczywiście istniałby wyznaczony kierunek, w którym wystarczyłoby posuwać się naprzód, to postępy moralne byłyby przewidywalne; żaden z nich nie wymagałby wcale wysiłku twórczego”, świadczy to o konieczności zróżnicowania światopoglądowego, dla rozwoju społecznego.
Podstawą funkcjonowania społeczeństwa, według Bergsona powinna być transparentna polityka rządu, podlegająca kontroli i ocenie społecznej. Polityka ta powinna zmieniać się pod wpływem opinii społecznej. Jest to niezwykle istotne z racji tworzenia przez polityków prawa. Prawa zaś są postrzegane przez Bergsona w dwóch aspektach: nakazu i nieuchronności. Aspekt nieuchronności niewątpliwie związany z prawami fizycznymi może niebezpiecznie wkroczyć na pole praw społecznych, co powoduje ograniczenie kreatywności, a co za tym idzie postępu.
Społeczeństwo otwarte zbudowane powinno być na fundamencie praw jednostki i wolności zrzeszania się. Prawa jednostki wydają się być najbardziej uniwersalną ideą mającą spajać społeczeństwo otwarte. Są one gwarancją różnorodności opinii. Wolność zrzeszania się zaś ma na celu umożliwienie efektywnego propagowania swoich poglądów i komunikowania ich w maksymalnie szerokim dyskursie społecznym.
Charakterystyczna dla społeczeństwa otwartego jest także ruchliwość społeczna, rozumiana jako możliwość awansu zawodowego i społecznego, a także przechodzenie z jednej warstwy społecznej do drugiej. Stała i niezmienna struktura społeczna doprowadzić może według Bergsona do dziedziczenia przywilejów a co za tym idzie do przypisywania niektórym jednostkom wrodzonej wyższości. Ta wrodzona wyższość powodować może powstanie swoistego monopolu na rację, co także znacząco zaburza rozwój.
Powyżej przedstawione wybrane cechy społeczeństwa otwartego sformułowane przez Bergsona dały impuls do dyskusji dotyczącej społeczeństw totalitarnych, zwłaszcza w kontekście rewolucji październikowej, oraz dojścia do władzy partii kierujących się ideologią faszystowską, doprowadzając do drugiej wojny światowej, a później do dominacji Związku Radzieckiego we wschodniej części Europy.
2.2. Społeczeństwo otwarte według Karla R. Poppera
Koncepcja społeczeństwa otwartego, chociaż stworzona przez Bergsona, upowszechniona została przede wszystkim przez brytyjskiego filozofa Karla Raimunda Poppera. Głównym przyczynkiem do prac dotyczących społeczeństwa otwartego dla Poppera był niepewny rozwój historii po II wojnie światowej połączony z chęcią wyjaśnienia przyczyn powstawania ustrojów totalitarnych, zwłaszcza w kontekście filozofii starożytnej, będącej podstawą cywilizacji europejskiej.
Popper, kontynuuje w zasadzie wszystkie wątki dotyczące społeczeństwa otwartego poruszane przez Bergsona. Skupia jednak znacznie większą uwagę na mechanizmach ustrojowych i inżynierii społecznej jako zabezpieczeniach przed rozwojem totalitaryzmów.
Popper krytykuje także historycyzm, definiowany jako zbiór idei mówiących o tym, że możliwe jest uchwycenie praw rozwoju historycznego, a co za tym idzie przewidywanie dalszych wydarzeń. Jednym z takich, krytykowanych przez Poppera praw historycznych jest stworzone przez Platona prawo mówiące o tym, że każda zmiana społeczna jest zepsuciem albo upadkiem albo degeneracją. Popper w swojej wizji społeczeństwa otwartego podkreśla, że ludzie nie są marionetkami na scenie kreowanej przez wielkie narody i armie historii. Zmiany społeczne powinny dokonywać się oddolnie. Wiąże się to z możliwością oceny rządzących, a także ich bezkonfliktowej zmiany.
