ANTROPOLOGIA - ćwiczenia 03.12.2005r.
Chryzantema i miecz - Ruth Benedict
Rozdział III Zająć właściwe miejsce
Dla Japończyków bardzo ważne znaczenie ma „zająć właściwe miejsce”. Dla nich bardzo ważna jest hierarchia, która pojmowana jest przez nich jako stosunek człowieka do drugiego człowieka oraz człowieka do państwa.
Dla Amerykanów równość jest fundamentem amerykańskich nadziei na lepszy świat, wolnością od tyranii. Zwalczają Amerykanie hierarchię. Dla nich najważniejsza jest równość.
Japończycy przez wiarę we „właściwe miejsce” odwołują się do życiowe zasady przez ich doświadczenie społeczne. Nierówność to dla nich od wieków reguła organizująca ich życie, nie jest to dla nich zachodni autorytaryzm, zarówno ci, którzy sprawują kontrolę jak ci którzy jej podlegają działają w zgodzie z tradycją. Japonia jest nadal społeczeństwem arystokratycznym, w którym każdy kontakt między ludźmi musi wskazywać na rodzaj i stopień społecznego dystansu jaki ich dzieli. Japończycy posługują się „językiem szacunku”, czyli zachowanie które określa szczegółowe zasady i reguły (np. komu należy się kłaniać i ile razy; pokłon może być uznany także za obelgę). Właściwe zachowanie uwzględniać powinno nie tylko różnice klasowe, ale także ważna jest płeć, wiek, powiązania rodzinne i dotychczasowe stosunki. Te same osoby okazują sobie nawzajem różny stopień uszanowania zależnie od okoliczności.
W Japonii rodzinny dom jest miejsce w którym człowiek uczy się zasad szacunku i starannie ich przestrzega. Hierarchia oparta na płci, wieku oraz zasadzie pierworództwa stanowi część życia rodzinnego.
Do połowy XIX w. w Japonii nazwiska posiadały jedynie rodziny szlacheckie oraz rycerskie (samurajskie). W Chinach w ich systemie klanowym nazwiska są rzeczą podstawową.
W Japonii tylko klasy wyższe znały swoje rodowody, ich drzewa genealogiczne obejmowały jedynie poprzedników obecnie żyjącego członka, nie uwzględniając wszystkich jego współczesnych.
Japonia była państwem feudalnym w której wierność i lojalność obowiązywała nie wobec wielkiej grupy krewnych, ale wobec pana feudalnego.
W Japonii ważne było, że ktoś pochodził z dóbr Satsuma lub z dóbr Hizen, istotne dla człowieka były więzy zależności lennej.
W Japonii kult odległych przodków nie istnieje. Przodkom oddaje się honory w sanktuarium, które mieści się w domu, w paradnym pokoju i gdzie czci się jedynie sześciu czy siedmiu niedawno zmarłych członków rodziny. Japończycy ze wszystkich warstw społecznych składają codziennie pokłon i stawiają pożywienie przed tym sanktuarium.
„Miłość synowska” w Japonii ograniczona jest do najbliższej rodziny (ojciec, dziadek, bracia z potomstwa).
Rygorystyczne jest przestrzeganie podporządkowania starszym, dopóki formalnie nie zrezygnują z pełnienia obowiązków. Rodzice aranżują i zrywają małżeństwa dorosłych dzieci. Podczas posiłków ojca jako głowę rodziny obsługuje się w pierwszej kolejności. Najstarszy syn jest dziedzicem. Starszy brat decyduje o tym, co jest dobre dla młodszego Japońska kobieta ma niższy status, idzie zawsze za mężczyzną. W japońskiej rodzinie córka musi radzić sobie najlepiej jak potrafi, gdyż uwaga i pieniądze na kształcenie przeznaczone jest dla jej braci. Japońskie kobiety mają większe swobody niż w innych krajach azjatyckich (nie krępuje się im stóp jak Chinkom z warstw wyższych. Japońskie żony robią zakupy i kontrolują budżet, sprawują nadzór nad służbą, mają wiele do powiedzenia w sprawie małżeństwa dzieci, a jako teściowe sprawują w domu twarde rządy. Ojciec i najstarszy brat jest odpowiedzialny za dom i wszystkich członków rodziny. W każdej ważnej sprawie głowa rodziny, niezależnie od swej pozycji społecznej, zwołuje rodzinną naradę na której omawia się problem. W japońskim domu człowiek nie uczy się cenić autorytarnej władzy, ani nie wyrabia się w nim nawyku łatwego jej ulegania. Posłuszeństwa względem woli rodziny żąda się w imię najwyższej wartości. Żąda się go w imię lojalności wobec wspólnoty.
Japończyk uczy się, że człowiek okazuje szacunek tym, którzy w oznaczonym „właściwym miejscu” stoją wyżej od niego, bez względu na to, czy rzeczywiście odgrywają dominującą rolę w grupie.
W japońskim domu panuje solidarność.
Na przestrzeni całej swej historii społeczeństwo japońskie podzielone było na klasy i kasty, a naród o strukturze kastowej uświęconej tradycją ma słabe i mocne strony, które są ważne.
