Indywidualizacja procesu nauczania
Zindywidualizowane nauczanie jest jedna z odmian aktywizującego nauczania, które polega na stawianiu klasie wymagań dostosowawczych do możliwości uczniów słabych, silnych i średnich. Nauczanie to oparte jest na wielostronnej aktywności samych uczniów, którzy w procesie dydaktyczno - wychowawczym (na lekcji, podczas odrabiania prac domowych, na konkursach, na zajęciach kółek zainteresowań) wykonują indywidualnie i grupowo różnorodne zadania, w tym obowiązkowe i nadobowiązkowe.
Indywidualizowane nauczanie może opierać się na zróżnicowanych pytaniach (łatwych i trudnych) stawianych przez nauczyciela; rozwiązywanie zadań trudnych i łatwych przez uczniów zdolnych i mniej zdolnych; zadawanie prac domowych obowiązkowych i nadobowiązkowych.
Indywidualizowanie procesów nauczania zapewni większy wzrost tempa pracy uczniów, aniżeli jednolite nauczanie oraz lepsze wyniki w zakresie nadobowiązkowej aktywności uczniów. Ponadto indywidualizowane nauczanie z uwzględnieniem grupowej i jednostkowej pracy uczniów pozwala nauczycielowi lepiej poznać swoich wychowanków, jak również im na uczenie się przez częściowo samodzielne rozwiązywanie problemów, przygotowanie do uczenia się przez badanie, które w maksymalnym stopniu angażuje ich samodzielność, a taka postawa zapewnia wyższe wyniki dydaktyczne (w zakresie przyrost, operatywności i trwałości wiedzy oraz zainteresowań przedmiotowych) i nie mniejsze wychowawcze.
Zindywidualizowana praca jednostkowa może mieć na celu wystawienie uczniom indywidualnych ocen za pracę nadobowiązkową lub wyznaczenie uczniom wykazującym braki zróżnicowanych zadań uzupełniających.
W pełni zgodna ze szczegółowymi celami kształcenia jest indywidualizacja procesu, metod, środków, i form organizacyjnych kształcenia. Przyjęcie założenia, że wszyscy powinni i mogą całkowicie osiągnąć cele szczegółowe nie podważa tego stwierdzenia. Dzięki stosowaniu indywidualnego sposobu uczenia się, czy też dzięki samoistnemu stylowi działania, osiągnięcie tych celów staje się bardziej realne. Indywidualizacja w takim rozumieniu jest wręcz warunkiem realizacji celów kształcenia, a istota jej polega na optymalizacji wszystkich tych elementów systemu dydaktycznego, które wpływają na rezultaty uczenia się poszczególnych ludzi.
Kierunkowy charakter celów wychowania wskazuje na możliwość stałego rozwijania, wzbogacania osobowości człowieka. Biorąc pod uwagę różnorodne uwarunkowania kształcenia i wychowania oraz bogate perspektywy rozwoju ludzi, indywidualizacja jest bardzo potrzebna. Kierunkowość celów wychowania związana jest z jeszcze jednym zjawiskiem. Szybkie następowanie zmian w strukturze społecznej, strukturze zawodów, wzrost wydajności pracy i zmiany w charakterze pracy sprawiają, że określenie konkretnych celów kształcenia i wychowania odpowiadających potrzebom społeczeństwa za 10, czy 20 lat stają się coraz trudniejsze.
Podstawowe założenia dotyczące kryteriów doboru, teorii doboru układów treści wyznaczają ogólne ramy indywidualizacji w zakresie treści kształcenia. Znalezienie klucza systematyzującego rozmaite sposoby indywidualizacji treści kształcenia jest niezmiernie trudne. Przegląd tych rozważań można uporządkować z dwóch punktów widzenia. Po pierwsze - propozycje dotyczące głównie zróżnicowania zakresu treści i propozycje dotyczące rozmaitego organizowania tych samych treści programowych. Podział ten pozwoli na przedstawienie możliwości wpływania na efekty uczenia się poprzez zróżnicowanie zakresu (np. dodawanie, zmianę zróżnicowania poziomów, rodzajów treści itd.) materiału nauczania oraz poprzez manipulowanie tymi samymi treściami - bez zmiany ich zakresu.
Uzasadnieniem tego podziały są założenia, że w systemie kształcenia powinny się znaleźć zarówno takie treści, które adresowane będą do niektórych uczniów, jak i takie treści, które przeznaczone są dla wszystkich.
W tym pierwszym przypadku dopuszcza się wszelkie sposoby różnicowania treści, a w drugim przypadku tylko te, które nie naruszają zakresu treści.