Społeczeństwo otwarte oparte jest na nieskrępowanej ocenie i krytyce prowadzonej poprzez liberalną i demokratyczną dyskusję. Społeczeństwo zmienia się stopniowo, poprzez utrwalanie korzystnych mechanizmów społecznych, oraz modyfikowanie tych złych. Odrzuca, więc wprost jest teza Platona wspomniana w akapicie dotyczącym historycyzmu.
Jeżeli idzie o dyskurs pionowy, to ma on w zasadzie zabezpieczać instytucjonalnie trwanie i rozwój społeczeństwa otwartego. Dyskurs poziomy natomiast ma być siłą napędowa postępu.
Społeczeństwo przedstawiane przez Poppera, z racji swojego rozwoju opartego na wolnej dyskusji jest pluralistyczne i wielkokulturowe. Pozwala to na maksymalizacją korzyści związaną z różnorodnością punktów widzenia obecnych w takim społeczeństwie. Jak twierdzi Popper najkorzystniejszy jest rozwój za pośrednictwem inżynierii społecznej, w której decydującą role odgrywają nie prawa historii a życzenia i cele ludzi.
Podsumowując, spojrzenie Poppera na społeczeństwo otwarte oparte jest zasadniczo na sprzeciwie wobec historycyzmu oraz krytyce filozofii opartych o nienaruszalne „prawa historii”.
3. Państwo idealne Platona
Obrazem drastycznie różnym od wizji społeczeństwa otwartego jest koncepcja państwa idealnego stworzona przez Platona.
3.1. Hierarchiczny charakter społeczeństwa
Wizja idealnego społeczeństwa przedstawiona przez Platona w Państwie opiera się na hierarchicznej strukturze społecznej. Platon przedstawia mieszkańców państwa idealnego podzielonych na trzy grupy. Stojąca najniżej grupę kupców i rzemieślników, znajdującą się nieco wyżej grupę strażników, oraz filozofów sprawujących władzę nad państwem. Jak twierdzą niektórzy, podział ten w istocie sprowadza się do wydzielenia dwóch grup: kasty wojskowej, czyli uzbrojonych i wykształconych władców oraz nieuzbrojonych i ciemnych rządzonych.
Utrzymanie hierarchii możliwe jest dzięki specjalnemu programowi wychowywania młodzieży, a także dzięki zniesieniu własności prywatnej. Zniesienia własności prywatnej ma zapobiegać powstawaniu konfliktów w obrębie klasy rządzącej.
3.2. Nadrzędność państwa nad jednostką
Według Platona państwo, jako organizacja społeczna powinno przede wszystkim zapobiegać degeneracji i zepsuciu jednostek. Aby ten cel osiągnąć należy przyjąć daleko idącą nadrzędność dobra państwa nad dobrem jednostki.
Państwo idealne u Platona jest tworem idealnym poprzez swoją samowystarczalność, ludzie zaś, nie będąc samowystarczalni, są tylko „niedoskonałymi jego kopiami”. Brak samowystarczalności u człowieka prowadzi go do tworzenia różnego rodzaju organizacji, mających na celu zaspokojenie jego potrzeb. Państwo idealne jest organizacją mającą za zadanie taki podział dostępnych, ograniczonych zasobów, aby potrzeby poszczególnych jednostek były jak najlepiej zaspokojone. Jednakże jak Platon sam stwierdza, nadmiar jest, także czymś niekorzystnym dla człowieka. Stanowisko to bardzo wyraźnie widać w części Państwa poświęconej powstawaniu tyranii. Platon we fragmencie tym mówi o nadmiarze wolności, który zmienia się w niewolę dla jednostki i dla państwa, prowadząc do dyktatury.
3.3. Organicystyczny charakter państwa.
Hierarchiczny charakter struktury społecznej połączony z nadrzędnością państwa nad obywatelami prowadzi do postrzegania państwa jako swoistego organizmu. Każda grupa społeczna pełni określoną funkcję zapewniającą dobre działanie innych części. Kupcy, rzemieślnicy i rolnicy wytwarzają narzędzia, strażnicy bronią państwa, natomiast filozofowie kierują i koordynują procesy zachodzące w państwie.
Taki właśnie organicystyczny charakter państwa, z założenia uniemożliwia ruchliwość społeczną. Nie jest, bowiem możliwe, aby dana część społeczeństwa, wypełniająca jakieś określone zadania aspirowała do wykonywania funkcji przeznaczonej innej części społeczeństwa.