W VII w. w Japonii przyjęto chińskie ideogramy i użyto ich do zapisywania zupełnie innego języka. Ludowa religia po przemianach przetrwała jako nowoczesny shin-toizm.
W VII w. Japonia przyjęła buddyzm.
Po trwającej wiele lat wojnie domowej w Japonii jeden z feudałów Yoritomo Minamoto pokonał rywali i objął rządy nad krajem jako szogun (naczelny wódź ujarzmiający barbarzyńców). Uczynił on ten tytuł dziedzicznym tytułem rodu Minamoto. Cesarz stał się figurantem, miał znaczenie jako osoba rytualnie nadająca szogunowi jego uprawnienia., nie sprawował jednak władzy cywilnej.
Każdy pan feudalny daimyo otoczony był zbrojną świtą złożoną z samurajów.
W 1868r. obalono system „podwójnych rządów” cesarza i szoguna.
Kluczowe pozycje w państwie zarezerwowane było dla tak zwanych panów domowych.
Społeczeństwo feudalnej Japonii opierało się na skomplikowanym systemie warstw i kast, a pozycja każdego człowieka była dziedziczna. Zostało szczegółowo określone codzienne zachowanie każdej kasty.
Poniżej rodziny cesarskiej oraz szlachetnie urodzonych dworzan w Japonii istniała hierarchia czterech kast: wojowników (samurajów), rolników, rzemieślników i kupców. Niżej stali ludzie nie objęci systemem kast: najliczniejsi wśród nich to ludzie zatrudnieni przy czynnościach objętych zwyczajowym tabu, zwani eta- zajmowali się usuwaniem nieczystości, grzebaniem ciał skazańców, odzieraniem padłych zwierząt ze skóry i jej garbowaniem.
Klasa kupców zawsze działa w sposób destrukcyjny dla feudalizmu. Jeśli przedsiębiorcy i ludzie interesy zaczynają się cieszyć szacunkiem i dobrobytem oznacza to upadek feudalizmu.
W XVII w. izolacja kraju spowodowała, że kupcy zaczęli tracić grunt pod nogami. Handel zagraniczny został zahamowany, a handel wewnętrzny też uległ zahamowaniu z powodu wprowadzonych barier celnych. Wprowadzono regulacje prawne podkreślające niski status społeczny kupców. Prawa stanowiły jak mieli się ubierać, jak nosić parasol oraz ile mogą wydawać na wesele, czy pogrzeb.
Samuraje otrzymali wyłączne prawo noszenia miecza, nie mogli być rolnikami, rzemieślnikami ani kupcami. Samuraj stał się członkiem pasożytniczej klasy społecznej, która pobierała roczne wynagrodzenie w ryżu pochodzącym z podatków nałożonych na chłopów. Samuraj był całkowicie zależny od swego pana. Otrzymywał rentę ustalonej wysokości. Wielki nacisk na cnotę umiaru w samurajskim kodeksie postępowania.
Przepaść dzieliła samurajów od trzech pozostałych klas: rolników, rzemieślników i kupców. Oni byli „ludźmi pospolitymi”, samuraje - nie.
Chłopom gwarantowano własność gospodarstw, a w Japonii posiadanie ziemi przynosi człowiekowi prestiż.
Człowiek znał swoje obowiązki, swe przywileje oraz pozycję i jeżeli zostały one pogwałcone najbiedniejsi mogli protestować. Chłopi w krańcowej nędzy kierowali skargi nie tylko do pana feudalnego, ale i do władz szogunatu.
Pan feudalny Daimo - stał na szczycie hierarchii każdego lenna. Żaden daimo nie mógł zawrzeć małżeństwa bez zgody szoguna, co miało zapobiec tworzeniu niebezpiecznych przymierzy. Najbardziej znane prawo mówiło, że daimo musi pół roku spędzać w stolicy, a kiedy wraca do swoich dóbr, musi pozostawić w Edo (Tokio) swoją żonę jako zakładniczkę w rękach szoguna.
Cesarz wraz z dworem złożonym z dziedziców tytułów szlacheckich (kuge) przebywał odosobniony w Kioto i nie miał żadnej realnej władzy.
Od XII w. naczelny wódz (szogun) sprawował władzę w imieniu władcy pozbawionego władzy.
Cesarz nawet jeśli nie miał żadnej władzy politycznej i był „świętym więźniem” w rękach naczelnego wodza, wypełniał, zgodnie z japońskim określeniem „odpowiednie miejsce” w hierarchii.
System feudalny pozostawił ślady na współczesnej Japonii. Japończycy nauczyli się utożsamiać tę hierarchiczną budowlę z bezpieczeństwem i pewnością bytu. Człowiek wierzył w schemat i bezpieczny był tylko wtedy, gdy go przestrzegał. Ograniczenia kastowe w Japonii wykazywały pewną elastyczność, człowiek mógł zmieniać swoją kastowość na kilka sposobów: lichwiarze i kupcy kiedy się wzbogacili, stawali się „posiadaczami ziemi”. Inny sposób to zwyczaj adopcji: dawał możliwość „kupienia” statusu samuraja ( kupcy jak się bogacili doprowadzali do adopcji swoich synów przez rodziny samurajskie). Adoptowano również męża dla córki.
