Diagnoza klasy
1. Wstępna charakterystyka klasy
Opis klasy (która klasa, czy ma jakąś specjalność, np. sportowa), do jakiej szkoły należy (wiejskiej, miejskiej, jak dużej). Wiek dzieci, ilość uczniów w klasie, ile chłopców i dziewczynek. Czy są dzieci powtarzające klasę, ze specjalnymi trudnościami w nauce, zachowaniu, czy też wybitnie uzdolnione, niepełnosprawne. Z jakich środowisk dzieci pochodzą (wieś/miasto, wykształcenie rodziców, grupy zawodowe, sytuacja materialna), jakich rodzin (pełnych, niepełnych, zrekonstruowanych, z jaką ilością dzieci).
2. Komunikacja
Czy klasa posiada własny język (werbalny, niewerbalny)? Mogą to być powiedzonka, przezwiska, charakterystyczny sposób witania się, gesty, symbole graficzne (np. zamiast pisać w zeszycie „zadanie domowe” dzieci rysują domek - kwadrat z daszkiem). Chodzi zarówno o elementy ustalone z nauczycielem jak i zjawiska dotyczące tylko komunikowania się dzieci.
Czy klasa posiada własne rytuały (powitania, pożegnania, sposoby zagrzewania się do walki w trakcie rozgrywek sportowych, obchodzenie święta kobiet, chłopaka, urodzin, i in.)?
(M. Argyle, "Psychologia stosunków międzyludzkich" rozdz. 2 "Twarz, spoglądanie i inne niewerbalne komunikaty").
Jakie rodzaje pasywności występują u uczniów? W jakich okolicznościach się pojawiają, przy których nauczycielach jakie? Opisz zaobserwowane zachowania nauczycieli tej klasy, które sprzyjają powstawaniu pasywności uczniowskiej (m.in. bariery komunikacji).
J. Jagieła „Komunikacja interpersonalna w szkole”,
J. Stewart „Mosty zamiast murów. Podręcznik komunikacji interpersonalnej”, art. R. Boltona „Bariery na drodze komunikacji”.
Jakie gry (w rozumieniu Analizy Transakcyjnej) obserwujesz w klasie? Które inicjują uczniowie, które nauczyciel?
J. Jagieła, „Komunikacja interpersonalna w szkole”,
K. Ernst „Szkolne gry uczniów”.
Jak wygląda komunikacja nauczyciela z uczniami? Czy wychowawca jest serdeczny, wspierający, bezpośredni, otwarty?
W relacjach nauczyciela z uczniami przeważa komunikacja jedno- czy dwukierunkowa (komunikacja jednokierunkowa oznacza przekazywanie przez osobę kierującą poleceń lub własnych interpretacji sytuacji; w modelu dwukierunkowej komunikacji kierujący jest psychologicznie bliżej grupy lub nawet w jej centrum; nie tylko przekazuje informacje i opinie, ale zachęca do zadawania pytań oraz wyrażania własnych opinii przez uczestników)?
Jakie style kierowania grupą (autokratyczny, demokratyczny, liberalny) stosuje nauczyciel (Mika, str. 135 - różnica między stylami autokr. i demokrat., str. 183 - opis stylów)?
Czy trzyma się zawsze tylko jednego stylu, czy go zmienia? Jeśli zmienia, to w jakich okolicznościach stosuje styl autokratyczny, w jakich - demokratyczny, kiedy - liberalny?
3. Cele
Jakie jasno określone (wyrażone słownie i realizowane) cele posiada klasa? (Mika, str. 129)
Jakie cele klasa realizuje, choć formalnie nie były one wyznaczone?
Jak wyznaczane są cele realizowane przez klasę? Czy podawane są w całości przez nauczyciela łącznie ze szczegółowym sposobem ich realizacji? Czy uczniowie mają (jaki?) udział w tworzeniu celów, podcelów klasy?
Czy wyznaczane są cele długofalowe, oraz cele do zrealizowania w krótszych odcinkach czasu - w danym dniu lekcyjnym, tygodniu?
