Czas i miejsce akcji

Akcja powieści rozgrywa się głównie w Owczarach i Klerykowie. Występują opisy Gawronek, rodzinnej wsi Marcina Borowicza, który na początku powieści opuszcza te strony, ale potem wraca do domu na wakacje. Ponadto przedstawiona zostaje sytuacja innych miejscowości polskich, z którymi związane są losy Andrzeja Radka. Tu m.in. Pajęczyn Dolny, Pyrzogłowy. Żeromski skupia się na ukazaniu prowincji, mniejszych miast i osiedli. Wszystkie miejsca, zobrazowane w powieści, mają swoje pierwowzory w postaci rodzinnych stron autora książki, np. Owczary to Psary z dzieciństwa Żeromskiego, Kleryków natomiast bazuje na wizerunku Kielc z czasów młodości pisarza. Interesujące są zwłaszcza wzmianki o osiedlach, do których nawet księża boją się przedzierać. Są to wioseczki zaszyte w głuchych lasach, rządzące się odwiecznymi chłopskimi prawami. Tam, nawet pod koniec XIX wieku, panuje analfabetyzm, zacofanie i zupełnie inne zwyczaje niż w większych miejscowościach, podległych politycznym rozgrywkom (m.in. rusyfikacji).

Elementy autobiograficzne w utworze

Stefan Żeromski

Fabuła powieści Syzyfowe prace została zaczerpnięta z autentycznych wydarzeń z życia Stefana Żeromskiego, autora książki. Autobiografizm jest widoczny, mimo że pisarz zmienił nazwy bliskich mu miejscowości, w których dzieje się akcja powieści. Stworzeni przez autora bohaterowie mają swoje prototypy w autentycznych postaciach z lat szkolnych Żeromskiego. Wiele wydarzeń, które składają się na fabułę książki, to rzeczywiste przeżycia autora.

Stefan Żeromski urodził się w 1864 r. w Strawczynie w kieleckiem. Jego rodzice należeli do ubogiej szlachty. Dzieciństwo pisarz spędził w Ciekotach, skromnym folwarku, dzierżawionym przez rodziców. Oboje Żeromscy zmarli wcześnie i osierocony Stefan zaznał trudnej drogi dorastania w biedzie, głodzie, walce z rusyfikacją. Żeromski uczył się w gimnazjum w Kielcach, gdzie dorabiał jako korepetytor. Rozpoczął studia w Warszawie, ale po dwóch latach musiał je przerwać z powodu gruźlicy płuc. Pracował jako nauczyciel szlacheckich dworów. Aktywnie włączał się w powstanie państwa polskiego i pierwsze lata funkcjonowania wolnej Rzeczpospolitej. Płodny pisarz, publicysta, dramaturg i działacz społeczny mieszkał z rodziną w Zakopanem, potem w Nałęczowie, a od 1919 w Warszawie, gdzie zmarł w 1925 r. Żeromski zajmuje w polskiej literaturze i kulturze miejsce wśród wybitnych prozaików i wielkich obywateli.
Gawronki, opisane przez Żeromskiego w powieści Syzyfowe prace, odzwierciedlają życie pisarza w Ciekotach. Owczary, dom Wiechowskiego, przygotowania Marcinka do egzaminu do gimnazjum - to Psary i rok pobytu Żeromskiego u nauczyciela Strachowskiego. Klerykowskie gimnazjum jest obrazem szkoły w Kielcach, do której uczęszczał Stefan Żeromski. Losy młodego Borowicza, a zwłaszcza jego problemy z matematyką, są również zakorzenione w doświadczeniach samego autora. Żeromski przez cały okres szkolny miał trudności z algebrą wykładaną po rosyjsku. Przedmiot ten zaważył na ocenie negatywnej z matury pisarza. Opisana w książce droga Andrzeja Radka do gimnazjum w Klerykowie oparta jest na wspomnieniach autora, który sam przemierzał kilometry pieszo ze swojej wsi do gimnazjum w Kielcach. Wreszcie przezwisko nauczyciela „Kawki”, czyli Paluszkiewicza, należało rzeczywiście do Żeromskiego, udzielającego korepetycji w latach szkolnych.

Rusyfikacja polskiej młodzieży na podstawie „Syzyfowych prac”

Na terenach zagarniętych przez carską Rosję w wyniku rozbiorów Polski społeczeństwo polskie było poddawane rusyfikacji. Akcja rusyfikacyjna stanowiła ściśle zaplanowaną i stale kontrolowaną operację na narodzie. Ideologowie rusyfikacji kierowali tym procesem z samej Moskwy. Niezawodnie miały działać nawet najniższe organa rosyjskie, odpowiedzialne za eliminację polskiej kultury w miastach i na wsiach.