W Japonii nie wymagano zawierania małżeństw wyłącznie w obrębie własnej kasty.
W Japonii klasy zbliżyły się do siebie. Japończycy bezgranicznie ufali swojemu systemowi zachowań, gdyż zapewniał bezpieczeństwo tak długo, jak długo się go przestrzegało, dopuszczał protest przeciwko niesłusznej agresji.
W 1858r. po podpisaniu traktatu handlowego ze Stanami Zjednoczonymi naród japoński poparł program powrotu do złotego wieku izolacji.
Rozdział IV Reforma Meiji
Wielcy panowie z zewnątrz, władcy największych dóbr w Japonii, którzy przewodzili w obaleniu szoguna, liczyli, że dzięki Restauracji przejmą rządy na Japonią. Chłopi liczyli, że będą mogli zatrzymać więcej ryżu z dorocznych zbiorów, a samuraje chcieli zachować swoje renty i używać miecza ku większej sławie.
W 1868r. przywrócono władzę cesarza, oraz została prowadzona polityka wg zachodnich norm czyli ultrakonserwatywny izolacjonizm.
Po roku sprawowania władzy odebrano daimyo we wszystkich lennach prawo nakładania podatków; utworzono rejestry gruntów i rząd przejął na własne potrzeby płacony przez chłopów podatek. Rząd wypłacił każdemu z daimyo ekwiwalent połowy jego zwykłych dochodów; zwolnił ich z obowiązku utrzymywania samurajów. |Samuraje otrzymali od rządu renty. W ciągu 5 lat nierówność klas wobec prawa została doraźnie zniesiona, zabroniono noszenia oznak przynależności kastowej oraz odmiennego stroju; zniesiono zakaz sprzedaży ziemi, zlikwidowano granice między poszczególnymi lennami.
W 1876r. pensję dla daimyo i samurajów skomasowano, pieniądze te umożliwiły im otwarcie przedsiębiorstw opartych na nowych zasadach ekonomii niefeudalnej.
W 1877 wybuchł antyrządowy bunt pod dowództwem Saigo przeciw rządom Meiji. Bunt został stłumiony. Po buntach również chłopów rząd podjął działania aby zmniejszyć obciążenia podatkowe chłopów.
Rząd który podjął się niepopularnych reform, został stworzony przez samurajów i zarządców dóbr daimyo oraz kupców. Na czele zostali postawieni administratorzy, którzy wytyczyli linie polityczną Meiji. Postanowili przekształcić Japonię w kraj z którym trzeba się liczyć. Panom feudalnym dali wysokie renty aby Ci poparli rząd, ulżyli również doli chłopów.
Po Restauracji zniesiono lenna, jednak nie naruszono hierarchicznych odniesień lecz ustawiono je inaczej. Ekscelencje - nowi przywódcy Japonii wzmocnili centralizację rządów.
W 1889r. cesarz nadał swojemu ludowi konstytucje |Japonii, która określała rolę ludu w państwie i powoływała parlament. Urząd który przygotował konstytucję był częścią Departamentu do Spraw Domu Cesarskiego i otaczany najwyższą czcią.
Do rządu wchodzili ludzie stojący w hierarchii społecznej bardzo wysoko i jego członkowie nigdy nie pochodzili z wyboru. Lud w tych sprawach nie miał prawa głosu.
Niższa izba parlamentu była głosem ludu, miał przywilej przesłuchiwania i krytykowania najwyższych dostojników, ale ich głos się nie liczył; nie mieli inicjatywy ustawodawczej. Izba Niższa była kontrolowana przez Izbę Wyższą.
Istniały grupy skupiające od pięciu do dziesięciu rodzin, które stanowiły najmniejsze obarczone odpowiedzialnością jednostki organizacyjne społeczeństwa. Naczelnik takiej grupy sąsiedzkiej miał decydujący głos w jej sprawach.
Grupy takie zostały przez rządy Meiji nazwane tonariu gumi. Na wsi funkcjonują wspólnoty wioskowe - buraku.
Władzy współczesnej Japonii uznają lokalne zarządy miast, osad i wsi. Pochodząca z wyboru „starszyzna” wybiera naczelnika, który występuje w imieniu wspólnoty we wszystkich kontaktach z administracją państwową. Naczelnik i starszyzna odpowiadają za finanse wsi, opiekę zdrowotną, utrzymanie szkół, za rejestry własności i akta personalne mieszkańców.
Miasto, osada, wieś ponoszą odpowiedzialność wspólnotową. Sądy mają niewielkie znaczenie w administracji lokalnej. Ważniejsza jest policja, która jest potrzebna podczas manifestacji i wydarzeń politycznych; sporządza wykazy osobowe i rejestry własności.
Państwo decyduje o szkole, czyli określonego dnia we wszystkich szkołach w kraju przerabia się te samą lekcję z podręcznika.
