SPECYFIKA LITERATURY BAROKOWEJ: (NURTY I OBIEGI LITERATURY, FILOZOFIA, TYPOWE GATUNKI I TEMATY )

Program literatury baroku kształtował się równolegle do prac soborowych (Sobór trydencki). Założeniem literatury baroku było przede wszystkim pełnienie funkcji wychowawczych opartych na zasadach Kościoła. (Odnowienie religijnych założeń średniowiecznej nauki o człowieku).

NURTY W LITERATURZE BAROKU:

• LIRYKA

-Poezja metafizyczna

Poeci metafizyczni

Na założeniach katolickiej metafizyki opierają się dwie wersje nowej filozofii człowieka:

• Nasycony wiarą w skuteczność osobowościowych wysiłków humanizm Mikołaja Sępa Szarzyńskiego

• Niepewny usiłowań i starań własnych humanizm Sebastiana Grabowieckiego

- Poezja dworska

- Poezja ziemiańska

• Poeci szlacheccy pisali pod wpływem poezji Kochanowskiego

• Idealny krajobraz życia ziemiańskiego oparty jest na zasadzie umiaru. Wyrażały się w tym stabilizacyjne tendencje w ruchu szlacheckim, próby poszukiwania takich zasad, które pozwolą niezależnemu ziemianinowi odnaleźć w wiejskiej naturze miejsce ucieczki od rozwijających się konfliktów nowożytnej cywilizacji

• Cnota umiaru staje się fundamentem wzorów osobowych

- Poezja mieszczańsko- plebejska

• W baroku utrzymuje się tradycja analizy wzoru człowieka w granicach „stanowego humanizmu”, wzorów przystosowanych, odmiennych dla każdego stanu.

• Powstaje bogaty zbiór katalogów zasad postępowania

• W literaturze parenetycznej szuka się wzoru życia dla ziemianina, żołnierza itd.

• Niekiedy literatura parenetyczna stała się źródłem żartów

- Poezja światowych rozkoszy

• Ruch horyzontalny (trwanie człowieka na świecie), stosunek człowieka do świata określa kierunek ruchu wertykalnego ku dołowi (wieczne potępienie) lub ku górze (wieczne ocalenie).

• Życie to repertuar rozkoszy, świat to repertuar rzeczy przemijających.

• Rozgraniczenie na rozkosze ziemskie i niebiańskie.

• EPIKA

Pamiętnikarstwo

Rodzaje i typy pamiętników

Pamiętniki w XVII wieku pisali prawie wszyscy. Nie pisali ich tylko chłopi.
Można wyróżnić trzy rodzaje pamiętników:

* pamiętniki, które powstawały dla upamiętnienia jakiegoś wydarzenia
* pamiętniki pisane u schyłku życia
* pamiętniki spisywane z dnia na dzień (były to tzw. diariusze)

Jego rozwój nastąpił w okresie baroku dojrzałego. Pamiętnik odtwarza dzieje jednostki, logika podejmowanych tematów związana jest z losem tej jednostki i choćby była to sprawa zupełnie błaha z punktu widzenia historyka, w pamiętniku może stać się tematem pierwszoplanowym. Pamiętnik posługuje się narratorem, który jest postacią wystylizowaną według określonego wzoru osobowego, przedstawia autora takim jakich chciałby on pozostać w ludzkiej pamięci.

Okresem pełnego rozwoju sztuki pamiętnikarskiej jest późny barok.

Diariusz i pamiętnik były notatką prywatną, nie przeznaczoną do druku, nie podlegającą cenzurze, istniały oraz rozwijały się poza kontrolowaną sferą piśmiennictwa.

Rozwija się rozmaitość form pamiętnikarskich, trudna do rzeczowego usystematyzowania. Zwyczaj utrwalania zdarzeń życia na piśmie rozpowszechniony był wśród stanów wyższych.

W środowisku szlacheckim spisywano tzw. RAPTULARZE zawierające informacje o pochodzeniu rodziny, powinowactwach i aktualnych rodzinnych zdarzeniach, zasługach wojennych itp. W raptularzach istotna była zasada kontynuacji dzięki której syn podejmował opowieść po ojcu.

W późnym baroku zjawiły się już w sztuce pamiętnikarskiej wyraźnie już zarysowane modele wypowiedzi. Istnieje wzór narracji diariuszowej, raptularzowej, gawędziarskiej (wspomnieniowej), pojawia się nowy wzór pamiętnika lirycznego.