Czy cele nieoperacyjne-niejasne(1) przekładane są na cele operacyjne(2), a te z kolei na podcele/zadania(3)? Np. poprawa znajomości ortgrafii(1) na utrwalenie znajomości zasad poszczególnych trudności ortograficznych(2) np. „rz”, a ten cel z kolei na zadania: poprawne wypełnienie krzyżówki, nauczenie się na pamięć listy wyrazów ilustrujących poznane zasady pisowni „rz”, napisanie dyktanda ortograficznego z maksymalną liczbą błędów 3.
Uwaga! Podobieństwo celów indywidualnych nie świadczy o istnieniu celu grupowego (Mika, str. 133 - eksp. Z korkiem i butelką).
Czy w klasie dominuje „orientacja zadaniowa” czy „orientacja egocentryczna” (Mika, str. 136)? Jakie działania podejmuje nauczyciel, jak organizuje pracę klasy, wpływa na atmosferę - by wśród dzieci występowała orientacja zadaniowa?
4. Normy
Jaki jest oficjalny zestaw norm obowiązujących w tej klasie? (def. normy grupowej - Mika, str. 138)
Jakie posiada normy zapisane i gdzie: na gazetce klasowej, w zeszytach uczniowskich, w regulaminie klasy, w in. miejscach?
Jak doszło do ustalenia tych norm?
Jak normy są przestrzegane w rzeczywistości, które w jakim stopniu?
Czy istnieją jeszcze inne normy „nieoficjalne”, których przestrzegają dzieci w klasie? Np. „nie skarżyć nauczycielom na uczniów własnej klasy”, nieporuszanie pewnych tematów w rozmowach z nauczycielami, bądź w kontaktach z dziećmi płci przeciwnej.
Kto (nauczyciel, prymusi, wszyscy uczniowie, dyżurni) przypomina o przestrzeganiu norm („strażnicy norm”), w jakich okolicznościach (czy tylko odpytywany przez nauczyciela „z zasad”, czy w trakcie zabawy z kolegami)?
Jakich obszarów przede wszystkim dotyczą normy występujące w klasie (nauka, grzeczność w kontaktach z nauczycielem, życie w grupie, wygląd zewnętrzny, itp.)?
Które normy klasowe są normami zewnętrznymi (wynikającymi z regulaminu szkoły, przynależności do określonego kręgu kulturowego, in.), a które własnymi wewnętrznymi normami klasy (Mika, str. 139)?
Czy wszyscy uczniowie przestrzegają norm? Do których norm nie wszyscy się stosują, i którzy to uczniowie (dobrzy czy słabi w nauce, lubiani czy niepopularni, itp.)?
Na ile normy obowiązujące w klasie są zinternalizowane przez dzieci (uwewnętrznione i stosowane bez względu na okoliczności - obecność nauczyciela, osób znaczących) a na ile uczniowie stosują się do nich tylko na terenie szkoły - ze względu na zewnętrzne naciski i konsekwencje w postaci nagród i kar?
Jakie metody stosuje nauczyciel, by zwiększyć skuteczność swych oddziaływań wychowawczych - by zmieniać postawy uczniów w kierunku wyznaczonym przez normy klasowe (metody opisane w Mika, str. 147-148 - eksp. Bavelas)?
5. Struktura (Mika, str. 157)
Jakie pozycje można wyróżnić w klasie (przewodniczący, skarbnik, dyżurny, „gazetkowy”, uczeń w „oślej ławce”, itp., pozycja zwykle nie jest na stałe przypisana do określonej osoby)? Opisz je i zaznacz jaki mają status w klasie.
Jakie role odgrywają uczniowie w klasie: kto jest prymusem, kozłem ofiarnym, przywódcą, „maskotką” klasy, rozrabiaką, „czarną owcą”, błaznem, zdolnym leniuchem, „upośledzonym” (kiepskim uczniem bez szans na lepsze wyniki), „dzieckiem niewidzialnym”, outsiderem, mediatorem, pomysłodawcą, dbającym o atmosferę przyjacielem, itp.