Szkoły, policja i sądy nie podlegają samorządom lokalnym.
Japoński system oświaty ma swój odpowiednik we Francji.
W japońskim sposobie sprawowania władzy podstawę stanowią nawyki okazywania szacunku, które wyrażają się w japońskim systemie etycznym oraz zasadach etykiety. Jeżeli Ekscelencje zajmować będą „właściwe miejsce”, ich przywileje będą respektowane gdyż w Japonii nie należy przekraczać granic między przywilejami różnego rodzaju. W Japonii państwo rozumiane jest jako najwyższe dobro. Państwo określa „właściwe miejsce” woli ludu. Japońskie motto brzmi: wszystko na swoim miejscu.
W dziedzinie religii państwo uznało za swą domenę kult, który przedmiotem czci czyni symbole narodowej jedności i wyższości. Obszarem kontrolowanym przez państwo był narodowy shintoizm, który polegał na należytym szacunku dla symboli narodowych. Wg japończyków narodowy shintoizm nie jest religią i wymagali by wszyscy obywatele byli jego wyznawcami. Shintoizm nie jest religią panującą to tylko obowiązujący kult. Hierarchia kapłanów równoległa do struktury władz: od kapłana najniższej rangi, przez shintoistycznych zwierzchników dystryktów i prefektur, po Ich Ekscelencje kapłanów na szczycie. Narodowe shinto nie było religią, w świątyniach nie odbywały się nabożeństwa, natomiast w dni w które odbywały się obrzędy, kapłan otwierał drzwi wewnętrzne świątyni i okrzykiem zwoływał bogów, by przybyli spożyć ofiarny posiłek. Kapłan modlił się a uczestnicy obrzędu wg starszeństwa pozycji ofiarowywali w głębokim ukłonie gałązkę świętego drzewa. Podczas święta narodowego shinto cesarz sam odprawiał obrzędy za swój lud.
Buddyzm jest nadal masowo wyznawaną religią. Japończycy masowo oddają się pielgrzymkom.
Polityce Meiji odrzucili dawny system podziału na kasty również w armii. Zabronili posługiwaniem się w armii zhierarchizowanym „językiem szacunku”, choć praktyka nadal się utrzymuje. Stopnie oficerskie w wojsku przyznawano za zasługi, a nie za urodzenie, gdzie było łatwiej awansować społecznie niż gdziekolwiek indziej. Kompanie i plutony tworzono z żołnierzy pochodzących z jednej okolicy i podczas pokoju stacjonowali blisko domu, czyli utrzymywali więzi lokalne. Armia była czynnikiem demokratyzującym i prawdziwym wojskiem ludowym.
Naczelne dowództwo sił zbrojnych jest niezależne od rządu. Ministrowie wojska i marynarki mieli bezpośredni dostęp do samego cesarza. Siły zbrojne miały każdy rząd w garści: mogły uniemożliwić utworzenie gabinetu, który nie budził zaufania wojskowych odmawiając delegowania generałów i admirałów do pełnienia funkcji ministrów w jego składzie. Jeżeli wojsko było niezadowolone z posunięć gabinetu, mogło spowodować jego rozwiązanie, odwołując swych przedstawicieli w rządzie.
Ich Ekscelencje zaplanowali i zbudowali za rządowe pieniądze gałęzie przemysłu, które uznali za potrzebne. Sprowadzono zagranicznych techników, a Japończyków wysłano na szkolenie za granicę. Kiedy uznano, że przemysł jest dobrze zorganizowany i przynosi dochody, rząd przekazał fabryki w prywatne ręce, sprzedając je po niskich cenach wybranym przedstawicielom kręgów finansowej oligarchii (zaibatsu). Japońscy mężowie stanu uznali rozwój przemysłowy kraju za zagadnienie zbyt ważne, by można je było pozostawić jedynie działaniu praw popytu i podaży oraz wolnej przedsiębiorczości. W Japonii rozwinięto najpierw kluczowe gałęzie przemysłu ciężkiego; priorytet miały fabryki zbrojeniowe, stocznie, stalownie, kolej, które szybko osiągnęły poziom wysokiej sprawności technicznej.
Na tym wielkim obszarze priorytetowych gałęzi przemysłu drobny kupiec lub zarządca, który nie był urzędnikiem, nie miał „właściwego miejsca”. W sferze tej działało jedynie państwo oraz wielkie fortuny finansowe cieszące się jego zaufaniem i politycznym poparciem. Były gałęzie pozostawione na boku. Przemysł lekki działał na zasadzie przydomowych warsztatów nakładczych, bez nowoczesnej technologii. W latach trzydziestych co najmniej 53% ludzi zatrudnionych w przemyśle pracowało w systemie nakładczym w warsztatach zatrudniających mniej niż 5 robotników.
Największą niechęć Japończyków wzbudzali nie zaibatsu ale narinkin czyli „nowobogacki”. Uważano że narinkin dorobił się majątku dzięki defraudacjom albo wykorzystywaniu innych.
