LEKOMANIA
Pojęcie i wiadomości ogólne
Lekomania lub inaczej farmakomania, zależność lekowa to nawykowe nadużywanie leku lub wielu leków, związane z przyjmowaniem go/ich dla korzyści wynikających ze stosowania.
Leki często uzależniają psychicznie i/lub fizycznie.
Za lek uzależniający uznaje się taki, który zażywany wystarczająco długo, może wywołać stan zależności lekowej.
Osoba uzależniona od przyjmowania leków to lekoman lub względnie - narkoman.
Podczas wczesnych badań nad lekomanią, w latach 50 XX wieku, ustalono, że zjawisko to można podzielić na dwie grupy pojęć: toksykomania oraz przyzwyczajenie do leku.
Toksykomanię określano jako stan przewlekłej lub okresowej intoksykacji w wyniku powtarzającego się zażywania leku.
Cechami charakterystycznymi toksykomanii w tym znaczeniu są min.:
nieodparte pragnienie, przymus zdobycia leku i niezwłocznego zażycia,
stopniowe zwiększanie dawek danej substancji,
fizyczne uzależnienie organizmu od napływu srodka, prowadzące w przerwach w zażyciu do zespołu abstynencji i objawów odstawiennych.
Toksykomania niesie za sobą negatywne skutki zarówno dla jednostki, jak i społeczeństwa.
Przyzwyczajenie natomiast określano jako stan, wynikający z regularnego zażywania leku charakteryzujący się , w odróżnieniu od toksykomanii min:
chęcią przyjęcia leku ze względu na jego pozytywne oddziaływanie i poprawę nastroju, ale niekoniecznie z kontynuacją w przyszłości,
nie ma w tym przypadku dużego pragnienia zwiększania dawek,
występuje pewna zależność psychiczna od leku ale nie pojawia się zależnośc fizyczna, co za tym idzie , nie ma zespołu odstawienia.
Przyzwyczajenie od leku nie wywołuje żadnych społecznych negatywnych skutków.
W dzisiejszych czasach zależność lekową dzieli się w uproszczeniu na postać lżejszą, czyli przyzwyczajenie oraz cięższą, którą kwalifikuje się już jako nałóg.
Mówiąc o lekomanii, trudno przeoczyc podobieństwo tego nałogu do narkomanii.
Możnaby się zastanawiac wręcz czy istnieją między nimi jakies róznice prócz rodzaju zażywanych środków.
Z medycznego punktu widzenia nie ma takiej róznicy.
Można takie wyodrębnic przyglądając się tym nałogom od strony psychologicznej.
Istotne są tu przyczyny i wewnętrzne pobudki sięgania po uzależniający środek.
Narkotyki są często używane dla zabawy, w grupach koleżeńskich, dla euforycznych przezyc czy swoistych rytuałow, leki zaś zażywa się w samotności, w zaciszu domu, czasami za przyzwoleniem osób najbliższych.
Działanie leku w organizmie, droga do uzależnienia
Z medycznego lub wręcz chemicznego punktu widzenia zależność lekowa to interakcja pomiędzy żywym organizmem a środkiem chemicznym. Niektóre związki mogą powodowac tolerancję, która polega na zmniejszeniu efektu po pewnym czasie stosowania określonej dawki leku. Osoba może być zależna od więcej niż jednego środka.
Mechanizm uzależnienia działa tak, że doznania osiągane po przyjęciu środka skłaniają użytkownika do ponownego przyjęcia, według zasady behawioralnego wzmocnienia, wzmocnienia pozytywnego. Zostało to udowodnione poprzez eksperymenty na ludzach i zwierzętach.
Lek uzależniający wywołuje zmiany w czynnościach psychicznych oraz fizjologicznych, stając się w pewnym sensie częścią ustroju, tak, że nagła przerwa w podawaniu wywołuje duże zaburzenia czynności organizmu. Związek taki wchodzi w łańcuchy przemian metabolicznych organizmu, po jakimś czasie stając się niezbędny do ich wystąpienia.
Substancje powodujące uzależnienie określane są jako psychotoksyczne, tzn że oprócz wywoływania zmian w fizjologii organizmu, powodują też zmiany psychiczne prowadzące do zmian zachowania.
Najpierw wytwarza się psychiczna zależność od leku, dopiero później może pojawić się zależność somatyczna.
Zależność psychiczna, według definicji jest stanem, który wyraża się kompulsywnym przyjmowaniem środka w sposób stały lub okresowy po to, aby osiągnąć pożądane działanie, czyli przyjemne doznanie, albo uniknąć złego samopoczucia, gdy środek nie zostaje przyjęty.
