LEKSYKALNE ŚRODKI STYLISTYCZNE

Jednostką znaczeniową każdego tekstu jest słowo - jednostka leksykalna, ale tworzone ze słów zdania i wypowiedzenia nie są pod względem ich zawartości semantycznej sumą znaczeń poszczególnych wyrazów. Słowo - jednostka znaczeniowa taka, jaką znajdujemy w słowniku, posiada bardziej nieokreślony kontur semantyczny - szerokie znaczenie, tak, że obejmuje ono wszelkie możliwe desygnaty danego słowa. Jednostka leksykalna oznacza nie pojedynczy desygnat, ale klase desygnatów. W zdaniu, które pasuje zawsze w wyniku operacji semantyczno - syntaktycznych, słowo nie występuje w izolacji, lecz w towarzystwie innych słów, w kontekście. Znaczenie wyrazu pośród innych wyrazów nazywamy znaczeniem kontekstowym.

Oddziaływanie kontekstu sprowadza się do:

1. zawężenia znaczenia wyrazu - co dokonuje się właściwie w każdym zdaniu

2. poszerzenia znaczenia wyrazu - szkoła zamiast uniwersytet, dom zamiast blok

3. przeniesienia znaczenia, co dzieje się wtedy, gdy używa się wyrazu w oderwaniu od jego desygnatu czyli przedmiotu, który oznacza i gdy używa się wyrazu w innym niż słownikowe znaczeniu

Całą leksykę można podzielić na dwie grupy wyrazów:

1. wyrazy pełnoznaczne- „znaczy” czasownik, przymiotnik, rzeczownik

2. wyrazy niepełnoznaczne - „nie znaczą” spójnik, przyimek … obarczone funkcjami syntaktycznymi, gramatycznymi

NEOLOGIZMY

Pojęcie neologizmu w systemie językowym może się dokonywać tylko wtedy, gdy spełnia określone i konieczne warunki:

1)społeczną potrzebę wyrazu nowego, w warunkach gdy powstają nowe desygnaty, które trzeba nazwać bądź nowe relacje zachodzące pomiędzy desygnatami

2) zgodność zasady słowotwórczej - neologizm musi być tworzony zgodnie z zasadami obowiązującymi w danym języku

Neologizm artystyczny powstaje przeważnie nie z konieczności społecznej, ale z konieczności estetyczno-semantycznej określonego utworu literackiego i poza ni traci rację bytu. Funkcje stylistyczne neologizmu wynikają stąd, że jest on zupełną nowością tekstową i językową. Neologizm realizuje niewykorzystane jeszcze, niezrealizowane możliwości systemu językowego w zakresie słowotwórstwa i stwarzany jest poprzez wybór i układ poszczególnych cząstek morfologicznych.

Neologizmu typu Ferdydurke, które nie proponują żadnego znaczenia i nie zawierają w sobie żadnej aluzji semantycznej czy słowotwórczej analogii - neologizm taki aby znaczył, powinien być objaśniony przez jego twórcę.

Autor przez neologizmy tworzy nowy, inny świat. Opisany świat przekracza rzeczywistość językową.

MAKARONIZM (barbaryzm)

To wyraz obcy w stosunku do zasobów leksykalnych dango języka, wprowadzony do wypowiedzi w oryginalnym kształcie. Wyraz obcy tym się różni od makaronizmu, że wprowadzono go do systemu leksykalnego nie dla wyeliminowania słowa rodzimego, ale dla oznaczenia pojęć szerszych znaczeniowo lub węższych, bądź dla uzyskania odmiennych odcieni znaczeniowych. Polski makaronizm ma początek żartobliwy - pierwotnie zabawa literacka polegała na wplataniu wyrazów łacińskich między polskie. Późniejsza XVII i XVIII wieczna maniera inkrustowania polszczyzny łaciną znajdowała oparcie w ogólnej znajomości łaciny u odbiorców literatury i słowa pisanego w ogóle. Wtręt łaciński, obcojęzyczny był świadectwem wykształcenia i rozumu. W dobie staropolskiej - w wystąpieniach sejmowych, politycznych, w literaturze o charakterze publicystycznym musiały padać sformułowania programowo jednoznaczne, co w państwie wielonarodowościowym nie było łatwe do zrealizowania. Wtręt łaciński na pewno był jednoznaczny. Nieco inny charakter i motywacje miały wtręty językowe francuskie, późniejsze od łacińskich, które wyśmiewała komedia oświeceniowa.

ARCHAIZMY

Element leksykalny obcy współczesnemu językowi, a przez to łatwo w tekstach dostrzegany i uruchamiający funkcję poetycką tekstu.

Możemy podzielić na trzy grupy:

1)wyrazy takie jak matka, syn, brać, być, chcieć, mieć, serce etc. -> należą do językowego dziedzictwa

2) wyrazy inne jak kancerz, kropierz, kasztel etc. -> zanikły oznaczane przez nie desygnaty

3) wreszcie wyrazy: białogłowa, macierz, sąplerz -> desygnaty istnieją, a tylko ich oznaczenie odbywa się od jakiegoś czasu za pomocą zupełnie odmiennych

A więc archaizm - wyraz stary, współcześnie nie używany, a więc obcy współczesnej normie językowej

Wyróżniamy archaizmy:

- fonetyczne - wiesiele (wesele)

- fleksyjne - Ptakowie, niedźwiedziowi

- frazeologiczne - mało przedtem

- składniowe - archaizm składający się z min. 2 wyrazów, których zestawienie jest inne niż współcześnie; najczęściej wzorowane na łacinie, np. pasterz owce do wsi przepędził - orzeczenie znajduje się na końcu zdania - taki szyk wyrazów jest charakterystyczny dla języka łacińskiego; do archaizmów składniowych należą także niektóre spójniki i przyimki, np. azali, aliści, gwoli oraz całe konstrukcje składniowe, np. wszem wobec i każdemu z osób widomym się czyni

DIALEKTYZMY

Elementy obce słownictwu języka ogólnego (zwłaszcza słownictwu literackiemu) pochodzący z zasobów leksykalnych takiego czy innego dialektu, gwary. Wprowadzony do tekstu literackiego może pełnić następując funkcje:

1. charakteryzować jezyk postaci

2. oddać koloryt lokalny

3. pełnić doraźne funkcje estetyczno - ekspresywne

Dwie pierwsze służą stylizacji.