Japończycy organizują swój świat, bezustannie odwołując się do hierarchii. W sferze władzy, religii, wojska, czy wielkiego przemysłu istnieją także oddzielne hierarchie gdzie stojący na różnych szczeblach nie mogą bezkarnie przekraczać swoich uprawnień, muszą zachować „właściwe miejsce”. Japończycy czują się wtedy bezpieczni, ponieważ zaakceptowali słuszność istnienia hierarchii.
Kiedy Japonia podjęła próbę przeniesienia swojej koncepcji „bezpieczeństwa” poza granicę kraju, inne narody czuły się obrażone roszczeniami Japonii. Japończycy nie mogli od innych narodów wymagać tego, czego wymagali od siebie, ale sądzili inaczej.
Rozdział V Dłużnik wobec stuleci i świata
Świat Zachodni używa sformułowania „jesteśmy dziedzicami stuleci” czyli nie mamy poczucia zadłużenia wobec przeszłości. Narody Wschodu wręcz przeciwnie czują się dłużnikami minionych wieków. Ludzie Zachodu nie czują poczucia zadłużenia wobec przodków za wychowanie, wykształcenie czy za sam fakt narodzin. Wg Japończyków człowiek szlachetny nie lekceważy przeszłości, prawość postępowania zależy w Japonii od tego czy człowiek zrozumie własne miejsce w wielkiej sieci wzajemnych zadłużeń, która obejmuje przodków i współczesnych. Poczucie zadłużenia nakłada na człowieka wiele obowiązków. Japońskie słowo opisujące ciążące n człowieka zobowiązania to on. On opisuje spoczywający na człowieku ciężar, dług, brzemię, które każdy dźwiga najlepiej, jak potrafi, który na człowieka nakłada ktoś stojący wyżej na drabinie społecznej. Pamiętanie o swoim on jest przejawem wzajemnej wdzięczności.
Wierność to inne imię miłości Syn troszczy się o matkę bo to wdzięczność za to, że ona troszczyła się o niego w dzieciństwie. To spłata jego zadłużenia a to oznacza miłość. On to również bezgraniczne oddanie - on względem cesarza, czyli Japończycy czują, że nie mogą być dumni ze swego kraju, swego życia nie biorąc pod uwagę tych dóbr, które otrzymało się od cesarza. Wg Japończyków kamikadze lecący w samobójczy lot spłacał swój on względem cesarza.
Człowiek ponosi on także wobec ludzi stojących niżej od cesarza.
On wobec rodziców spłaca się częściowo, zapewniając swoim dzieciom równie dobrą lub lepszą opiekę. Obowiązki jakie ma się wobec własnych dzieci należą do kategorii „On wobec rodziców”.
On wobec nauczyciela i mistrza (nushi), gdyż pomaga człowiekowi w jego rozwoju i dlatego staje się on ich dłużnikiem, czyli w przyszłości będzie musiał spełnić prośbę mistrza, gdy ten będzie w potrzebie.
Człowiek powinien dokładać starań by spłacić zobowiązania, a mijający czas nie zmniejsza długu, gdyż z upływem lat on rośnie.
Ai w japońskim języku oznacza uczucie, czyli miłość pomiędzy osobami stojącymi na tym samym szczeblu hierarchii.
W Japonii największą niechęć budzą przypadkowe przysługi ze strony znajomych obcokrajowców, gdyż przysługi zwykłych znajomych oraz ludzi stojących na tym samym szczeblu hierarchicznej drabiny denerwują Japończyków. Bierność ulicznego tłumu wobec wypadku wynika z faktu, że interwencja oficjalnych służb nie nałoży na poszkodowanego on.
Osobę, która pomaga innemu, nie mając po temu uprawnień, podejrzewa się że wykorzystuje sytuację.
W języku japońskim „dziękuje” mówi się na wiele sposobów: arigato znaczy „ tak rzadko się zdarza” - to uprzejmość, przyjmując prezenty i wielu podobnych niezliczonych okazjach; sumimasen - „to się nie kończy” - najczęściej mówią to właściciele sklepów, czyli :dziękuję”, „jestem wdzięczny” albo „przepraszam”, „przykro mi”; to najczęściej używane słowo „dziękuje” w Japonii. Inne słowo oznaczające „dziękuje” to katajikenai, które zapisuje się znakiem „obelga” lub „utrata twarzy” i oznacza ono zarówno „jestem zawstydzony” jak i „jestem wdzięczny”. Nadzwyczajne dobro, które zostało nam wyświadczone zawstydza nas i obraża bo nie jesteśmy warci podobnych dobrodziejstw.
Ponoszenie on jest zawsze dwuznaczne, gdyż w przyjętych relacjach hierarchicznych poczucie wielkiego zadłużenia, które jest konsekwencją on często skłania człowieka jedynie do sumiennego spłacania wszystkich ciążących na nim zobowiązań. Ciężko być dłużnikiem dlatego wywołuje to niechęć.
W Japonii przyjęcie jakiegokolwiek gestu miłości czy uprzejmości czyni z człowieka dłużnika. Popularne japońskie przysłowie mówi: „Potrzeba (nieopisanej) hojności, by przyjąć on.