Władzom carskim przeszkadzał przede wszystkim język. To polska mowa była przecież nośnikiem narodowych zwyczajów, tradycji i idei patriotycznych. W języku zachowane były fakty historyczne z dziejów Polski i duch narodu. O ile jednak trudno o wynarodowienie starszej części społeczeństwa, o tyle szkoła stanowiła doskonałe pole do pracy dla rusyfikatorów - jak sądziły carskie władze.
Już w Owczarach Marcinek Borowicz styka się z zakazem mówienia po polsku. Wiechowski wykonuje swoją syzyfową pracę, wpajając polskim dzieciom obcy alfabet, gramatykę, tradycje, a nawet zwyczaje religijne. Katolicyzm jest dyskryminowany równie silnie, co polskość. Gorliwy wobec władz nauczyciel uczy czytania i pisania po rosyjsku, wytrwale wpaja uczniom słowa i melodię pieśni cerkiewnej, podczas lekcji z Marcinem Borowiczem używa jedynie rosyjskiego. Jednak nawet tak małe dzieci, jak w wiejskiej szkółce u Wiechowskiego, nie ulegają rusyfikacji. Uczniowie odczuwają wszystko, co rosyjskie, jako obce. Tylko język rodziców, rodzime tradycje, święta Kościoła Katolickiego - są małym Polakom bliskie i zrozumiałe. Podobnie reaguje okoliczna ludność wiejska, czyli rodzice dzieci. Podczas wizytacji dyrektora Jaczmieniewa rodzice skarżą się na nauczyciela. Ujawnia się wtedy ich zacofanie, nieświadomość realiów politycznych, zupełne niezrozumienie własnej sytuacji jako narodu bez państwa.

Podobny przykład działania rusyfikacji podaje Żeromski w dalszej części książki. Inspektor Sieldiew wpada we wściekłość po egzaminie gimnazjalnym i zwraca się do zgromadzonych rodziców:

Należy zrzucić pychę z serca i zabrać się do reformy. Wtedy dopiero dziecko może być przyjęte [...]. Należy jeszcze mówić z nimi [dziećmi] w domu po rosyjsku. Oto, jaka reforma przeprowadzona być musi! Pan wymagasz, żebyśmy przyjmowali pańskich synów do szkoły rosyjskiej, a sam nie umiesz czy nie chcesz mówić po rosyjsku, i do mnie, zwierzchnika tej szkoły, w murach jej ośmielasz się mówić jakimś obcym językiem! Pomyśl pan, czy to nie jest skandal?

Gdy w odpowiedzi od rodzica inspektor słyszy:

To nie jest bynajmniej skandal, jeżeli ja, nie posiadając żadnego obcego języka, przemawiam do pana inspektora tym, jaki umiem...,

Rosjanin używa groźby:

Język rosyjski tu, w tym kraju, nie jest językiem obcym, jak się panu wyrażać podoba... Za pozwoleniem... pańskie nazwisko?

Celem rusyfikatorów jest zatem całkowicie wyplenić polskość w narodzie; zmusić społeczeństwo, by nawet w domach mówiło po rosyjsku, by zapomniało o własnej historii, a przede wszystkim o wolności.

Znaczenie tytułu powieści

Wyrażenie syzyfowe prace, użyte w tytule powieści Stefana Żeromskiego, pochodzi z mitologii greckiej. Syzyf był założycielem i królem miasta Eryfy (Korynt). Słynął ze sprytu i przebiegłości. Kiedy Bogowie zesłali go do Tartaru, podstępnie uciekł. Za to i inne swoje przewinienia Syzyf został ukarany wtaczaniem ogromnego głazu pod górę. Kiedy utrudzonemu Syzyfowi zdawało się, że głaz już został wepchnięty, ciężar spadał na sam dół i bohater musiał od nowa go toczyć na szczyt. Syzyfowa praca oznacza więc daremny wysiłek, bezcelową, bezowocną pracę, nie mające końca zmagania się z czymś.

Takich syzyfowych prac w książce Żeromskiego jest kilka. Pierwszą z nich jest nauka małego Marcinka Borowicza. Nieustanne wkuwanie na pamięć, usilne starania, aby pojąć rosyjską mowę i nadążyć za tokiem myśli nauczyciela - oto przykłady daremnego wysiłku chłopca. Nie tylko Marcin ma problemy z nauką. Dzieciom w szkole w Owczarach wciąż mylą się alfabety. Bardzo wiele trudności przysparza matematyka, odmiana rosyjskich słów i poprawna wymowa oraz akcentowanie. Marcin przykłada się do lekcji jak tylko może, a mimo to nie jest prymusem i nie wiadomo, czy dostanie się do gimnazjum. Syzyfowe prace czekają go również tutaj, w Klerykowie. Dopiero w starszych klasach chłopiec lepiej zacznie sobie radzić z przygotowaniem do zajęć, z zapamiętywaniem wiadomości, odpowiadaniem na lekcjach i nauką do matury.
Kolejną syzyfową pracą jest sama rusyfikacja. Cała klasa szkółki w Owczarach myli słowa i melodię pieśni rosyjskiej i, mimo zbulwersowania nauczyciela, zaczyna śpiewać katolicką pieśń „Święty Boże, Święty mocny...”. Uczniowie rozmawiają ze sobą po polsku, kiedy tylko mogą. Wysiłki władz szkoły, aby wyplenić polskość z małych główek wychowanków, idą na marne. W pewnym momencie wydaje się, że rusyfikacja zwyciężyła - w gimnazjum Marcin i jego przyjaciele zaczynają dla własnej przyjemności czytać literaturę po rosyjsku i nawet mówić między sobą w tym języku. Ale jest to złudny efekt pracy rusyfikatorów. Gimnazjaliści szybko uświadamiają sobie pułapkę i z jeszcze większą nienawiścią odnoszą się do władz szkoły. Poza tym pojawia się Bernard Sieger, którego dojrzałość patriotyczna pobudza wszystkich do samodzielnego myślenia o historii narodu polskiego i niweczy skutki edukacji prorosyjskiej.