Zależność fizyczna ma miejsce kiedy następuje przystosowanie układu nerwowego (i nie tylko) do zażywanego środka. Stan ten ulega zaburzeniu, gdy środek nie jest dostarczany. Na tym etapie po odstawieniu leku występują znaczne zaburzenia czynności organizmu charakteryzujące się zmianami w ciśnieniu krwi, skurczach serca, czynności oddychania, w działaniu układu pokarmowego. Nasilenie i rodzaj tych objawów zależy od rodzaju przyjmowanego środka i stopnia adaptacji do leku.
Rodzaje leków uzależniających
Lekomania najczęściej dotyczy trzech grup, typów leków:
Substancji uspakajających, pobudzających i wywołujących psychodeliczne przezycia.
Według WHO jest 8 podstawowych typów toksykomanii, w zależności od podstawowej substancji wywołującej uzależnienie, do tej typologii można zaklasyfikowac odpowiednio większość przypadków uzależnienia od leków.
1. Typ morfinowy - występuje silna zależnośc psychiczna i fizyczna oraz zwiększeniem tolerancji zwyraźnymi objawami abstynencji ( srodki takie jak opium, heroina, metadon)
2. Typ barbituranowo-alkoholowy - wyraźna zależnośc psychiczna , mniejsza zależnośc fizyczna. Niewielkie zwiększenie tolerancji oraz objawów abstynencji, kwalifikują ten zespół do nałogów (meprobomat, benzodiazepiny)
3. Typ kokainowy - silna zależnośc psychiczna, nieco słabsza fizyczna, znaczne zwiększenie tolerancji, zespół abstynencji (kokaina, liście e-coca)
4. Typ cannabis (alkaloidy konopi) - umiarkowana lub silna zależność psychiczna, brak zależności fizycznej, bez objawów abstynencji, niewielkie zwiększenie tolerancji (marihuana, haszysz)
5. Typ amfetaminowy - zależnośc psychiczna, brak zależności fizycznej. Zwiększanie się tolerancji (deksamfetamina, metamfetamina)
6. Typ khat (katyna, pochodna efedryny) - zależność psychiczna, może też być słaba zależność fizyczna, brau zwiększania tolerancji (catha edulis)
7. Typ substancji halucynogennych - słaba zależność psychiczna, brak fizycznej, brak zwiększania się tolerancji (LSD, meskalina)
8. Typ lotnych rozpuszczalników (wziewna) - słaba zależność psychiczna, silne objawy toksyczne (butaprem, TRI).
Poza tym substancje zawarte w powszechnie dostępnych lekach, zażywane coraz częściej i mogące wywołac zależność psychologiczną to min.:
Benzydamina (Tantum Rosa, Tantum Verde)
Dekstrometorfan (Acodin, Tussidex)
Dimenhydrynat (Aviomarin)
Piracetam (Nootropil, Memotropil, Lucetam)
Użytkownicy leków i grupy ryzyka
Największą grupą ryzyka uzależnienia od leków są kobiety w średnim i starszym wieku, za co mogą odpowiadac czynniki kulturowe, które mężczyzn pchają do kojenia zmartwień w alkoholu, a źle reagują na pijaństwo kobiet. Tu może tkwic powod sięgania przez kobiety po lekarstwa.
Na uzależnienie od leków narażone są także osoby zajmujące wysokie stanowiska zawodowe, w związku z tym żyjące w ciągłym stresie.
W skład grupy ryzyka wchodzą także chorzy cierpiący na przewlekłe bóle.
Statystyki WHO na temat leków i ich użytkowników stwierdzają że:
- Używanie leków wzrasta z wiekiem. W grupie osób po 65 roku życia liczba zażywanych bez konsultacji z lekarzem medykamentów wzrasta 10-krotnie
w porównaniu z grupą osób w wieku 15-35 lat.
- Odsetek osób przyjmujących różne leki jest wyższy wśród kobiet niż mężczyzn.
- Leki stosowane z własnej inicjatywy stanowią 50% leków przyjmowanych doraźnie i 10% używanych przewlekle.
Statystyki dotyczące używania leków w Stanach Zjednoczonych:
- Ponad 80% dorosłych mieszkańców USA zażywa w każdym tygodniu ten sam lek, połowa z nich bierze leki na receptę.
- Około 7% ludności przyjmuje pięć lub więcej leków na receptę w każdym tygodniu, a 25% - pięć lub więcej leków różnego typu (tj. leki na receptę, leki przeciwbólowe bez recepty, na przeziębienie, suplementy ziołowe oraz witaminowe.