Rozdział VI Spłata jednej dziesięciotysięcznej.
On jest długiem i jako dług musi zostać spłacone. W Japonii spłata należy do zupełnie innego rodzaju zobowiązań niż sam dług. Samo uznanie zobowiązania (on) nie jest cnotą, podczas gdy spłacanie zobowiązania jest nią. Cnota rodzi się, gdy człowiek czynnie stara się wyrazić wdzięczność. Wg Japończyków każdy człowiek rodząc się zaciąga wielki dług.
Japończycy mają oddzielne, rządzące się własnymi prawami kategorie, obejmujące spłatę on nieograniczona pod względem wielkości i czasu oraz odwzajemnienie on nakładanego w specjalnych sytuacjach, którego wielkość można określić. Spłata zobowiązań, której nic nie ogranicza, nosi nazwę gimu i mówi się o niej, że „niemożliwe jest spłacenie nawet jednej dziesięciotysięcznej tego on. Gimu zawiera w sobie dwa rodzaje obowiązków: spłatę on nałożonego przez rodziców zwaną ko oraz odwzajemnienie on otrzymanego od cesarza, czyli chu. Spełnianie tych obowiązków jest przymusowe i dotyczy każdego człowieka. Obydwa rodzaje gimu mają charakter bezwarunkowy.
Mnóstwo ciężkich obowiązków miłości synowskiej spada na młodego człowieka po ślubie. Jest w pełni przyjęte, w cieszących się szacunkiem rodzinach, że rodzice wybierają synowi żonę, zwykle za pośrednictwem renomowanych biur matrymonialnych. Rodzina jest najbardziej zainteresowana odpowiednim wyborem Zwyczajowo swaci doprowadzają do pozornie przypadkowego spotkania młodych w obecności rodziców, ale głowni zainteresowani nie rozmawiają ze sobą. Dobry syn nie kwestionuje wyboru rodziców, spłacając w ten sposób swoje on. Po ślubie spłata on trwa dalej. Jeżeli syn jest dziedzicem rodu, mieszka nadal z rodzicami, a niechęć jaką teściowa darzy zwykle synową jest przysłowiowa. Krytykuje ją z byle powodu i może ją nawet odesłać rodzicom, zrywając małżeństwo. Mąż godząc się na zerwanie małżeństwa postępuje zgodnie z ko. W Japonii nie uznaje się tego za ingerencję „zewnętrzną” ze względu na koncepcje zadłużenia. W Japonii miłość synowska nie obejmuje całych pokoleń przodków o wieki wstecz ani też rozgałęzionego klanu ich żyjącego potomstwa, a część przysługuje tylko najbliższym przodkom. Napis nagrobku trzeba odnawiać co roku, by było wiadomo kto jest pod nim pochowany. Miłość synowska ma dla Japończyka wartość wyłącznie w odniesieniu do przodków, których pamięta jako ludzi z krwi i kości.
Troskę o dziecko Japończycy uznają za przejaw miłości do przypadków, czyli dług wobec nich trzeba spłacić troszcząc się o własne dzieci tak samo, jak starsi troszczyli się niegdyś o nich. Pojęcie miłości synowskiej obejmuje wszystkie powinności głowy rodziny związane z zapewnieniem dzieciom bytu, wykształceniem synów i młodszych braci, utrzymaniem pozycji społecznej, opieką nad krewnymi w potrzebie oraz setki codziennych obowiązków. Wychowanie i wykształcenie własnych dzieci jest ginu.
Synowa jest człowiekiem obcym, ma obowiązek się nauczyć robić wszystko tak jak wymaga teściowa, która często jej okazuje, że nie jest warta jej syna. Młoda synowa jest pokorna i posłuszna ale gdy zostaje teściową staje się wymagająca i krytyczna tak jak jej teściowa.
Wierność cesarzowi najwyższa cnota chu. Cesarz jest najważniejszym symbolem jedności Japonii, a nie odpowiedzialną za kraj głową państwa.
Szogun przez wieki był przywódcą wojskowym i administracyjnym, a jednak pomimo chu, które winni mu byli poddani, spiski przeciwko jego władzy i zamachy na jego życie zdarzały się często. Wierność szogunowi pozostawała w sprzeczności z lojalnością, którą każdy winien był swemu suwerenowi. Restauracja Meiji stanowiła zwycięstwo stronnictwa cesarskiego i to dzięki niej chu z powinności względem szoguna zmieniło się w obowiązek wobec cesarza. Jego osoba stała się symbolem. Chu zostało przeniesione na osobę cesarza także dzięki ludowym podaniom o pochodzeniu domu cesarskiego od bogini Słońca. W czasach feudalnych chu oznaczało obowiązki wobec świeckich władców stojących na szczycie hierarchii, którzy nie byli obdarzeni żadnymi cechami boskimi.
W nowoczesnej Japonii podjęto wszelkie środki, by nadać chu wymiar osobisty i połączyć bezpośrednio z postacią cesarza. Pierwszy cesarz Restauracji był osobą konsekwentną i pełną godności.