3.4. Stosunek do osobistego bogacenia się.
Państwo idealne u Platona zakładało dużą homogeniczność w poszczególnych kastach społecznych. Postulat ten miał doprowadzić do zwiększonej koncentracji na potrzebach państwa, a także niwelować potencjalnie niekorzystne dla funkcjonowania państwa dążenie do polepszenia własnego statusu materialnego w stosunku do innych współobywateli. Działania mające na celu polepszenie własnego stanu musiałyby być podejmowane kosztem czasu i energii poświęcanych na zajęcia mające na celu dobro państwa. Jedyny wyjątek związany był z kupcami i rzemieślnikami, którym Platon pozwalał na posiadanie na własność niezbędnych do wykonywania ich profesji narzędzi.
4. Społeczeństwo bezklasowe u Marksa
Inną, bardzo rozpowszechnioną, a jednocześnie sprzeczną z koncepcją społeczeństwa otwartego jest wizja Karola Marksa. Bezklasowe społeczeństwo Marksa miało wyłonić się z przełamania rozwoju historycznego polegającego na walkach klasowych między panującą mniejszością i uciskaną większością. Zwycięstwo najbardziej liczebnej klasy- proletariatu nad nieliczną burżuazją, doprowadzić miało do zatarcia podziałów klasowych.
4.1. Proroctwa Marksa
Marks opisując rozwój historii prowadzący do powstania społeczeństwa bezklasowego skupił się na krytyce systemu kapitalistycznego. Marks podkreślał w Kapitale wpływ panującego systemu gospodarczego na stosunki społeczne. Z kształtu tychże stosunków wyprowadzał wniosek o nieuchronności rewolucji społecznej. Rewolucja społeczna zaś miała doprowadzić do zniszczenia burżuazji, a przez to pozostawienia jednej klasy- proletariuszy, czyli de facto powstania społeczeństwa bezklasowego.
O ile opisywane przez Marksa stosunki produkcji mogły doprowadzić do niepokojów społecznych na szeroka skalę, a nawet do zniszczenia burżuazji, o tyle wątpliwym wydaje się, że po zwycięstwie proletariatu nie nastąpiłby kolejny podział klasowy, poprzez wytworzenie się nowej klasy rządzącej. Tak więc rewolucja może zapoczątkować bardzo wiele linii rozwoju.
4.2. Rewolucja społeczna
Przejście od ustroju kapitalistycznego do socjalistycznego w ujęciu Marksa zakłada dokonanie się rewolucji społecznej. Wydaje się, że rewolucja społeczna Marksa powinna być rozumiana jako „próba podjęta przez w znacznym stopniu zjednoczony proletariat dla zdobycia pełnej władzy politycznej, próbie tej towarzyszy mocne postanowienie niecofnięcia się przed gwałtem, gdyby okazał się konieczny oraz odparcia wszelkich usiłowań przeciwników zmierzających do odzyskania wpływów politycznych”.
W marksowskim rozumieniu rewolucji społecznej niepokojący wydaje się element użycia brutalnej siły. Przedłużająca się przemoc może doprowadzić nie do powstania rządów rozumu, a do przejęcia władzy przez inną niż zwalczana poprzez rewolucję tyranii.
5. Podsumowanie
Idea społeczeństwa otwartego stoi w jawnej sprzeczności zarówno z obrazem państwa idealnego Platona, jak i z koncepcją społeczeństwa bezklasowego u Marksa.
Jeżeli idzie o poglądy Platona, to można w nich dostrzec pierwowzór ustroju totalitarnego, w którym całość egzystencji jednostki podporządkowana jest aparatowi państwowemu. Władza skupiona jest w niewielkim gronie, wola społeczeństwa zaś wydaje się mało istotna. Takie właśnie spojrzenie Platona na państwo i społeczeństwo, przede wszystkim, z racji odebrania jednostkom możliwości kształtowania sposobu wykonywania władzy stoi w jaskrawej sprzeczności z ideą społeczeństwa otwartego.