Marcin Borowicz - charakterystyka

Marcin Borowicz - główny bohater powieści. Jest synem zubożałego szlachcica, mającego folwark w Gawronkach, najbiedniejszej wsi w okolicy. Jedynak, oczko w głowie matki. Poznajemy go, gdy ma osiem lat i rodzice zamierzają wysłać go do szkółki w pobliskiej wsi Owczary, gdzie ma zostać przygotowany do klasy wstępnej gimnazjum. Na egzaminie do gimnazjum chłopiec wyróżnia się staroświeckim ubraniem i z tego powodu jest wyszydzany przez innych gimnazjalistów. Chłopiec nie jest samodzielny, wszystkiego musi się uczyć od starszych kolegów, którzy zazwyczaj drwią z małego szlachcica. Marcin jest wpływowy - często koleguje się z łobuzami, którzy mają silniejszą wolę i są uparci w przeciwieństwie do Borowicza. Matka przyzwyczaiła go do stałej pomocy i opieki. Marcin jest bardzo wrażliwy na przyrodę i tęskni za domowym ciepłem. Uczy się na pamięć, bo nie rozumie rosyjskiego, nie chce natomiast zawieść ukochanej matki.

Początkowo Marcin ulega rusyfikacji. Jego mistrzem staje się inspektor Zabielski, przewodnik koła rusofilskiego w klasie. Z czasem jednak chłopak dorasta do samodzielnego myślenia. Momentem przełomowym jest lekcja polskiego, na której Zygier recytuje Redutę Ordona. Borowicz dostaje wręcz mdłości na myśl, jak bardzo uwierzył rosyjskim nauczycielom i w jakim stopniu uległ manipulacji ze strony władz. Marcin w klasie ósmej jest już przewodnikiem koła patriotów. Zakochuje się w Annie Stogowskiej. Jednak to czyste uczucie zostaje brutalnie przerwane przez zsyłkę Anny i całej jej familii w głąb Rosji. Marcin dostaje się na studia do Warszawy.

Andrzej Radek - charakterystyka

Andrzej Radek - bliski kolega Marcina Borowicza. Chłopcy poznają się, gdy Radek ma już nakaz opuszczenia szkoły za złe zachowanie. Chodziło o bójkę w klasie, którą spowodował uczeń naśmiewający się z pochodzenia Radka. Wtedy Marcin wstawia się za kolegą u Majewskiego i Zabielskiego (jest to jeszcze czas, kiedy Borowicz aktywnie działa w kółku rusofilskim).

Andrzej Radek urodził się w rodzinie chłopa, pracującego u szlachcica w Pajęczynie Dolnym. Rodzice nie interesowali się chłopcem. Mały Jędrek zajmował się prostymi pracami wiejskimi - pasł zwierzęta, ganiał po polach, przedrzeźniał nauczyciela szlacheckich dzieci, Paluszkiewicza. Wkrótce korepetytor zaczyna uczyć chłopca czytania i pisania. Radek okazuje się bardzo ambitnym i pojętnym uczniem. Wbrew woli rodziców Paluszkiewicz posyła Jędrka do szkoły w Pyrzogłowach. Tam, po śmierci protektora, Radek dorabia korepetycjami i po zdobyciu patentu wyrusza w samotną drogę pieszo do gimnazjum w Klerykowie.
Andrzej uczy się bardzo dobrze, ale wciąż walczy z chłopskim pochodzeniem, dyskryminacją w szkole, biedą, żalem do zacofanych rodziców. Zdecydowanie opiera się rusyfikacji. Jest pewny siebie, ma jasno wytyczony cel, do którego zmierza z chłopskim uporem, jest koleżeński i uwielbia się uczyć.
Postać Andrzeja Radka jest naznaczona w powieści pewną symboliką. Koniec XIX wieku to okres narastania wpływów chłopów, wkrótce nadejdą czasy pierwszych rewolucji proletariackich. Powieść Żeromskiego kończy się sceną, zwracającą uwagę na te procesy społeczno-polityczne. Załamanego po stracie ukochanej i rozmyślającego nad swym losem Borowicza spotyka właśnie Andrzej Radek i wyciąga do kolegi silną, kościstą, a jakby z żelaza urobioną dłoń.

---