Chu to podwójny system zależności poddany - cesarz. Poddany kieruje się ku cesarzowi bez pośredników i osobiście „koi jego serce” swymi czynami. Niemniej polecenia cesarza poddany otrzymuje za pośrednictwem ludzi, którzy stoją między nim a cesarzem. Poborca podatkowy, policjant, urzędnicy przeprowadzający pobór do wojska są pośrednikami, dzięki którym poddany okazuje chu. Wg Japończyków posłuszeństwo prawu jest spłatą ich najwyższego zadłużenia - ko-on.
Schemat japońskiego systemu zobowiązań i ich odwzajemnienia
1/ On Zobowiązanie bierne, nakładane na jednostkę bez jej udziału; on „się otrzymuje”, ”ponosi” itp. - zobowiązanie przyjmowane:
ko on - on nałożone przez cesarza;
oya on - on otrzymane od rodziców;
shi-no on - on nakładane przez nauczyciela;
on otrzymuje się przez całe życie podczas kontaktu z innymi ludźmi.
Osoba od której otrzymało się on staje się on jin (człowiekiem on) ponoszącego zobowiązanie.
2/ Odwzajemnienie on. Dług on „on się oddaje”, „spłaca się” zobowiązania względem człowieka on - jest to obowiązek czynnego rewanżu.
A/ Gimu. Niemożliwe jest pełne odwzajemnienie zobowiązań tego rodzaju i dług nigdy nie ulega przedawnieniu: chu - obowiązki względem cesarza, prawa, Japonii; ko - obowiązki wobec rodziców i przodków; nimmu - obowiązki zawodowe;
B/ Giri Zobowiązania, które muszą zostać spłacone co do grosza w określonym czasie, odpowiednio do wielkości przysługi.
- Giri wobec świata (obowiązki wobec suwerena, wobec powinowatych, wobec nieskoligaconych, od których otrzymało się on, obowiązki wobec osób dalej spokrewnionych;
- Giri wobec własnego imienia - obowiązek oczyszczenia własnej opinii od zniewagi lub zarzutu uchybienia; obowiązek zawodowej kompetencji i bezbłędności; obowiązek przestrzegania zasad „bycia Japończykiem”.
Rozdział VII Dług, który „najtrudniej unieść”
Giri musi zostać spłacone. Wg Japończyków giri to słuszna droga; droga którą ludzie powinni kroczyć; działanie podjęte nie z własnej chęci, ale dla usprawiedliwienia się przed światem.
Gimu to zawsze obowiązki względem osób z najbliższej rodziny oraz wobec władcy, który jest patriotycznym symbolem kraju i określonego etosu. Zobowiązania wynikające z więzów, które łączą jednostkę z innymi ludźmi od dnia jej narodzin. Gimu nigdy nie mówi, że nie jest spełniane z własnej chęci. Spłata giri krępuje i najtrudniej być dłużnikiem w kręgu giri.
Giri dzielimy na dwie grupy: giri wobec świata czyli giri - spłata zobowiązań, jest koniecznością, spłacenia on nałożonego przez bliźnich. Giri wobec własnego imienia to ciążący na każdym obowiązek dbania o dobre imię i o nieskazitelną opinię.
Giri zawiera w sobie wszystkie zobowiązania wobec rodziny współmałżonka, gimu - obowiązki względem własnych najbliższych krewnych. Małżeństwo w Japonii jest kontraktem; zobowiązania wobec drugiej rodziny, które z tego kontraktu wynikają, ponosi się przez całe życie „ze względu na giri”. Obowiązki wobec powinowatych wypełnia się skrupulatnie ze strachu, aby nie zasłużyć na opinię „człowieka który nie wie co to giri.
Giri to nie tylko zobowiązania wobec powinowatych ale także obowiązki względem wujów, ciotek, siostrzeńców i siostrzenic.
Więzy tradycyjne oparte na giri w Japonii łączą wasala z jego panem oraz z towarzyszami broni. Giri to cnota samuraja.
„ Znać giri znaczyło być na śmierć i życie wiernym panu, który ze swej strony dbał o swoich wasali. „Spłacić giri” oznaczało ofiarować nawet własne życie panu, któremu zawdzięczało się wszystko.
Japończycy znajdują takie samo upodobanie w zemście jak w wierności na śmierć i życie. Obie te rzeczy są giri.
Zasady rządzące giri to surowe reguły określające wymaganą spłatę. Kontakt z drugim człowiekiem zawsze niesie prawdopodobieństwo uwikłania się w giri w taki czy inny sposób. Giri różni się od gimu którego nigdy nie można spłacić niezależnie od tego ile i jak długo by się spłacało. Giri jest ograniczone.
Jeżeli spłata się przeciąga przekraczając wyznaczony termin jej wartość wzrasta tak jakby przyrastały procenty.
Rozdział VIII Oczyścić własne imię
Giri wobec własnego imienia oznacza obowiązek dbania o nieskazitelną opinię i cnoty: wymagania etykiety związane z zachowaniem „właściwego miejsca”, przyjmowanie bólu ze stoicyzmem, obrona własnej dobrej opinii na polu zawodowym.
