Profilaktyka społeczna. Koncepcje i strategie profilaktyki.
Termin profilaktyka wywodzi się z języka greckiego (prophylassein) co oznacza „ strzec się, zapobiegać”.W praktyce znaczenie to wiąże się z zapobieganiem niekorzystnym zjawiskom.
Profilaktyka społeczna jest to system metod i środków mających na celu usuwanie przyczyn ujemnych zjawisk społecznych i stwarzanie warunków prawidłowego funkcjonowania i rozwoju jednostek oraz grup społecznych.(Hołyst 1994 s.545)
Badania profilaktyczne
wychowania które jest procesem wspomagania wychowanka w rozwoju ukierunkowanym na osiąganie pełnej dojrzałości w czterech podstawowych sferach:
fizycznej, psychicznej, społecznej i duchowej.
Profilaktyka to proces wspomagania człowieka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, a także ograniczanie
i likwidowanie czynników, które blokują prawidłowy rozwój, zaburzają zdrowy styl życia
(w literaturze określonych jako zachowania ryzykowne).
Działania wychowawcze są prowadzone równolegle czterema przenikającymi się nurtami:
- wspomaganie naturalnego rozwoju dziecka;
- kształtowanie jego postaw zgodnie z wymaganiami i oczekiwaniami społecznymi;
- działania mające na celu zapobieganie zagrożeniom pojawiającym się na drodze rozwojowej dziecka;
- działania mające na celu korygowanie utrwalonych nieprawidłowości z wcześniejszych
okresów.
Wychowanie jest więc stałym procesem doskonalenia się wychowanka. Rola wychowawców polega na towarzyszeniu dziecku w rozwoju jego umiejętności
i stwarzania warunków, które ten rozwój umożliwiają.
Wskazywanie pożądanych społecznie wartości, ich uzewnętrznianie oraz ochrona
i ingerowanie, gdy na drodze dziecka pojawiają się zagrożenia, stanowią stałe elementy wychowania.
Pierwsze z tych działań jest wychowaniem w sensie ścisłym, drugie zaś to działanie profilaktyczne.
Chociaż profilaktyka koncentruje się na przeciwdziałaniu złu, a wychowanie polega na otwieraniu dziecka na dobro, mają ten sam naczelny cel, jakim jest zapewnienie prawidłowego rozwoju człowieka. Profilaktyka i wychowanie winny opierać się na założeniu, że człowiek niedojrzały (uczeń) nie potrafi jeszcze samodzielnie dokonywać prawidłowych wyborów. Wobec tego często sam dla siebie stanowi zagrożenie. Dlatego prowadzenie dziecka ku dojrzałości jest zarówno wychowaniem jak i profilaktyką.
Koncepcje i poziomy profilaktyki.
Podstawowy podział profilaktyki obejmuję profilaktykę pierwotną i wtórną
Profilaktyka pierwotna tworzy warunki , które mają na celu sprzyjać prawidłowemu wychowaniu i prawidłowemu rozwojowi. Natomiast profilaktyka wtórna występuje gdy pojawiają się pewne zaburzenia, jej zadaniem jest opanowanie tego problemu i pomoc w jego przezwyciężeniu.
W ostatnich latach możemy zaobserwować zmiany w sposobach patrzenia na profilaktykę, dotyczy to zarówno treści jak i metod. Nastąpiły zmiany w modelach i koncepcjach profilaktycznych. Obecnie istnieją dwie koncepcje uprawiania profilaktyki
a) -koncepcja profilaktyki kreatywnej (stosowanie w skali globalnej środków pozytywnych, inicjujących, konstruktywnych)
b) -koncepcja profilaktyki defensywnej (niedopuszczenie do dewiacji, dysfunkcji; wykorzystuje się tu środki, tj. blokada, odstraszanie, napiętnowanie)
Według G.Świątkiewicza profilaktyka kreatywna to wykorzystanie czynności o charakterze konstrukcyjnym, nakierowanych na wspomaganie i aktywizowanie tych, którzy w efekcie takich działań z powodzeniem radzą sobie z rozmaitymi zagrożeniami.
Według J.Kwaśniewskiego procedura profilaktyki kreatywnej to określony system racjonalnych działań wzmacniających lub podtrzymujących rozmaite społeczne postawy.
Profilaktyka defensywna to odwołanie się do różnych czynności destrukcyjnych wobec przewidywanych zagrożeń w celu ich osłabienia bądź likwidacji.
W zależności od potrzeb i sytuacji możemy stosować obie koncepcje równocześnie.
