Zajęcia nr 4

KONSONANTYZM

Palatalizacje (miękczenie spółgłosek) przez następujące po nich samogłoski szeregu przedniego oraz przez j. Dzięki temu w językach słowiańskich pojawiły się spółgłoski nie znane językowi praindoeuropejskiemu.

Spółgłoski zębowe twarde oraz wargowe (l, n, s, z, t, d m, v (f), p, b) pod wpływem samogłosek przednich stawały się zmiękczone, np.:

Dъva - dъv`e

Vozъ - voz`it`i.

Inaczej zachowywały się welarne (k, g, x). Pod wpływem samogłosek przednich ich artykulacja posuwała się ku przodowi języka. Dokonało się to w trzech etapach.

I palatalizacja (wsteczna) dokonała się jeszcze w języku prasłowiańskim. Jej efekty przejęte zostały przez wszystkie języki słowiańskie.

k, g, x + i1, e, ę, ь,ĕ1, ḷ` (l sonant miękki), ṛ` (r sonant miękki) č, ž, š

Oko: *oki *oči

Bogъ: *Boge Bože

*slychętъ slyšętъ

*kṛ`nъ čṛ`nъ `czarny`

plakati: *plakją plačą

II palatalizacja (wsteczna). Pod wpływem ě2 i i2 (z oj, aj) k c`, g dz` (z`), x s`. (w językach zachodniosłowiańskich zamiast s` sz). Dokonała się po monoftongizacji dyftongów.

Noga: nogě nodz`e

Rąka: rąkě rąc`ě

Duxъ: duxĕ (loc.) dus`ĕ

Vḷ`kъ: vḷki2 vḷc`i

III palatalizacja (postępowa)

Ь, i, ę, r` + k, g, x c`, dz` (z`), s` [sz w zachodniosłowiańskich]

*ovьkia ovьca

Smĕx: *nasmixati nasmisati

*mṛ`kati mṛ`cati `mruczeć`

Wpływ j na poprzedzające spółgłoski

Samogłoska j działała na poprzedzające ją spółgłoski jeszcze silniej niż samogłoski przednie. Jej sąsiedztwo skutkowało miękczeniem, następnie palatalizacją poprzedzającej spółgłoski. W efekcie w języku prasłowiańskim pojawiły się miękkie spółgłoski nie znane wcześniej językowi praindoeuropejskim. Spółgłoski te wchłaniały następującą po nich i miękczącą je samogłoskę j.

1. Wpływ j na spółgłoski tylno-językowe (welarne) - k, g, ch.

Pod wpływem j spółgłoski te zachowywały się tak samo jak podczas pierwszej palatalizacji:

K + J Č G + J Ž X + J Š

np.: ps. *plakjь scs plačь

Stąd scs plakati ale: plačǫ (ps. *plakjǫ)

Scs duxъ ale: duša (ps. *duxja)

2. Wpływ j na spółgłoski zębowe

a. (t, d, s, z)

S + J Š Z + J Ž T + J ŠT D + J ŽD

SCS nositi ale: nošǫ (ps. *nosjǫ)

SCS voziti ale: vozǫ (ps. *vozjǫ)

SCS světъ `swiatło` ale svěšta (ps. *světja) `świeca` - w tej pozycji w polszczyźnie c -świeca

SCS scs. mežda `miedza` ps. *medja - w tej pozycji w polszczyźnie dz, por. łac. Medius

Natomiast we wschodniosłowiańskich tj č, dj ž (sveča, meža)

b. (n, l, r)

N + J N` L + J L` R + J R`

ps. *konjь scs. kon`ь ps. polje scs. pol`e ps. *morje scs. mor`e

3. Wpływ j na spółgłoski wargowe (p, b, v, m)

W języku scs. pod wpływem j w przy poprzedzających spółgłoskach pojawiało się l` epentetyczne (wstawne). Podobnie stało się w językach wschodniosłowiańskich. W językach zachodniosłowiańskich (np. polskim) wargowe uległy tylko zmiękczeniu (bez wydzielania l epentetycznego).

P + J PL` B + J BL` V + J VL` M + J ML`

Scs. kapati ale: kapl`a (ps. *kapja) Scs. l`ubiti ale: l`ubl`ǫ (ps. *ljubjǫ)

Scs. loviti ale: lovl`ǫ (ps. *olvjǫ) Scs. zemla ps. zemja

---