Ponadto, jak już wcześniej wspomniano w niniejszej pracy, przedstawiane przez Platona państwo idealne ma charakter organicystyczny, czyli blokujący ruchliwość społeczną, charakterystyczna właśnie dla społeczeństwa otwartego.
Natomiast wizja Marksa stoi w sprzeczności z idea społeczeństwa otwartego zwłaszcza w kontekście dokonywania się przemian w państwie. Opisywana przez Marksa walka klas stoi w sprzeczności z występującymi w społeczeństwie otwartym subtelnymi zmianami wypracowanymi w drodze dyskusji. Ponadto w postulowanym przez Marksa społeczeństwie bezklasowym, właśnie z powodu braku klas społecznych nie możliwy byłby awans społeczny, a co za tym idzie ludzie najprawdopodobniej nie wkładaliby tak wiele wysiłku w samodoskonalenie, a co za tym idzie w doskonalenie społeczeństwa, w którym żyją.
Historycyzm poglądów Marksa i Platona spotęgowany przez kontrast, jaki widoczny jest między, z jednej strony poglądami Platona i Marksa, a z drugiej Bergsona i Poppera pozwala na nazwanie Platona i Marksa wrogami społeczeństwa otwartego. Tytuł taki wydaje się adekwatny nie tylko ze względu na sprzeczność koncepcji wskazanych myślicieli z ideą państwa otwartego, ale także, w związku z niezwykłą popularnością głoszonych przez nich poglądów, oraz wiążącą się z tym możliwość ich niewłaściwego wykorzystania.
6. Bibliografia
Bergson H., Dwa źródła moralności i religii, Kraków 1993.
Chmielewski A., Społeczeństwo otwarte czy wspólnota?, Wrocław 2001.
Legutko R., Etyka absolutna i społeczeństwo otwarte, Kraków 1997.
Marks K. Engels F., Manifest komunistyczny, Londyn 1848.
Platon, Państwo, Kęty 2003.
Popper K. R., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Tom 1. Urok Platona, Warszawa 1993.
Popper K. R., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. Tom 2. Wysoka fala proroctw: Hegel, Marks i następstwa, Warszawa 1993.
Popper K. R., Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, Warszawa 2002.
Stasiak D., Karl Popper, czyli przypisy do Platona raz jeszcze, „Dialogi polityczne. Dziedzictwo klasyczne” 2008, nr 9.
Śpiewak P. (red. Nauk.), Klasyczne teorie socjologiczne: wybór tekstów, Warszawa 2006.
Źródła internetowe
http://pl.wikipedia.org/
http://www.marxists.org/polski/
http://pl.wikipedia.org/wiki/Społeczeństwo_otwarte, 2011-05-17.
H. Bergson, Dwa źródła moralności i religii, Kraków 1993, s. 36.
Ibidem, s. 260.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Społeczeństwo_otwarte, 2011-05-17.
Ibidem.
H. Bergson, Dwa źródła moralności i religii, Kraków 1993, s. 18-19.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Społeczeństwo_otwarte, 2011-05-17.
Ibidem.
H. Bergson, Dwa źródła moralności i religii, Kraków 1993, s. 75.
A. Chmielewski, Społeczeństwo otwarte czy wspólnota?, Wrocław 2001, s. 49.
K. R. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Tom 1. Urok Platona, Warszawa 1993, s. 29.
Ibidem, s. 41.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Społeczeństwo_otwarte, 2011-05-17.
Ibidem.
K. R. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Tom 1. Urok Platona, Warszawa 1993, s. 44.
K. R. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Tom 1. Urok Platona, Warszawa 1993, s. 69.
Ibidem, s. 70.
Ibidem, s. 98.
Ibidem, s. 101.
Platon, Państwo, Kęty 2003, s. 273.
K. R. Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Tom 1. Urok Platona, Warszawa 1993, s. 196- 197.
Popper K. R., Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. Tom 2. Wysoka fala proroctw: Hegel, Marks i następstwa, Warszawa 1993, s. 146.
Ibidem, s. 145.
Ibidem, s. 146- 147.
Ibidem, s. 148.
Ibidem, s. 160.
Ibidem, s. 162.
7