Opisz wpływ nauczyciela/li na wyznaczanie/utrwalanie ról, w jakich występują w tej klasie uczniowie, przez etykietowanie, aprobowanie reakcji uczniów wyznaczających określoną rolę danej osobie; co robi nauczyciel, by nie dochodziło do utrwalania ról negatywnych czy nierozwojowych w klasie?
Jakie podgrupy można wyróżnić w klasie? Jacy są liderzy tych podgrup? Jakie są kryteria podziałów na podgrupy (kryterium osiągnięć w nauce, kryterium gotowości do wykonywania prac i posłuszeństwa, kryterium podejmowania różnych ról społecznych, kryterium porozumiewania się, kryterium atrakcyjności poszczególnych osób wobec siebie, kryterium wspólnych zainteresowań, kryterium bliskości miejsca zamieszkania).
Opisz (Mika, od str. 161):
A strukturę władzy
B strukturę atrakcyjności i lubienia
C strukturę komunikowania się
Ad A
kto zajmuje wysoką a kto niską pozycję w strukturze władzy,
co decyduje o tej pozycji (wyniki w nauce, popularność wśród nauczycieli, sprawność fizyczna, siła, talent, uroda, atrakcyjny ubiór i posiadanie różnych dóbr materialnych, wzrost, cechy osobowości - jakie)?,
kto z kim rywalizuje o władzę?
Ad B
Wykonaj badanie klasy (Mika, str. 166) z wyborem pozytywnym („z kim z klasy chciałbyś siedzieć w ławce?”) i negatywnym („z kim z klasy nie chciałbyś siedzieć w ławce?”), dzieci mogą wskazać dowolną liczbę dzieci; na tej podstawie możesz zrobić socjogram grupy;
na podst. badania wskaż osoby najbardziej lubiane/popularne, średnio lubiane, mało lubiane i odrzucone;
wyodrębnij pary, łańcuchy, sieci, kliki i gwiazdy w obrębie struktury klasy.
Ad C
propozycja zabawy-badania: poproś dzieci, by każde z nich na dużym arkuszu papieru narysowało 5 wysp: 1-wyspę nowinek (mieszkają tam osoby z klasy, które mają zawsze wiele ciekawych wiadomości o uczniach z klasy np. kto kogo lubi, jakie prezenty dostały dzieci w klasie na Boże Narodzenie), 2-wyspę pocieszycieli (mieszkają na niej osoby, które potrafią wysłuchać, gdy masz jakieś zmartwienie, pocieszyć cię, podnieść cię na duchu), 3-wyspę kawałów (tam przebywają osoby lubiące się wygłupiać, śmiać, opowiadać sobie nawzajem wesołe historie), 4- wyspę zaufania (mieszkańcom tej wyspy powierzasz swe tajemnice, zwierzasz się z najbardziej skrytych pragnień), 4-wyspę podziwu (tam idziesz się pochwalić sukcesami, gdy chcesz usłyszeć komplement czy pochwałę pod swym adresem), 5-wyspę przyjaźni (do jej mieszkańców idziesz, bo chcesz posłuchać o ich zmartwieniach, tajemnicach, sukcesach); na każdej z wysp uczeń może zaznaczyć dowolną liczbę (sylwetki wraz z imionami i nazwiskami na koszulkach) dowolnych uczniów z jego klasy; mieszkańcy danej wyspy mogą również przebywać na wyspach innych, więc ta sama osoba może być narysowana w kilku miejscach;
na podstawie ww prac oraz obserwacji opisz strukturę komunikowania się dzieci w klasie: wyodrębnij grupy, w obrębie których dzieci częściej się komunikują, wyróżnij dzieci pełniące role „węzłów kontaktowych”, które posiadają więcej informacji i są gł. nośnikami informacji między różnymi uczniami i grupami klasowymi; zaznacz dzieci będące „na uboczu” - mało komunikujące się z klasą, bądź komunikujące się z b. niewielką ilością uczniów;
można tu (na podstawie prac uczniów z opisanej wyżej zabawy) wyodrębnić uczniów pełniących określone role: plotkarzy, kawalarzy czy pocieszaczy.