Giri wobec własnego imienia zmusza do podejmowania działań które uwalniają imię od zniewagi i obelgi. Uczciwy człowiek równie mocno odbiera doznane afronty, jak wyświadczone mu przysługi; w obu przypadkach należy je odpłacić. Kiedy chodzi o przestrzeganie giri i zmazanie plamy na honorze nie ma mowy o agresji jest wyrównanie rachunków. Zemsta jest tylko jednym z nakazów i wymaga się jej w określonych sytuacji.
Elementem giri jest stoicyzm i opanowanie, których oczekuje się od szanującego się Japończyka.
Giri wobec własnego imienia wymaga prowadzenia życia zgodnego ze statusem społecznym. W czasach Tokugawów poczucie własnej godności łączyło się z przestrzeganiem szczegółowych „praw przeciw zbytkowi”.
W Japonii bogacenie się jest podejrzane, natomiast zachowanie właściwego miejsca - nie.
Pożyczający daje w zastaw giri wobec własnego imienia, prosząc o kredyt. Niewypłacalny dłużnik mógł „oczyścić swe imię” popełniając samobójstwo. Bardzo dużo samobójstw jest popełnianych w Wigilię Nowego Roku, aby uratować swą reputację.
Zobowiązania natury zawodowej, czyli utożsamienie się człowieka z jego pracą i każda krytyka podejmowanych przez niego działań, każde podważenie jego kompetencji staje się automatycznie krytyką wymierzoną w niego osobiście.
W Japonii konkurencję ogranicza się do minimum. Japoński system hierarchiczny, który szczegółowo określa reguły obowiązujące poszczególne klasy, redukuje bezpośrednią konkurencję. Instytucja pośrednika to jeden ze sposobów, dzięki którym Japończycy nie dopuszczają do konfrontacji dwóch konkurujących ze sobą osób. Pośredników zatrudnia się w bardzo wielu sytuacjach: przy zawieraniu małżeństw, oferowaniu najemnych usług, rezygnacji z pracy itp. Szanse na pokojowe załatwienie sprawy są tym większe, że pośrednik jest osobiście zainteresowany gładkim przebiegiem negocjacji.
W japońskiej tradycji odwet jest wysoko ceniony i uważany za rzecz wskazaną jeżeli, ktoś padł ofiarą obelgi lub poniósł klęskę.
W japońskiej etyce giri oznaczało jednocześnie wierność na śmierć i życie, którą wasal winien był swemu panu jak i jej odwrotność w postaci wrogości jaką wywołuje obelga.
Wrażliwość na porażkę, obelgi i odrzucenie sprawia, że Japończycy zaczynają dręczyć siebie zamiast innych. Strach przed odrzuceniem kierują oni przeciw sobie znajdują się w potrzasku.
Krańcowym przypadkiem skierowanej przeciwko sobie agresji jest w dzisiejszej Japonii samobójstwo. Popełnione w odpowiedni sposób, oczyszcza imię człowieka i zgodnie z zasadami przywraca dobrą sławę. Jest uważane za czyn godny i celowy, w pewnych sytuacjach stanowi ono najbardziej honorowy sposób wypełnienia giri wobec własnego imienia. W samobójstwach współczesnych jest więcej masochizmu niż w tych, które opisują historyczne podania o czasach feudalnych. Japońskiemu wojownikowi wolno było popełnić harakiri. Dziś samobójstwo jest wyborem śmierci.
Skierowana do wewnątrz agresja może wywołać depresję, znużenie i „japońską nudę”, powszechną i typową dla wykształconych warstw społeczeństwa.
Zmiana nastroju od pełnego zaangażowania do apatii, która jest po prostu zawieszeniem działania. Japończycy maja przede wszystkim świadomość, że w obliczu klęski powinni bronić swego dobrego imienia, i za najlepszy sposób uważają przyjacielską postawę.
W Japonii honor jest najważniejszy, gdyż jest niezbędny , by wzbudzać szacunek. Środki służące do tego dobiera się w zależności od sytuacji.
Japończycy odczuwają wielką potrzebę szacunku ze strony otoczenia. Girizawsze oznaczało zarówno użycie siły, jak i przestrzeganie zasad wzajemnego szacunku. Japonia po klęsce przeszła od użycia siły do przestrzegania zasad wzajemnego szacunku. Cel jest ten sam: dobre imię.
Giri jest cnotą wspólną wszystkim klasom. Girijest tym „cięższe” im wyższa pozycja w hierarchii, ale przestrzega się go na wszystkich poziomach drabiny społecznej.
Dla Japończyka wystarczającą nagrodą jest szacunek otoczenia, a „człowiek który nie wie, co to giri, jest „nędznym łotrem”. Ludzie szydzą z niego i wykluczają spośród siebie.
I tyle historii, obyczajów, czy zwyczajów Japończyków dla których najważniejszy jest GIRI. Pamiętajcie o tym drogie koleżanki i koledzy
Basia Salwiczek