Tematy pamiętników:

- Opowiadania oparte na faktach historycznych

wojnach jakie Polska prowadziła w XVII wieku (wojny ze Szwecją, Moskwą i
Turkami, wojna domowa, zwana rokoszem Lubomirskiego)

-kreślą realistyczny obraz życia stanu szlacheckiego w XVII wieku

zabawy, pijatyki, bójki, pojedynki, rokosze, uczty okolicznościowe, stosunki z
sąsiadami, obyczaje (np.: zaręczyny), procesy, zajazdy, zamiłowanie do
przepychu, wystawność i rozrzutność, przesadne dbanie o własny honor,
zewnętrzna dewocyjna pobożność

- dają portret duchowy przeciętnego szlachcica tych czasów

jego sposób myślenia, reakcje i doznania, zachowanie, brak zamiłowania do
wiedzy

- prezentują poglądy typowe dla ówczesnej szlachty

brak szerszych horyzontów myślowych, kpiny z cudzoziemskich obyczajów, brak
tolerancji religijnej, negatywny stosunek do chłopów i mieszczan, wywyższanie
się nad innymi narodami, konserwatyzm, zanik ducha rycerskiego, brak poczucia
patriotyzmu, dbanie o własne interesy, zamiłowanie do gospodarowanie na ziemi,
wiara w zabobony, czary i cuda.

- rysują barwny obraz życia żołnierza

brak dawnych cnót rycerskich, chęć zrobienia kariery, zdobycia łupów, pycha,
prywata, brak karności, niepodporządkowanie się rozkazom, walki, utarczki,
pojedynki bez przestrzegania reguł, dbanie o własne wygody itp.

-stanowią doskonałe źródło wiedzy o kulturze życia obyczajowego i politycznego
Polski szlacheckiej

Epistolografia

Warto wspomnieć o listach „Jana III i Marysieńki”

• Idealizował on w nich swoją żonę. Wyznania do Marysieńki przeplatają się z
  informacjami o kolejnych bitwach. Autor używa francuskich zwrotów (świadczy to
  o wykształceniu Jana i o tym, że był przedstawicielem baroku dworskiego). Dużo
  jest w nich przenośni, epitetów, odwołań do mitologii, inwersji

Kazania

W XVI wieku nastąpił czas żywionej działalności pisarzy katolickich. Potrydencką falę reakcji katolickiej charakteryzuje ostry, często nawet zaciekły ton polemiczny, wyciskający swoje piętno na piśmiennictwie i literaturze tego okresu. W zakresie kaznodziejstwa katolickiego ukształtowały się różne kierunki, zgodnie z liturgią i praktycznymi potrzebami Kościoła ( kazania dogmatyczne, egzegetyczne, polemiki z herezją i repliki duchownych obozu reformacyjnego).

Fundament sztuki barokowej opierał się na prawie wyobraźni, gdzie twórca miał być inspiratorem imaginacji ludzkiej i miał kierować ją ku rzeczom wzniosłym i świętym.

Kaznodzieje świadomi skuteczności obrazowych środków wyrazu powoływali się na niezwykłe przykłady i frapujące opowieści. Praktykę ta rozwijali w kazaniach na niedzielę i święta, w kazaniach pokutnych, pogrzebowych. Powracano do średniowiecznego stylu kaznodziejskiego i do średniowiecznych zbiorów przykładowych opowieści.

W późnym baroku nastąpił rozwój skrajnego nurtu kaznodziejstwa opartego zazwyczaj
na jednym koncepcie i głęboko oddziałującego na ludzkie umysły poprzez stosowanie wielorakich środków artystycznych.

• DRAMAT

Komedia Rybałtowska

Anonimowy utwor dramatyczny głównie o charakterze satyrycznym, posługujący się chwytami jarmarcznej farsy, często wulgarnej
błazenady, rubaszny, pisany dosadnym językiem. Należał do lit. sowizdrzalskiej.

Sztuki misteryjne

• FILOZOFIA

Dwa poglądy na świat: idealizm i materializm. Idealizm głosił tezę o pierwotności czynnika duchowego (myśli, idei, świadomości) wobec materialnej rzeczywistości. Materializm zaś jest filozofią, która chce sprowadzić wszystkie zjawiska bytu do konkretnych wielkości fizycznych.

Kartezjusz twierdził, że jedyną rzeczą, której nie da się zaprzeczyć jest to , że w danym momencie myślimy. Jego autorstwa jest stwierdzenie „myślę więc jestem”. Uważał iż rzeczywistość składa się z dwóch ostro odgraniczonych od siebie substancji, a mianowicie „myślenia i „rozciągłości” czyli ciała.

Blaise Pascal głosił zasadę rozdziału między rozumem i wiarą. Twierdził, że teologia istnieje poza nauką, gdyż opiera się na prawdzie objawionej. „ Lepiej założyć, że Bóg istnieje bo w chwili śmierci zyskuje się wtedy wszystko, jeżeli zaś Boga nie ma, nic się nie traci, żyjąc wg zasad wiary”.

Baruch Spinoza nie oddziela wiedzy i wiary. Uważa, że poznanie natury jest równoznaczne z poznaniem samego Boga. ( Panteizm- „Bóg jest naturą, a natura Bogiem”)

John Locke zajął się epistemologią, czyli teorią poznania. Uważał doświadczenie za jedyne źródło wiedzy. Stworzył fundament nowożytnego empiryzmu.

Izaak Newton i Galileusz - głównie w dziedzinach ścisłych

*MARINIZM nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gianbattista Marino; marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach.

*Kontrreformacja to prąd powstały w Kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją. Zwołany w celu przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki (1545 - 1563) wydał szereg dekretów, a Kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię działania. Dbając o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił, co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych; wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej.

---