Poza rozmaitymi sposobami różnicowania zakresów treści kształcenia, znaczne możliwości indywidualizacji nauczania tkwią w odpowiedniej organizacji materiału nauczania. Jeśli pewien określony ramami programowymi zakres treści nie powinien ulegać zmianom, to z punktu widzenia optymalizacji procesu uczenia się nie jest sprawa obojętną, jaka będzie wewnętrzna organizacja tych treści. Organizacja materiału nauczania w dużym stopniu determinuje wyniki uczenia się - poziom i trwałość opanowania treści.
Przyjęcie określonych celów kształcenia i wychowania wpływa na taki dobór i organizację treści kształcenia, które mają sprzyjać osiąganiu celów. Proces kształcenia pojmowany jako współzależność procesu nauczania i uczenia się stwarza bogate możliwości indywidualizacji kształcenia. Skoro w procesie tym uczestniczą różni nauczyciele i różni uczniowie, to wzajemne układy ich czynności mogą posiadać rozmaity charakter - różną treść i różny przebieg.
Stopień skomplikowania wzajemnych czynności wzrasta, jeśli uwzględni się fakt, że przebieg i wyniki procesu kształcenia wpływają również takie składniki systemu dydaktycznego, jak metody oraz środki kształcenia. Z tego też względu problem indywidualizacji w zakresie procesu kształcenia należy dostrzegać z punktu widzenia możliwości stosowania różnych strategii realizacji tego procesu. Szansą dla właściwej indywidualizacji kształcenia jest takie współwystępowanie różnych sposobów organizowania procesu kształcenia oraz metod i środków, które stworzą najlepsze warunki uczenia się. Właściwe współwystępowanie rozmaitych sposobów organizacji procesu, metod i środków kształcenia określić można mianem strategii kształcenia.
Proces nauczania może mieć różnorodny przebieg, w zależności od wieku uczniów, organizacji życia społecznego klasy, charakteru przedmiotu i materiału nauczania.
Analiza czynności nauczyciela i uczniów pozwoliła na wyodrębnienie ogniw procesu nauczania - uczenia się. Ogniwa te nie muszą występować w stałej kolejności. Ich porządek zależy od celów i zadań lekcji lub od treści kształcenia, czego przykładem jest bądź przechodzenie w nauczaniu od szczegółów do uogólnień, do treści szczegółowych, ponieważ u jednych uczniów przeważa indukcyjny, a u innych dedukcyjny tok myślenia.
Inny przykład indywidualnych preferencji rozmaitego porządku ogniw procesu nauczania dotyczy wzajemnych relacji treści o charakterze teoretycznym i działań praktycznych. Niektórzy uczniowie uczą się szczególnie łatwo, kiedy zdobywają nowe wiadomości w trakcie działań praktycznych.
Uświadomienie uczniom celów i zadań nauczania może wywołać odpowiednią motywację do uczenia się, gdy cele i zadania będą sformułowane w sposób właściwy dla danego ucznia. Dla jednego takim sposobem jest nakreślenie bliskich i konkretnych zadań, dla innego wskazanie dalszego celu działania. Dla każdego z uczniów cel nauczania może być atrakcyjny z nieco innego względu - różne bowiem motywy skłaniają ich do wytężonej nauki. Znajomość tych motywów i poczucia perspektywy celów kształcenia u poszczególnych uczniów jest warunkiem odpowiedniego, zindywidualizowanego, formułowania celów i zadań.
Utrwalenie materiału również może odbywać się na wiele sposobów - bardziej lub mniej odpowiednimi dla poszczególnych uczniów. Podstawowym sposobem jest powtarzanie wiadomości i umiejętności, a istnieją znaczne różnice indywidualne z w zakresie utrwalania wiadomości przez powtarzanie. Dotyczą one np. liczby powtórzeń potrzebnych do zapamiętania danego materiału.
Odrębne zagadnienie to indywidualizacja kontroli i oceny wyników nauczania. Problemem ogólnym jest natomiast rola wzmocnień pozytywnych i negatywnych (nagród i kar) w uczeniu się. Przeważnie podkreśla się, że czynnikiem bardziej aktywizującym do uczenia się są nagrody. Kary w procesie kształcenia i wychowania rzadziej prowadzą do pozytywnych wyników, chociaż w niektórych sytuacjach okazują się czynnikiem mobilizującym.
Już choćby tylko wymienione wyżej przykłady dają pewien obraz możliwości zindywidualizowania realizacji procesu kształcenia. Innym czynnikiem, który skłania do indywidualizacji procesu kształcenia, jest różny styl uczenia się przez uczniów o silnym i słabym tempie układu nerwowego.
Literatura:
„Indywidualizacja kształcenia” - T. Lewowicki
„Indywidualizowane nauczanie problemowo - grupowe w szkole podstawowej” - J. Kujawiński