Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży
Termin „nieprzystosowanie społeczne” (używany na ogół zamiennie z innymi terminami, takimi jak: „ niedostosowanie społeczne ” czy „wykolejenie społeczne”) nie jest określany w sposób jednoznaczny. Przede wszystkim jednak odnosi się do zachowań jednostek lub grup społecznych funkcjonujących w konkretnych systemach społecznych. Przy czym chodzi tu o takie zachowania, które są nieadekwatnymi, powtarzającymi się reakcjami jednostek na wymogi i nakazy zawarte w przypisanych im przez system społeczny rolach np roli dziecka, kolegi, ucznia w szkole itp. Do dzisiaj nie udało się jednoznacznie uzgodnić definicji społecznego niedostosowania.
Typowymi przejawami dla dzieci i młodzieży nieprzystosowanej społecznie są: notoryczne kłamstwa, wagary, alkoholizowanie się, ucieczki z domów, kradzieże, niekonwencjonalne zachowania seksualne, rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją, jak również notoryczne kłamstwa, werbalna agresja (wulgarność), lenistwo szkolne, lękliwość,
nie przestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły, zaburzenia koncentracji uwagi, konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami.
Podobnie jak w przypadku definicji, jest również wiele typów niedostosowanie społecznego dzieci i młodzieży. Jednym z takich podziałów jest typologia wg D.H. Stotta. Pod
względem formalnym należy ona do kategorialnych i zawiera cztery typy (rodzaje) niedostosowania: zachowanie wrogie, zahamowanie, aspołeczność, zachowanie niekonsekwentne.
a). Zachowanie wrogie - agresja jako główny składnik tego typu zachowania ukierunkowana jest na świat społeczny. Wrogość jest wynikiem sumy doświadczeń doznawanych w różnych okresach życia. W wielu przypadkach postawy wrogie ulegają dwukierunkowej transformacji, stają się albo ukrytymi nastawieniami, albo przybierają formy jawne w postaci przemocy i aktów przestępczych.
b). Zahamowanie - skłonność do przeżywania depresji, bierność społeczna. W sytuacjach problemowych dziecko zachowuje się poniżej swoich możliwości intelektualnych. Często staję się ofiarą rówieśników, nie sprawia większych kłopotów wychowawczych, chociaż nie przejawia znaczących kompetencji społecznych.
c). Zachowanie niekonsekwentne - trudność w koncentracji uwagi, nadpobudliwość, niekonsekwencja w działaniu. Reakcje na bodziec są nieprzemyślane i przypadkowe. Niekonsekwencja przejawia się w sferze poznawczej, werbalnej i stosunku do otoczenia społecznego.
d). Aspołeczność - jest to końcowy etap rozwoju wrogości w szczególnie w niekorzystnych warunkach środowiskowych, podobny do socjopatii. Cechy to okrucieństwo, nieprzestrzeganie norm, członkostwo w podkulturach dewiacyjnych.
Etiologia nieprzystosowanie społecznego
Według J. Konopnickiego przyczyny niedostosowanie społecznego są dwojakie:
biologiczne (wewnętrzne, uzależnione od jednostki) w tym organiczne, np. uszkodzenia centralnego układu nerwowego, psychiczne, uwarunkowane przede wszystkim czynnikami dziedziczności i obejmujące sferę emocjonalną i wolicjonalną w zakresie popędu, co powoduje zmiany psychopatyczne, poza tym: braki charakteru, nieprawidłowy rozwój osobowości, nerwice, kalectwo.
środowiskowe (zewnętrzne, niezależne od jednostki) wadliwa struktura rodzin, zaniedbania środowiska wychowującego, błędy wychowawcze rodziny i szkoły, wpływ środków masowego przekazu na kształtowanie postawy społeczno-moralnej dzieci i młodzieży dorastającej, czy wreszcie zaburzenia rozwojowe oraz czynniki ekonomiczno-gospodarcze i przyrodniczo-ekologiczne, jak również: brak poczucie bezpieczeństwa, trudności w nauce, brak akceptacji.
Współcześnie obok pojęcia niedostosowania społecznego funkcjonuje termin „zaburzonego zachowania”. Mówimy o nim wówczas, gdy zachowanie nieadekwatne do sytuacji staje się regułą, a dziecko w różnych sytuacjach prezentuje stały stereotyp zachowania. Termin zachowanie stosuje się do oznaczenia czynności ruchowych, pewnych
reakcji fizjologicznych i wypowiedzi słownych, które można badać w sposób obiektywny, dokonać ich rejestracji i pomiaru. Zachowanie nieadekwatne to takie, które nie uwzglednia indywidualnych cech sytuacji, jest nieracjonalne, przez to wydaje się obserwującym je osobom dziwne czy nawet szokujące.