- Negatywne reakcje na leki należą do głównych przyczyn hospitalizacji i zgonów w tym kraju.
Dane na temat użycia leków w Polsce:
- Polska zajmuje drugie miejsce w Europie pod względem liczby opakowań tabletek przeciwbólowych przypadających na głowę statystycznego mieszkańca.
- Polska jest szóstym co do wielkości rynkiem zbytu leków w Europie.
- Popyt na leki w Polsce systematycznie rośnie, w ciągu kilkunastu lat zanotowano prawie czterokrotny wzrost..
- Na osobę kupujemy 34 opakowania leków rocznie.
Terapia uzależnienia lekowego
Niezależnie od bezpośredniej przyczyny ujawniania się zależności, tok postępowania terapeutycznego prowadzony jest według pewnych ogólnie przyjętych zasad. Opiera się na objawowym wyprowadzeniu z ostrego stanu, następnie
likwidacji fizycznych i psychicznych środków przewlekłej intoksykacji, po czym
dokładnym ustaleniu motywów sięgnięcia po środki uzależniające,
właściwej kuracji odwykowej i resocjalizacji
Dwie pierwsze fazy leczenia opierają się głównie na farmakoterapii, trzecia jest związana z diagnozą, natomiast ostatnie fazy, mają na celu wywołanie u pacjenta odpowiedniej i skutecznej motywacji do rzucenia nałogu oraz odcięcie go od możliwości powrotu do nałogu. Ostatnie fazy to w głównej mierze psychoterapia i zabiegi psychologiczne.
Uważa się że pierwsze fazy leczenia powinny przebiegać w warunkach przymusowej hospitalizacji. Dopiero ostatni etap resocjalizacji może być realizowany poza specjalnym zakładem.
Psychoterapia uzależnienia lekowego jest bardzo specyficzna, ze względu na syndrom abstynencyjny po odstawieniu leków i przewagę objawów somatycznych.
W początkowej fazie leczenie ogranicza się zwykle do podawania leków zastępczych i ma na celu usunięcieprzykrych doznan fizycznych.
W tym okresie podejmuje się różne próby zdobycia zaufania pacjenta, lekarz prowadzący odgrywa tu rolę postaci mającej dobre zamiary, autorytatywnej, w typie rodzica który udziela wsparcia i nie karze.
Po ustąpieniu objawów abstynencyjnych, wyłaniają się właściwe psychologiczne problemy pacjenta, któremu odebrano lek, ma on poczucie pustki, ponieważ oprócz owej substancji zabrano mu pewien tryb życia i przyzwyczajenia zajmujące jego cały czas.
Lekarz staje teraz wobec dwóch aspektów osobowości pacjenta - przedchorobowej oraz zmienionej w wyniku nadużywania leków.
Od lekarza taki pacjent oczekuje zaakceptowania go jako jednostki.
Leczenie zależności lekowej jest nadal bardzo trudne i często kończy się niepowodzeniem. Istota pojawiania się problemu lekomanii tkwi w samoleczeniu, stąd też uważa się że każdy lek powinien być objęty nadzorem i wskazaniami lekarskimi, a wszelkie skłonności do samoleczenia zwalczane.
Tempo współczesnego życiai wiązące się z nim typowe cywilizacyjne dolegliwości skłaniają coraz więcej osób do szukania ukojenia, którym staje się często lek, mogący odmienić niekorzystny stan.
W ramach profilaktyki należałoby bardziej rygorystycznie przestrzegać ograniczeń i zakazów dotyczących sprzedaży leków i srodków bez recept lekarskich -przeciwbólowych, uspokajających, i promowac wypieranie leków takimi sposobami jak zabiegi fizykoterapeutycznymi, odpowiednia dieta, wypoczynek, masaże itd.
Jeśli uzależnienie już nastąpi, najlepszą metodą wtedy byłoby podawanie choremu placebo, wszstko to, by zniwelowac niekorzystne skutki nadużycia leków.
Źródła:
Cekiera, Czesław, Toksykomania : narkomania, lekomania, alkoholizm, nikotynizm; Warszawa, PWN, 1985
Siemieński, Mieczysław, Po tej stronie granicy: Zapis stanu świadomości : O polskich narkomanach i narkomanii w Polsce w pierwszej połowie roku 1981,Wydawnictwa Radia i Telewizji, 1985
Jędrzejko, Krzysztof, Woszczyk, Wojciech, Lekomania - przyczyny i konsekwencje,
Biuletyn Informacyjny Problemy Narkomanii nr 1-2007.