W profilaktyce chodzi o podjęcie działań uprzedzających, kształtujących spodziewany rozwój zjawisk poprzez wzmacnianie czynników chroniących przed rozwojem problemów związanych z zachowaniem niepożądanym oraz osłabienie czynników ryzyka sprzyjających rozwojowi tego typu zachowań
Warunkiem skutecznej pracy profilaktycznej jest skoordynowanie działań we wszystkich obszarach jej funkcjonowania. Działania profilaktyczne powinny być skierowane powinny być skierowane na najważniejsze czynniki ryzyka tkwiące zarówno w jednostce jak i jej otoczeniu społecznym. W zależności od stopnia ryzyka profilaktyka jest prowadzona na trzech poziomach. W zależności od tego, jak bardzo jest zaburzone zachowanie, w jakim stopniu chroniczny jest jego charakter i jakie są czynniki towarzyszące grupy o specyficznym poziomie ryzyka (Szymańska J., 2000, s. 31):
- grupa niskiego ryzyka, do której należą osoby, nie podejmujące zachowań
ryzykownych;
- grupa podwyższonego ryzyka; do niej należą osoby, które podjęły choć jedno zachowanie ryzykowne, u których ponadto obserwujemy liczne czynniki ryzyka
- grupa wysokiego ryzyka; do niej należą osoby, u których zachowania ryzykowne są głęboko utrwalone i które odczuwają poważne negatywne konsekwencje (zdrowotne i społeczne) swoich zachowań ryzykownych.
W populacji dzieci i młodzieży szkolnej najliczniejsza jest grupa niskiego ryzyka, zwłaszcza w szkołach podstawowych. Po wejściu w wiek dorastania niektórzy uczniowie przechodzą do grupy podwyższonego ryzyka. Im starsza klasa, tym liczniejsza ta grupa.
W zależności od stopnia zagrożenia wyróżnia się trzy poziomy profilaktyki:
Profilaktyka pierwszorzędowa:
Ma charakter proaktywny i przedterapeutyczny. Adresowana jest do szerokiej populacji dzieci i młodzieży uznanych za zagrożone zjawiskami patologii społecznej, do grupy niskiego ryzyka (programy informacyjne, edukacyjne).
Celem tych działań jest:
• promocja zdrowego stylu życia i uczenie sposobów radzenia sobie z sytuacjami trudnymi
• opóźnienie wieku inicjacji, a przez to zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych.
Dewizą w tej pracy jest ukazanie alternatywy w stosunku do zachowań ryzykownych i problemowych (sport, rekreacja, muzyka, zajęcia w kółkach zainteresowań, nie w przedmiotowych - w takich, gdzie dzieci mogą odreagować napięcia)
Realizatorzy programu: wszyscy nauczyciele i wychowawcy klas wspierani przez psychologów.
Teren działań: szkoła.
Profilaktyka drugorzędowa:
Ma charakter reaktywny i terapeutyczny. Działania i programy skierowane do grupy młodzieży po inicjacji: alkoholowej, narkotykowej, utrzymującej sporadyczny kontakt z grupami przestępczymi itp. Jest to grupa wysokiego ryzyka (uczniowie w trakcie leczenia psychiatrycznego, „weekendowi bracze”, dzieci po próbach samobójczych)
Cel działań:
• ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji
• umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykownych.
Ta grupa młodzieży powinna być objęta zajęciami socjoterapeutycznymi, poradnictwem rodzinnym, zawodowym, pomocą w pokonywaniu problemów rodzinnych, osobistych, szkolnych.
Realizatorzy programu: pedagog szkolny, psychologowie, terapeuci, doradcy rodzinni.
Teren działań: szkoła, poradnie psychologiczno - pedagogiczne, placówki służby zdrowia, kluby, świetlice.
Dla osiągnięcia skuteczności programów pomocy konieczne jest współdziałanie ze szkołą wielu instytucji wspomagających oraz organizacji środowiskowych (MOPS, MONAR itp.).
Każdy program zbudowany na tym poziomie powinien być zbudowany w oparciu o pogłębioną diagnozę.
Profilaktyka trzeciorzędowa:
Ma charakter reaktywny i terapeutyczny. Ukierunkowana na grupy wysokiego ryzyka.
Wymaga psychoterapii zorientowanej na kryzys.
Cel działania:
• przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej młodych
• ukazanie szansy na powrót do normalnego życia w społeczeństwie
• ochrona innych (dzieci, młodzieży, rodziny) przed skutkami choroby (alkoholu, narkotyków).
Realizatorzy programów: specjaliści terapeuci. Lekarze, psychoterapeuci, psychologowie, specjaliści z zakresu resocjalizacji.
Miejsce realizacji: placówki specjalistyczne (poradnie odwykowe, zakłady lecznictwa zamkniętego, zakłady resocjalizacyjne i wychowawcze, zakłady karne itp.).
Duże koszty (leczenie, specjaliści), mała niekiedy skuteczność działań, a tym samym mała szansa na powrót do normalnego życia.