Konsekwencje zaburzonego zachowania ujawniają się w relacjach:
dziecko - dorośli
dziecko - rówieśnicy
dziecko - zadanie
dziecko w relacji do samego siebie.
Zespoły oraz stopnie zaburzeń zachowania naruszających przyjęte normy społeczne (wg Hartman)
Zespół niestabilności - skłonności depresyjne, wycofanie się, słabość kontaktów społecznych, ucieczki. Dzieci zaliczone do tego zespołu nie stanowią większego zagrożenia.
Zespół zachowania aspołecznego - niechęć do nauki i pracy, włóczęgostwo, nadużywanie alkoholu, skłonność do konfliktów. Jest to postać „bierna”, średni stopień zagrożenia.
Zespół przestępczości - zagrożenie dla innych osób, niszczenie przedmiotów, wczesne skłonności przestępcze, naruszanie prawa. Znaczne zagrożenie dla porządku społecznego.
Do pomiaru zachowań zaburzonych wykorzystuję się typologie Achenbacha, która sprowadza się do dwóch typów: zachowań internalizacyjnych oraz zachowań eksternalizacyjnych
Zachowania internalizacyjne, (nadmiernie kontrolowane). Zachowanie tego typu charakteryzuje się wycofaniem, dysforią, lękiem. Jednostka w wyniku nadmiernego poczucia kontroli internalizuje normy społeczne, co w konsekwencji prowadzi do przesadnej ostrożności w nowych sytuacjach, nieśmiałości w kontaktach interpersonalnych. Większość dzieci przejawiających tego typu zachowania jest równocześnie społecznie niedostosowana, gdyż nie zachowuje się zgodnie z przyjętymi normami. Dzieci takie nie stanowią zagrożenia dla społeczeństwa, Cierpią z powodu wewnętrznych problemów. Są trudnością dla wychowawców.
Symptomy zach, internalizacyjnych to m.in.: skrytość, nieśmiałość, wycofanie, małomówność, nadmierne dążenie do doskonałości, stany depresyjne, poczucie winy, mała aktywność.
Zachowania eksternalizacyjne, (słabo kontrolowane), źródłem tego typu zachowań jest słaba kontrola, a składnikiem - agresja. Jednostka przejawia zachowania, które rzutują na zewnątrz. Konsekwencje tych zachowań ponosi otoczenie, a nie jednostka, która jest sprawcą. Ten typ zachowań prowadzi do przestępczości chronicznej w życiu dorosłym.
Symptomy zach. eksternalizacyjnych m.in.: brak poczucia winy, kłamstwo, opór, zazdrość, atak na innych, potrzeba zwracania na siebie uwagi, wybuchowość, impulsywność, destruktywność i inne antyspołeczne cechy osobowości.
Aby stwierdzić czy i w jakim stopniu jednostka jest niedostosowana społecznie potrzebna jest diagnoza.
Diagnoza - to rozpoznawanie na podstawie zebranych objawów i znanych ogólnych prawidłowości badanego złożonego stanu rzeczy przez przyporządkowanie go do typu lub gatunku, przez wyjaśnienie genetyczne i celowościowe, określenie jego fazy obecnej oraz przewidywanego rozwoju.
Na postawie postawionej diagnozy wyciągany jest wniosek dotyczący treści urazowej oraz stopniu urazu. Diagnoza umożliwia projektowanie odpowiednich sytuacji psychokreacyjnych i profilaktycznych. To od niej zależy, do którego poziomu działań profilaktycznych jednostka zostanie przypisana.
3 poziomy działań profilaktycznych to:
I - niskiego ryzyka - zapobieganie, promocja zdrowia;
II - podwyższonego ryzyka - rozpoznawania zachowań ryzykownych;
III - wysokiego ryzyka - oddziaływania resocjalizujące.
Bibliografia:
Bronisław Urban: „ Zachowania dewiacyjne młodzieży”, Kraków, 2000
Jan Konopnicki: „Niedostosowanie społeczne”, Warszawa, 1971
Aleksandra Karasowska: „Jak wychowywać i uczyć dzieci z zaburzeniami zachowania”, Warszawa, 2006