REGIONALIZMY

Słownictwo poszczególnych regionów wchodziło do literatury niejako w sposób naturalny - w takim wypadku regionalizm charakteryzował jezyk autora i nie pełnił dodatkowych funkcji. Różnica pomiędzy dialektyzmem a regionalizmem polega na tym, że regionalizm należy do języka ogólnego danego regionu, podczas gdy dialektyzmy pochodza z gwar obejmujących swym zasięgiem czasem nawet tylko jedną wieś.

ŻARGON

Przez żargon rozumie się na ogół język zamkniętych grup społecznych silnie odcinający się od języka literackiego. Wprowadzony do tekstu literackiego posiada duże właściwości stylizacyjne. np. żargon górników, żołnierzy, studentów

WULGARYZMY

Podlegają w dziele literackim ocenie wyłącznie ze względu na funkcjonowanie w ramach realizowanych w utworze środków ekspresji językowej. Czasem wulgaryzm może pełnić również funkcję charakterystyki języka osobniczego, także funkcję w zakresie stylizacji ludowej, jak np. w obrębie futurystycznej poetyki programowo szukającej dosadności.

PROZAIZMY

Ich istotę dość trudno określić współcześnie, kiedy dawne rygorystycznie przez poetyki przestrzegane zasoby słownictwa uznawane powszechnie za poetyckie, elegantsze zupełnie już nie obowiązują. Dawny kanon słownictwa poetyckiego uznaje się dzisiaj za pretensjonalny, niegodny literatury. W wielu indywidualnych poetykach słownictwo potoczne, codzienne, niepoetyckie staje się norma leksykalną, które trudno nawet uznać za prozaizm, któremu do bycia prozaizmem potrzebne jest sąsiedztwo zwrotów i wyrazów eleganckich, literackich.

Gdy trzcina zaczyna płowieć

I żołądź większy w dąbrowie,

Znać, ze lata złote nogi

Już się szykują do drogi.

Lato, jakże cię ubłagać,

Prośbą jaką, łkaniem jakim,

Tak ci pilno pójść i zabrać

W walizce zieleń i ptaki?

Ptaków tyle. Zieleni tyle.

Lato, zaczekaj chwilę.

W tym liryku osobna kategorie słów stanowią wyrazy: nogi, szykować się do drogi, ubłagać, pójść, zaczekać. Spośród tych i całej reszty wyrazów szykować się do drogi i walizka wyróżniają się codziennością i pospolitością. Nogi, którym przydano epitet złote, zostały trochę odpowszechnione, nie na tyle jednak by nie być pospolitymi.

Prozaizm, element wypowiedzi poetyckiej (zwykle leksykalny) wykraczający poza obowiązujący w danym okresie system języka poetyckiego, wywodzący się z języka potocznego bądź tzw. stylów funkcjonalnych.
Użyty celowo, współkształtuje obraz poetycki i nadaje specyficzny walor językowi wiersza.

ZWIĄZKI FRAZEOLOGICZNE

Utarte wyrażenia i zwroty, których zawartość semantyczna nie jest suma znaczeń wyrazów wchodzących w ich skład - słownikowe i kontekstowe podstawowe znaczenie słów tworzących związek frazeologiczny jest inne. Wyrażenia te mają charakter przenośny. Z potocznych kontaktów językowych, zw. Frazeologiczny przedostał się do tekstów literackich. Rzadko jednak zw. Fraz. Wprowadzony do tekstu literackiego posiada obiegowe, potoczne znaczenie, ponieważ zazwyczaj poddawany jest on semantycznej obróbce, której istota polega na”

1. odświeżaniu związku frazeologicznego przez przekształcenie go bądź przywracanie jego częściom składowym, poszczególnym słowom, ich podstawowego, słownikowego znaczenia

2. kontaminacji dwu lub więcej zw. fraz. W nową, semantyczną całość

SYNONIMY

Wyrazy bliskoznaczne, odnoszące się do jednego desygnatu, bądź na zasadzie tożsamości, bądź na zasadzie tylko częściowego pokrywania się zakresów znaczeniowych. Pozwalają na unikanie powtórzeń, a także czasem na stopniowanie ładunku emocjonalnego, jaki przynoszą poszczególne słowa. Synonimiczna wymienność poszczególnych jednostek leksykalnych to dopiero pierwszy stopień do osiągnięcia inności formalnej treściowej. Stopień wyższy osiągany jest przez synonimike w zakresie całych związków frazeologicznych. O synonimice mówi się jednak częściej przy wyrazach mających zachodzące na siebie w mniejszym lub większym stopniu zakresy znaczeniowe.

HOMONIMY

Wyrazy posiadające więcej niż jedno znaczenie. Poza skeczem i fraszką, w których realizuje się dowcip oparty na grze znaczeń, jest wśród chwytów poetyckich znaleziskiem dość rzadkim.

---