Działania na tym poziomie wymagają współpracy wielu resortów
Czynniki ryzyka i czynniki chroniące
Profilaktyka ma na celu eliminacje lub redukcje czynników ryzyka oraz wzmacnianie czynników chroniących
Czynniki ryzyka - zespoły przyczyn jednostki i środowiska, które warunkują występowanie zachowań problemowych wśród dzieci i młodzieży.
Do zbadanych czynników ryzyka wspólnych dla różnych zachowań problemowych zalicza się (Wojcieszek K., 2001, s. 17):
• środowisko społeczne promujące dane wzorce zachowań;
• pozytywny stosunek rodziny dziecka do używania substancji (również obojętność)
• nadpobudliwość i agresja zaznaczone już w dzieciństwie;
• wystąpienie uzależnienia lub nadużywania w rodzinie dziecka;
• normy społeczne (promujące, prowokujące dane zachowania);
• modelowanie takich zachowań w domu i w szkole;
• konflikty i doświadczenia izolacji w dzieciństwie;
• grupa rówieśnicza, której normą są zachowania dysfunkcyjne;
• niskie wyniki osiągane w szkole i brak celów życiowych;
• łatwość zdobycia substancji uzależniających;
• wczesna inicjacja w zachowaniach ryzykownych.
Strategie profilaktyki
Działania o charakterze profilaktycznym cechuje olbrzymia różnorodność. Na wszystkich poziomach oddziaływań profilaktycznych możemy stosować 5 strategii:
Strategie (działania) informacyjne. Ich celem jest dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych i tym samym umożliwienie dokonywania racjonalnego wyboru. U podstaw tej strategii leży przekonanie, że ludzie, zwłaszcza młodzi, zachowują się ryzykownie, ponieważ zbyt mało wiedzą o mechanizmach i następstwach takich zachowań. Zakłada się, iż dostarczenie informacji o skutkach palenia tytoniu, picia alkoholu, odurzania się narkotykami czy aktywności seksualnej spowoduje zmianę postaw, a w rezultacie wpłynie na zmianę zachowań. Zazwyczaj są to wykłady ilustrowane niekiedy filmami.
Strategie (działania) edukacyjne. Ich celem jest pomoc w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych (umiejętności nawiązywania kontaktów z ludźmi, radzenie sobie ze stresem, rozwiązywania konfliktów, opierania się naciskom ze strony otoczenia itp.) U podstaw tych strategii leży przekonanie, że ludzie, nawet dysponujący odpowiednią wiedzą, podejmują zachowania ryzykowne z powodu braku wielu umiejętności niezbędnych do życiu społecznym. Deficyt w zakresie kompetencji społecznych uniemożliwia im budowanie głębszych, satysfakcjonujących związków z ludźmi, powoduje ciągłą frustrację, uniemożliwia odnoszenie sukcesów np. zawodowych. Szukają więc chemicznych lub innych podpórek, żeby przetrwać.
Strategie działań alternatywnych. Ich celem jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb (np. sukcesu, przynależności) oraz osiąganie satysfakcji życiowej przez stwarzanie możliwości zaangażowania się w działalność pozytywną (artystyczną, społeczną, sportową itp.). U podstaw tych strategii leży założenie, że wiele ludzi nie ma możliwości zrealizowania swej potrzeby aktywności, podniesienia samooceny poprzez osiąganie sukcesów czy też rozwoju zainteresowań. Dotyczy to zwłaszcza dzieci i młodzieży zaniedbanej wychowawczo.
Strategie interwencyjne. Celem tych działań jest pomoc osobom mającym trudności w identyfikowaniu i rozwiązywaniu ich problemów oraz wspieranie w sytuacjach kryzysowych.
Strategie informacyjne, edukacyjne i alternatywne stosuje się ba wszystkich trzech poziomach profilaktyki. Strategie interwencyjne, jako działania głębsze i bardziej zindywidualizowane, w zasadzie zastrzeżone są dla poziomu drugiego i trzeciego. W profilaktyce trzeciorzędowej stosuje się również specyficzne programy edukacyjne dostosowane do potrzeb osób uczestniczących (np. „jak żyć bez alkoholu” albo „jak żyć bez narkotyków”). Stwarzanie alternatywy jest ważne dla wszystkich, niezależnie od stopnia zagrożenia.
Strategie zmniejszania szkód przewidziane są głównie na potrzeby profilaktyki trzeciorzędowej. Adresatem tych działań są grupy najwyższego ryzyka, wobec których zawiodła wczesna profilaktyka, interwencje, terapia, resocjalizacja. Są to narkomani i alkoholicy z długim stażem, prostytutki i recydywiści, którzy z różnych względów nie mogą lub nie chcą wycofać się z ryzykownych zachowań.