6. Spoistość i atrakcyjność (Mika, str. 190)
Jaką wartość ma klasa dla uczniów? Czy dzieci lubią przebywać w szkole, swojej klasie, czy czują się tu „u siebie”? Czy wyrażają się z szacunkiem i sympatią o nauczycielu, klasie?
Czy uczniowie są dla siebie nawzajem atrakcyjni (spotykają się również poza szkołą, zapraszają do domów)?
Na ile w klasie zaspokajane są potrzeby dzieci?
Czy nauczyciel stara się stworzyć odpowiednie warunki dla zaspokajania potrzeb uczniów, i jak to robi? Na których potrzebach się koncentruje, które zaniedbuje?
Potrzeby fizjologiczne - dotyczą zarówno komfortu zaspokojenia potrzeb fizjologicznych właśnie, ale również odpowiedniej temperatury pomieszczeń, natężenia hałasu, oświetlenia, wyglądu ścian w klasach itd. Na stopień zaspokojenia potrzeb tej grupy wpływa również poziom zaspokojenia potrzeby snu czy głodu oraz pragnienia.
Potrzeba bezpieczeństwa - jaki jest poziom poczucia bezpieczeństwa w klasie? Otwartość emocjonalna - ujawnianie myśli, uczuć, potrzeb, trudności; czy dzieci dobrze się ze sobą czują; na ile trudne sprawy, konflikty są publicznie ujawniane i można nad nimi z całą klasą pracować. Czy nauczyciel zachęca do tego dzieci, czy może ignoruje sygnały świadczące o problemach, konfliktach? Czy nauczyciel broni słabszych, zachęca do wzajemnej pomocy i wspierania się, stwarza sprzyjające temu warunki? Czy sam wyraża akceptację dla wszystkich uczniów?
Potrzeba afiliacji (więzi, przynależności, miłości)
Na ile uczniowie akceptują się nawzajem, kogo klasa nie akceptuje, z jakich powodów? Czy są dzieci odrzucone, izolowane, izolujące się? Czy wszystkie dzieci mają przyjaciół? Kolegów, od których mogą np. odpisać lekcje w razie nieobecności w szkole? Wspieranie się wzajemne dzieci. Czy poszczególne dzieci odnajdują się w klasowych grupkach, na forum całej klasy? Jak wyglądają więzi między dziećmi oraz między nauczycielem a uczniami?
Potrzeba szacunku, uznania
Na ile dzieci potrafią traktować się z szacunkiem mimo swych odmienności, czy wyrażają uznanie dla różnych talentów, osiągnięć innych dzieci, czy też rywalizacja uniemożliwia taką postawę? Czy dzieci szanują same siebie, mają poczucie swej wartości, niepowtarzalności i godności, czy też za wszelką cenę usiłują zdobyć akceptację innych wyrzekając się własnego zdania, światopoglądu wyniesionego z domu? Czy nauczyciel stwarza warunki sprzyjające posiadaniu przez dzieci poczucia własnej wartości, kompetencji, czy pomaga im w poznaniu własnych mocnych i słabych stron?
Potrzeba samorealizacji - realizacja potrzeb indywidualnych
Na ile uwzględniane są indywidualne potrzeby dzieci? Czy stwarza się warunki do rozwoju zainteresowań, zdolności zarówno uczniom „lepszym” jak i tym ze słabszymi wynikami w nauce?
7. Podsumowanie
dotyczące charakteru klasy, jego relacji z nauczycielem, mocnych i słabych stron tej grupy;
obserwacje dotyczące metod pracy wychowawcy: czy prowadzi dokumentację pracy wychowawczej - czy ma plan z wyszczególnionymi celami wychowawczymi dla całej klasy oraz dla poszczególnych uczniów, środkami, za pomocą których chce cele realizować, czy opisuje etapy procesu wychowawczego, sukcesy i niepowodzenia, i tworzy dalsze plany w oparciu o dotychczasowe doświadczenia? Czy współpracuje z rodzicami swych wychowanków nie tylko w sprawach organizacyjnych, ale również realizując cele edukacyjne i wychowawcze?
proponowane działania korekcyjne w obszarach, które wymagają zmian w funkcjonowaniu klasy.